روحانی، سید محمد

روحانى، سيدمحمد، اصولى صاحب نام و از مراجع تقليد معاصر. برخى منابع او را حسينى روحانى و روحانى قمى ياد كرده اند ( ← شريف رازى، 1332ـ1333ش، ج 2، ص 369؛ همو، 1352ـ1354ش، ج 2، ص 162؛ انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 397)، ولى او خود همواره محمد روحانى امضا مى كرد (براى نمونه ← روحانى، مناسك، ص 3؛ همو، منهاج، ج 1، ص 3؛ حكيم، ج 1، ص 5، تقريظ محمد روحانى). سيدمحمد در شعبان 1338 (ارديبهشت 1299) در قم به دنيا آمد. پدرش، ميرزامحمود، و جدّش، سيدصادق، از عالمان بزرگ و متنفذ قم بودند ( ← روحانى*، خاندان). سيدمحمد پس از فراگيرى ادبيات و ديگر مقدمات علوم دينى و نيز برخى از متون فقه و اصول در زادگاهش، ازجمله كتاب شرح لمعه نزد سيدشهاب الدين مرعشى نجفى*، در 1315ش به اتفاق برادر كوچك ترش سيدصادق، از مراجع تقليد معاصر مقيم قم، به عراق عزيمت كرد. او در مدت اقامت يكساله اش در كربلا، تحصيلات خود را در مقطع سطح (دوره ميانى) نزد استادانى چون سيدمحمدهادى ميلانى*، از مراجع بزرگ تقليد مقيم مشهد (متوفى 1355ش)، به پايان رساند و سپس در 1317ش به نجف رفت و حدود چهل سال در آنجا اقامت گزيد (انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 397ـ398؛ قس شريف رازى، 1332ـ1333ش، همانجا؛ امينى، ج 2، ص 618، كه تاريخ تولد او را 1336 ذكر كرده اند). يكى از نخستين و مهم ترين استادان او در مقطع خارج فقه و اصول (دوره عالى) محمدحسين اصفهانى* (متوفى 1361) بود، تاجايى كه از روحانى به عنوان يكى از بهترين انتشاردهندگان و منتقل كنندگان آراى محقق اصفهانى نام برده شده است ( ← اصفهانى، ج 1، مقدمه آل سباع قطيفى، ص ب). از سيدابوالحسن اصفهانى*، محمدكاظم شيرازى*، محمدعلى كاظمى خراسانى*، محمدرضا آل ياسين ( ← آل ياسين*، خاندان) و سيدابوالقاسم خويى* نيز به عنوان برخى ديگر از استادان روحانى نام برده شده است. او در نخستين دوره درس خارج اصول خويى شركت كرد و از شاگردان متقدم وى بود (شريف رازى، 1352ـ1354ش، ج 2، ص 163؛ امينى؛ انصارى قمى، همانجاها؛ نيز ← صغير، ص 299ـ300). روحانى ضمن تحصيل در مقطع خارج، به تدريس دروس مقدماتى و ميانى و نيز تقرير دروس برخى از استادانش براى شمارى از طلاب پرداخت. از حلقه درسى وى به عنوان يكى از پرجمعيت ترين درسهاى رسائل و مكاسب و كفايه ياد شده است. او پس از تكميل تحصيل و رسيدن به درجات عالى علمى، تدريس خارج فقه و اصول را آغاز كرد و به تدريج، از مدرّسان عالى رتبه حوزه نجف شناخته شد. روحانى به ويژه در عرصه اصول فقه سرآمد بود و نكته سنجيهاى دقيق و موشكافيهاى محققانه او در تبيين مباحث اين علم، او را به عنوان يك اصولى مبرِّز مشهور كرد. او مقارن با وقوع انقلاب اسلامى در ايران به زادگاهش بازگشت و در آنجا نيز به تدريس خود ادامه داد (امينى، همانجا؛ انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 398). روحانى استادى شاگردپرور بود. شمارى از شاگردان او در سطوح عالى يا دوره خارج در نجف عبارت اند از: برادرش سيدصادق روحانى، سيدعبدالصاحب حكيم (فرزند سيدمحسن حكيم*)، محمدمهدى شمس الدين*، سيدمحمدحسين فضل اللّه*، سيدمحمدجواد فضل اللّه، شيخ بشير نجفى، از مراجع تقليد معاصر عراق، سيدمحيى الدين غُرَيفى، سيدابراهيم حجازى، احمد انصارى قمى، محمود انصارى قمى، محمدرضا جعفرى (متوفى