روحانى، خاندان، از خاندانهاى علمى مشهور قم. عالمان اين خاندان مكتوبات و تأليفات خود را غالبآ با عنوان حسينى قمى، حسينى روحانى قمى و حسينى روحانى امضا كرده اند، اما بيشتر شرح حال نگاران از آنان با عنوان روحانى ياد كرده اند.
سيدصادق. او كه سرسلسله اين خاندان است، در ۱۲۵۵ در خانواده اى تاجرپيشه و متموّل در قم متولد شد و به تشويق پدرش، سيد زين العابدين، فراگيرى علوم دينى را آغاز كرد. او در حدود ۱۲۷۳ همراه دوست و هم مباحثه اش ملا غلامرضا قمى (متوفى ۱۳۳۲؛ از شاگردان ميرزاحبيب اللّه رشتى و نويسنده قَلائدُالعِقيان حاشيه مشهور بر فرائدالاصول شيخ مرتضى انصارى) به اصفهان رفت و حدود دو سال نزد عالمان آن شهر درس خواند. سيدصادق در ۱۲۷۶ به تهران رفت و حدود چهار سال از آقاعلى زُنوزى مشهور به مدرس طهرانى* (از حكماى اربعه حوزه تهران، نيز ← تهران*، بخش :۵ حوزه فلسفى و عرفانى تهران) حكمت و فلسفه آموخت و در حدود ۱۲۷۹ به اتفاق ملاغلامرضا راهى نجف شد و در درس شيخ مرتضى انصارى (متوفى ۱۲۸۱) شركت كرد ( ← ناصر الشريعه، ص ۳۳۷ـ ۳۳۸؛ احمد روحانى، مقدمه مهدى روحانى، ص ج ـ د؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۸۵۵؛ انصارى قمى، ص ۱۶۲ـ۱۶۳). به گزارش آقابزرگ طهرانى، سيدصادق پس از وفات انصارى سالها در درس ميرزاى شيرازى* و ميرزاحبيب اللّه رشتى* حاضر شد و تقريرات درس فقه و اصول آن دو را نگاشت. از تعابير آقابزرگ برمى آيد كه سيدصادق شاگرد دوره نجف ميرزاى شيرازى بوده و در مهاجرت ميرزا به سامرا در ۱۲۹۱ با او همراه نشده است ( ← ۱۴۰۴، همانجا؛ ۱۳۶۲ش، ص ۱۴۸ـ۱۴۹). اما به گفته نواده سيدصادق، سيدمهدى روحانى* (احمد روحانى، مقدمه، ص د)، او پس از وفات انصارى حدود پانزده سال در نجف شاگرد رشتى بوده و در ۱۲۹۶ به سامرا رفته و دو سال درس ميرزاى شيرازى را درك كرده است. انصارى قمى (ص ۱۶۳) او را هم جزو شاگردان نجف و هم جزو شاگردان سامراى ميرزاى بزرگ دانسته است. به گفته آقابزرگ طهرانى (۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۸۵۵ـ۸۵۶)، سيدصادق در نجف به تقوا و ورع معروف بود. سيدصادق پس از حدود بيست سال اقامت در عراق، در ۱۲۹۸ به قم بازگشت و مورد توجه و تكريم عالمان بزرگ قم به ويژه سيدجواد قمى (مجتهد متنفذ آن شهر، متوفى ۱۳۰۳) قرار گرفت. سيدجواد با سيدصادق جلسات مباحثه خصوصى برقرار كرد و او را وصى خود قرارداد (احمد روحانى، همانجا؛ نيز ← انصارى قمى، ص ۱۶۳ـ۱۶۴). برخى علماى طراز اول شهرهاى ديگر هم كه هنگام حضور در قم با روحانى مباحثه كرده بودند توانايى علمى او را تأييد كردند ( ← انصارى قمى، ص ۱۶۴؛ نيز ← شبيرى زنجانى، ج ۲، ص۲۶۰). روحانى كه به اقامه جماعت و تدريس علوم دينى پرداخته بود، پس از وفات سيدجواد قمى يگانه مرجع حل مرافعات، فصل خصومات و رفع دعاوى مردم محسوب مى شد و همه عقود و اَسناد به مهر و امضاى او مى رسيد. او در امر قضا ذكاوت عجيبى داشت و داستانهايى از قضاوتهاى نادر او نقل شده است. او عالمى باتقوا، مردم دار، با درايت، متنفذ و بسيار موجّه و مورد احترام اهالى قم بود و برايش كرامات قائل بودند (ناصرالشريعه، ص ۳۳۷ـ۳۳۸؛ احمد روحانى، همان مقدمه، ص د ـ ه؛ شبيرى زنجانى، ج۲، ص۷۰۱ـ۷۰۲؛ انصارى قمى، ص۱۶۵ـ۱۶۶، ۱۶۸ـ۱۷۰؛ نيز ← شبيرى زنجانى، ج ۲، ص ۲۶۰ـ۲۶۱). برخى شاگردان او عبارت اند از: محمدعلى حائرى قمى، ابوالقاسم صغير قمى، سيدفخرالدين قمى، محمد كبير قمى، ابوالفضل زاهدى قمى* و شاگرد خاصش حسن فاضل (ناصرالشريعه، ص ۳۲۸؛ احمد روحانى، همان مقدمه، ص ه ـ و؛ محمدى اشتهاردى، ص ۱۶۳ـ۱۶۴). بيشتر اين شاگردان بعدها از علماى برجسته قم شدند. روحانى در ۱۳۱۱ (حدود ۲۹ سال پيش از تأسيس حوزه علميه جديد قم به دست حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى*) ساخت مسجد و مدرسه علميه اى را نزديك خانه اش نزديك بقعه سلطان محمد شريف آغاز كرد. بناى مسجد، كه جنب مدرسه قرار دارد، دو سال بعد تكميل شد (ناصرالشريعه، ص ۳۳۸؛ احمد روحانى، همان مقدمه، ص ه؛ فيض قمى، ج ۲، ص ۷۰۹ـ۷۱۰، قس ج ۲، ص ۷۰۹ كه سال تأسيس بنا را ۱۳۲۰ دانسته است). اين بنا به مسجد و مدرسه حاج سيدصادق و مسجد و مدرسه آقا معروف بود ( ← ناصرالشريعه، ص ۲۴۶؛ فيض قمى، همانجا). ساليان متمادى پسرسيدصادق، سيدمحمود روحانى، و پس از او سيدمهدى روحانى (فرزند سيدابوالحسن) در اين مسجد اقامه جماعت كردند (بُدَلا، ص۹۰؛ انصارى قمى، ص ۱۷۱، ۴۹۸). مسجد حاج سيدصادق در ۱۳۸۰ش در فهرست آثار ملى ايران قرار گرفت ( ← پازوكى طرودى و شادمهر، ص ۳۰۵). مدرسه علميه حاج سيدصادق مدرسه نسبتآ كوچكى بود كه پانزده باب حجره داشت (ناصرالشريعه، همانجا؛ فيض قمى، ج ۲، ص ۷۱۰). ساخته شدن اين مدرسه با توجه به اوضاع و تنگناهاى اقتصادى آن زمان معرّف منزلت و جايگاه برجسته سيدصادق نزد مردم قم بود (شبيرى زنجانى، ج ۲، ص ۷۰۲). بخش ناتمام بناى مدرسه را سيدمحمود روحانى پس از وفات پدرش تكميل كرد (ناصرالشريعه، ص ۲۴۶، ۴۳۱ـ۴۳۲). اين مدرسه در زمان اقامت حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى در قم از مدارس داير حوزه علميه اين شهر بود ( ← شريف رازى، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج۱، ص۷۵ـ۷۶؛ استادى، ۱۳۷۵ش، ص۱۴۸ـ ۱۴۹). بر مبناى يك گزارش چاپ شده در ۱۳۱۳ش (سيزده سال پس از تأسيس حوزه جديد قم)، مدرسه حاج سيدصادق در آن زمان ده باب حجره و هجده طالب علم داشته است ( ← همايون، سال ۱، ش ۳، آذر ۱۳۱۳، ص ۸). سالها بعد در ۱۳۵۴ش، فرزند محمود، سيدمحمدصادق روحانى، به نمايندگى از آيت اللّه ابوالقاسم خويى* بازسازى كامل و گسترش بناى مدرسه را به انجام رساند (شريف رازى، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۵۷؛ بدلا، ص ۸۹ـ۹۰؛ انصارى قمى، ص ۱۷۱). اين مدرسه اكنون مدرسه امام صادق عليه السلام نام دارد و حدود سيصد تن در آن به تحصيل علوم دينى اشتغال دارند. سيدصادق روحانى در واقعه مشروطه و تأسيس مجلس شوراى ملى و متعاقب آن رويارويى مخالفان و طرفداران آن مجلس، با صدور اعلاميه اى در ۱۳۲۶/ ۱۲۸۷ش، موافقت خود را با انحلال مجلس مذكور اعلام كرد و چند ماه بعد همراه با چند تن از علماى قم در تلگرافى خطاب به شيخ فضل اللّه نورى (متوفى ۱۳۲۷) از لغو مشروطه حمايت كرد ( ← ملك