آذر 1389)، محمدصادق جعفرى (متوفى شهريور 1377)، سيدمرتضى نجومى* (متوفى 1388ش)، مسلم داورى، عباس بيرجندى، يحيى فلسفى دارابى، سيدحسين شاهرودى، نصراللّه شاه آبادى (فرزند محمدعلى شاه آبادى) و سيدحسين بحرالعلوم (امين، ج 9، ص 209؛ انصارى قمى، همانجا؛ همو، 1389ش، ص 174؛ بحرالعلوم، ج 1، مقدمه، ص170). همچنين به گزارش منابع معتبر، سيدمحمدباقر صدر* در دروس ميانى و عالى فقه و اصول شاگرد روحانى بوده است كه مدت آن را چهارده تا هجده سال ذكر كرده اند ( ← شبيرى زنجانى، ج 3، ص600؛ شاه آبادى، ص 147؛ «]احوال و آثار آيت اللّه سيدمحمد روحانى[»، ص 3؛ نيز ← حسينى، ص 53ـ54، 57)، ولى شمارى از شاگردان صدر او را شاگرد روحانى ندانسته و مراوده علمى آنها را فقط از نوع مباحثه قلمداد كرده اند ( ← حسينى، ص 57ـ 58). علت اين انكار چندان آشكار نيست، ولى به استناد ادله و شواهد موجود (ازجمله آنكه صدر در مواردى از روحانى به عنوان استاد خودش ياد كرده است ← همان، ص 55)، نمى توان شاگردى صدر را نزد روحانى انكار كرد يا به مباحثه اى متعارف فروكاست. البته، با توجه به نبوغ خارق العاده صدر و شيوه تحصيل او بعيد نيست كه فراگيرى او از روحانى بيشتر به صورت شركت در دروس خصوصى بوده باشد، نه درسهاى عمومى و رسمى. روحانى پس از درگذشت شمارى از مراجع تقليد، به ويژه استادش سيدابوالقاسم خويى، به عنوان يكى از مراجع تقليد مطرح شد (انصارى قمى، 1388ش؛ «]احوال و آثار آيت اللّه سيدمحمد روحانى[»، همانجاها). روحانى در سوم مرداد 1376 (ربيع الاول 1418) درگذشت. برادرش سيدصادق روحانى بر پيكرش نماز گزارد. پيكر او را در قم به خاك سپردند (انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص400). در منابع، مقام علمى او به ويژه در نظريه پردازى و تدقيق در آراى علمى و نيز ويژگيهاى اخلاقى اش ستوده شده است ( ← شريف رازى، 1352ـ 1354ش، ج 2، ص 163؛ امينى، همانجا؛ حكيم، ج 1، مقدمه محمدصادق جعفرى، ص 11). آثار مهمى، در فقه و اصول، از روحانى برجاى مانده است كه مى توان آنها را در سه گروه جاى داد: تقريرات درسهاى او، تأليفات و رساله هاى علمى، رساله هاى عمليه و آثار فتوايى. مشهورترين تقريرات درسهاى او به قلم شاگردانش كه اغلب به چاپ رسيده اند، عبارت اند از: 1) منتقى الاصول كه يك دوره كامل تقريرات درس اصول فقه اوست (دوره دوم درس روحانى)، به قلم سيدعبدالصاحب حكيم. اين اثر در هفت جلد به چاپ رسيده و خود روحانى آن را بسيار پسنديده و در تقريظ خود (محرّم 1412) جامعيت آن و دقت مقرّر را ستوده است ( ← حكيم، ج 1، ص 5). بخش اندكى از تقريراتِ چاپ شده، تكمله اى است كه از تقريرات محمدصادق جعفرى بدان افزوده شده است ( ← همان، ج 4، ص460، پانويس). روحانى در اين دروس به نقل و تحليل آراى اصوليان امامى در دوره جديد، به ويژه شيخ مرتضى انصارى*، آخوند ملامحمدكاظم خراسانى*، ميرزامحمدحسين نائينى*، آقاضياءالدين عراقى* و نيز استادانش محمدحسين اصفهانى و خويى پرداخته و گاهى با نقد آنها، ديدگاه خود را مطرح كرده است. 2) المرتقى الى الفقه الارْقى (الاعلى) كه تقريرات برخى مباحث درس فقه اوست: خيارات در دو جلد، كتاب الحج در دو جلد، كتاب الخمس در يك جلد و كتاب الصوم در يك جلد، همه به قلم سيدعبدالصاحب حكيم؛ كتاب الزكاة در سه جلد و نيز ابواب مكاسب محرّمه و بيع به قلم محمدصادق جعفرى. 