زاده، ج ۴، ص ۸۸۶، ۹۰۶؛ نيز ← شبيرى زنجانى، ج ۳، ص ۳۸۶). سيدصادق پس از چهل سال تصدى امور دينى در ۱۳۳۸ درگذشت و در قبرستان شيخان قم به خاك سپرده شد (ناصرالشريعه، ص ۳۳۸؛ احمد روحانى، همان مقدمه، ص و). سيدصادق بخشى از «كتاب الزكاة» شرايع الاسلام اثر محقق حلّى (متوفى ۶۷۶) را شرح كرد كه نزد احفاد وى موجود بوده است. همچنين حدود هزار ورق تأليف در مباحث مختلف فقه و اصول از او برجاى مانده است كه به گفته نوه اش، سيدمهدى روحانى، به سبب متفرق بودن و مفقودشدن بخش زيادى از اوراق مرتب ساختن آنها ممكن نيست. اثر اصولىِ او در باب ادلّه عقليه هم در جريان سيل قم در ۱۳۱۳ش ازبين رفت (احمد روحانى، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۸۵۶؛ انصارى قمى، ص ۱۷۰ـ۱۷۱). سيدصادق روحانى دختر ملاعبدالنبى ايروانى را به همسرى برگزيد. پسران او محمود، ابوالحسن، ابوالقاسم و احمد از عالمان دينى بودند و پسر ديگرش فخرالدين، كه علوم دينى خوانده بود، در جوانى درگذشت. دختران سيدصادق هم با علماى دينى ازدواج كردند كه مشهورترين آنها آيت اللّه محمدعلى شاه آبادى* است. تعدادى از نوادگان دخترى سيدصادق نيز عالم دينى بودند ( ← انصارى قمى، ص ۱۷۳ـ۱۷۶؛ جواهر كلام، ج ۲، ص ۸۰۷ـ۸۰۹).
سيدمحمود. او در ۱۳۰۷ در قم متولد شد. علوم مقدماتى را نزد محمدحسين علامه آموخت و دروس ميانى (دوره سطح) فقه و اصول را از ملاغلامرضا قمى، حسن فاضل و حاج آقا احمد طباطبائى قمى (برادر بزرگ حاج آقاحسين قمى*) فرا گرفت. سپس در ۱۳۳۰ به نجف رفت و در درس سيدابوالحسن اصفهانى* شركت كرد. مدتى هم در مشهد نزد حاج آقا حسين قمى درس خواند و علوم معقول را در قم از آقاميرزا على اكبر حكمى يزدى* آموخت (ريحان يزدى، ص ۲۰۴ـ۲۰۵؛ شريف رازى، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۷۲ـ۷۳). محمود روحانى، كه پس از گذراندن بخش عمده اى از تحصيلات خود در نجف، به زادگاهش بازگشته و در اين شهر اقامت گزيده بود، همراه چند تن از علماى قم ازجمله حسن برقعى، ابوالفضل زاهدى قمى و محمد صدرالعلما به اراك رفت و در درس حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى، كه در آن زمان حوزه علميه اراك را اداره مى كرد، حضور يافت. حضور او در اراك در اصل به منظور درخواست از حائرى يزدى براى مهاجرت به قم و تأسيس حوزه علميه جديد و سامانمند در اين شهر صورت گرفته بود. منابع بر نقش مؤثر محمود روحانى در ترغيب حائرى يزدى به اين مهاجرت تأكيد كرده اند. اقامت روحانى در اراك به اين منظور نُه ماه به طول انجاميد. به دنبال اين گونه پافشاريها و نيز درخواست برخى علماى بزرگ قم بالاخره حائرى يزدى در قم اقامت گزيد و حوزه علميه جديد اين شهر را بنيان نهاد ( ← اراكى، ص ۲۶؛ شريف رازى، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۷۳؛ بدلا، ص ۸۱، ۸۹؛ استادى، ۱۳۷۵ش، ص ۳۲۴؛ نيز ← حائرى يزدى*، عبدالكريم). محمود روحانى پس از ورود حائرى يزدى به قم تا زمان وفات او، حدود پانزده سال، در درس فقه و اصول او شركت كرد و به وى بسيار ارادت داشت (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، همانجا؛ انصارى قمى، ص ۴۹۸). او عضو هيئت استفتاى حائرى نيز بود (دوانى، مفاخر اسلام، ج ۱۲، ص ۲۰۵) و خود از علماى متنفذ و صاحب اعتبار قم محسوب مى شد (انصارى قمى، همانجا؛ نيز ← سيف زاده، ص ۱۰۸). روحانى در دوران زعامت حاج آقا حسين بروجردى* يكى از اعضاى هيئتى بود كه آن مرجع تقليد براى اصلاح امور حوزه قم منصوب كرد (سلطانى طباطبائى، ص ۴۴؛ دوانى، مفاخر اسلام، ج ۱۲، ص ۲۲۵). آيت اللّه ابوالقاسم خويى در سفر دوم خود به ايران در ۱۳۲۸ش هنگام توقف در قم بر محمود روحانى وارد شد (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۲۵ـ۲۶). روحانى در جريان نهضت ملى شدن صنعت نفت از سيدابوالقاسم كاشانى حمايت كرد ( ← سيف زاده، ص ۱۰۶ـ۱۰۷، ۱۰۹) و بر لزوم ملى شدن اين صنعت تأكيد داشت ( ← دوانى، نهضت روحانيون ايران، ج ۲، ص ۲۳۵)؛ همچنان كه در حوادث بعدى همراه جمعى از علماى قم در نامه اى به مجلس شوراى ملى و نخست وزير، محمد مصدق، درباره توهين به كاشانى و تخريب شخصيت او در نشريات و روزنامه ها هشدار داد و آن را موجب جريحه دارشدن احساسات مردم و روحانيت دانست و خواستار برخورد قاطع با اين موضوع شد ( ← همان، ج ۲، ص ] ۳۰۱[، سند۵۲). روحانى پس از سالها تدريس و اقامه جماعت در مسجد حاج سيدصادق و تصدى امور دينى، در ۱۳۴۰ش(۱۳۸۱) درگذشت و پس از تشييعى باشكوه در مسجد بالاسر، كنار مرقد حضرت معصومه سلام اللّه عليها، به خاك سپرده شد. مراسم بزرگداشت او چهل روز ادامه يافت و نخست وزير، على امينى، به نمايندگى از دربار در مجلس ختم او در مسجد اعظم قم شركت كرد (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۷۳؛ انصارى قمى، ص ۴۹۸، ۵۰۰). سيدمحمود روحانى دختر حاج آقا احمد قمى را به همسرى گرفت (دوانى، مفاخر اسلام، ج ۱۱، بخش ۱، ص ۴۴۱؛ انصارى قمى، ص ۱۵۳ـ۱۵۴). او صاحب سه پسر به نامهاى محمد و محمدصادق و مهدى و يك دختر شد. سيدمحمد روحانى (متوفى ۱۳۷۶ش) از مراجع دينى و صاحب تأليفات متعدد بود ( ← روحانى*، سيدمحمد). سيدمحمدصادق روحانى (متولد ۱۳۰۵ش) از مراجع دينى معاصر ساكن قم است. او آثار متعددى تأليف كرده كه مشهورترين آنها فقه الصادق (در ۲۶ جلد) شرحى مبسوط بر تبصرة المتعلمين علامه حلّى است. مهدى روحانى كه در قم علوم دينى خوانده بود، سالها پيش از پيروزى انقلاب اسلامى در فرانسه سكونت گزيد (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، همانجا؛ همو، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۳۹؛ جواهر كلام، ج ۳، ص ۵۸۶) و بعدها درباره تحولات سياسى ايران و انقلاب اسلامى مواضع متفاوتى اتخاذ كرد ( ← انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، كتاب ۱۲، ص ۵۶ـ۵۷). داماد سيدمحمود روحانى، سيدموسى حسينى مازندرانى (مدفون در نجف) است (انصارى قمى، ص۵۰۰). او در حوزه علميه تهران، قم و نجف تحصيل كرد و در تهران اقامت گزيد. مشهورترين كتاب حسينى مازندرانى العقد المنير فى تحقيق ما يتعلق بالدراهم و الدنانير است كه چند تن از مراجع دينى و علماى برجسته نجف بر آن تقريظ نوشته اند ( ← حسينى مازندرانى، ج ۱، ص وـك، ۴۰۹ـ۴۱۰).