3) رسالة فى الجبر و الاختيار (تقريرات درس روحانى) به قلم عباس بيرجندى. مهم ترين آثارى كه روحانى در اصول و قواعد فقهى، فقه استدلالى و ديگر علوم تأليف كرده يا به صورت شرح يا حاشيه بر آثار ديگران نوشته است، عبارت اند از: قاعدة لا ضَرَر و لا ضِرار، مجموعة من القواعد الفقهية ازجمله درباره قاعده «فراغ و تجاوز» و نيز قاعده «لاتُعاد»، رسالة فى القبلة، رساله هايى درباره موضوعات استصحابِ عدم ازلى، خِلل صلوة، تشريع و حديث «من زاد»، شرح يا حاشيه اى بر المكاسب اثر شيخ انصارى، شرحى بر العروة الوثقى اثر سيدمحمدكاظم طباطبايى يزدى* (ابواب اجتهاد و تقليد، طهارت و بخشهايى از صلات) و حاشيه بر الاجتهاد و التقليد اثر محمدحسين اصفهانى. رساله هاى عمليه و آثار فتوايى روحانى به فارسى و عربى عبارت اند از: منهاج الصالحين، توضيح المسائل، منتخب توضيح المسائل، المسائل المُنتخبة: العبادات و المعاملات، مناسك حج (به فارسى و عربى) و استفتائات احكام حج باعنوان اوضح المسائل و حاشيه بر العروة الوثقى. اين آثار فتوايى بارها به چاپ رسيده اند (انصارى قمى، 1388ش، ج 1، ص 398ـ400؛ نيز ← امينى، ج 2، ص 618؛ ريحان يزدى، ص 206، پانويس؛ «]احوال و آثار آيت اللّه سيدمحمد روحانى[»، ص 4). گفتنى است، منهاج الصالحين درواقع بازنگارى منهاج الصالحين اثر سيدمحسن حكيم براساس بازنوشته سيدابوالقاسم خويى است كه روحانى مطابق فتاواى خود و با جابجاييهايى در فصول آن، بازنويسى كرده است (روحانى، منهاج، ج 1، ص 3). اين كتاب بارها در دو مجلد (عبادات و معاملات) به چاپ رسيده است.

منابع : «]احوال و آثار آيت اللّه سيدمحمد روحانى[: نيم نگاهى به زندگانى بزرگ مرجع دينى، حضرت آية اللّه العظمى آقاى حاج سيدمحمد حسينى روحانى و مراحل تحصيلى و فعاليتهاى علمى معظم له»، يادداشت فشرده تنظيم و تحريرشده در دفتر آيت اللّه العظمى سيدمحمد روحانى، موجود در بنياد دايرة المعارف اسلامى؛ محمدحسين اصفهانى، حاشية كتاب المكاسب، چاپ عباس محمد آل سباع قطيفى، قم 1418ـ1419؛ امين؛ محمدهادى امينى، معجم رجال الفكر و الادب فى النجف خلال الف عام، ]نجف[ 1413/1992؛ ناصرالدين انصارى قمى، اختران فضيلت، ج 1، قم 1388ش، همو، اختران قم: زندگى علماى قمى در قرن چهاردهم، قم 1389ش؛ محمدمهدى بن مرتضى بحرالعلوم، رجال السيد بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالية، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسين بحرالعلوم، تهران 1363ش؛ محمد حسينى، محمدباقر الصدر: حياة حافلة .. فكر خلاق، بيروت 1426/ 2005؛ عبدالصاحب حكيم، منتقى الاصول، تقريرات درس آيت اللّه روحانى، ج 1، قم 1416؛ محمد روحانى، مناسك الحج، قم: مؤسسة المنار، ]بى تا.[؛ همو، منهاج الصالحين، ج 1، كويت 1414/ 1994؛ عليرضا ريحان يزدى، آينه دانشوران، با مقدمه و تعليقات و اضافات ناصر باقرى بيدهندى، قم 1372ش؛ نصراللّه شاه آبادى، «كرسى تدريس آيت اللّه العظمى خوئى در گفت وگو با آيت اللّه شيخ نصراللّه شاه آبادى»، ]گفتگوكننده[: فريد مدرسى، مهرنامه، سال 1، ش 1 (اسفند 1388)؛ موسى شبيرى زنجانى، جرعه اى از دريا، قم 1389ش ـ؛ محمد شريف رازى، آثارالحجة، يا، تاريخ و دائرة المعارف حوزه علميه قم، قم 1332ـ ]1333ش[؛ همو، گنجينه دانشمندان، تهران 1352ـ1354ش؛ محمد صغير، اساطين المرجعيّة العُليا فى النجف الاشرف، بيروت 1424/ 2003.

/ محمد رئيس زاده /