سيدابوالحسن. او در ۱۳۰۹ در قم متولد شد. پس از فراگيرى دروس سطح به نجف رفت و نزد سيدابوالحسن اصفهانى درس خواند. سپس به قم بازگشت و در درس حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى و ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى* شركت كرد. روحانى پس از سالها اقامه جماعت و تدريس و با اينكه مردم قم به او ارادت داشتند، به قصد مجاورت به نجف بازگشت و در ۱۳۴۲ش(۱۳۸۲) در نجف وفات يافت و در وادى السلام به خاك سپرده شد. كتابى مختصر در علم اخلاق از او برجاى مانده است (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۳۶؛ همو، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۳۶ـ۳۳۷؛ شبيرى زنجانى، ج ۲، ص ۷۰۲؛ انصارى قمى، ص ۵۰۱ـ ۵۰۲). ابوالحسن روحانى داماد سيدفخرالدين قمى (از عالمان برجسته قم و از نوادگان دخترى ميرزاابوالقاسم قمى*) بود (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۲۱۹؛ انصارى قمى، ص ۳۴۹). پسران ابوالحسن، مهدى (متوفى ۱۳۷۹ش؛ ← روحانى*، سيدمهدى) و هادى بودند. سيدهادى روحانى (متوفى ۱۳۷۸ش، مدفون در شيخان قم) عالم دينى بود كه پس از تحصيل در حوزه قم، در تهران به خدمات دينى و اجتماعى پرداخت (شبيرى زنجانى، همانجا؛ جواهر كلام، ج ۴، ص ۱۹۹ـ۲۰۰). داماد ابوالحسن روحانى، سيدمحسن حجت كوه كمرى (عالم دينى و فرزند سيدمحمد حجت كوه كمرى) بود (استادى، ۱۳۸۷ش، ص ۶۰ـ۶۱؛ براى شرح حال او ← حجّت كوه كمرى*، سيدمحمد).
سيدابوالقاسم. او در ۱۳۱۶ در قم به دنيا آمد. پس از فراگيرى دروس سطح براى ادامه تحصيل راهى نجف شد و دروس عالى (دوره خارج) فقه و اصول را از محمدحسين نائينى*، آقاضياءالدين عراقى* و سيدابوالحسن اصفهانى آموخت. سپس به قم بازگشت و به تدريس، اقامه جماعت، تفسير قرآن و امور خيريه پرداخت. او در ۱۳۴۳ش (۱۳۸۴) درگذشت و در قبرستان شيخان به خاك سپرده شد (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۳۷ـ۳۸؛ همو، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص۳۳۷؛ انصارى قمى، ص ۵۰۳ـ۵۰۴). پسر او سيدمحمدعلى نيز عالم دينى و امام جماعت بود (شريف رازى، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۲، ص ۱۶۴؛ بدلا، ص ۸۹).
سيداحمد. او در ۱۳۲۲ در قم به دنيا آمد و پس از فراگيرى دروس سطح فقه و اصول نزد حسن فاضل، سيدمحمدتقى خوانسارى* و ميرسيدعلى يثربى كاشانى*، در درس عبدالكريم حائرى يزدى حضور يافت. سپس به نجف رفت و در درس محمدحسين نائينى، ابوالحسن مشكينى، آقاضياءالدين عراقى و سيدابوالحسن اصفهانى حضور يافت. او حكمت و فلسفه را هم در قم از سيدابوالحسن رفيعى قزوينى* آموخت (احمد روحانى، همان مقدمه، ص ز؛ ريحان يزدى، ص ۳۶۰ـ۳۶۱؛ شريف رازى، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۱۴۷ـ۱۴۸؛ همو، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۳۹). روحانى پس از بازگشت به قم، مدت سه سال براى وعظ و تبليغ به قزوين رفت و در آنجا اقامت گزيد. او در پى واقعه كشف حجاب در ۱۳۱۴ش، به كربلا رفت و در حلقه درس حاج آقاحسين قمى (كه در اعتراض به كشف حجاب به كربلا مهاجرت كرده بود) شركت جست. با بازگشت حاج آقاحسين قمى به ايران در ۱۳۲۲ش، روحانى هم همراه او به ايران آمد و پس از حدود دو ماه مجددآ همراه وى به عتبات بازگشت. او در مدت اقامت ده ساله خود در كربلا شش بار براى تبليغ به شهرهاى مختلف هندوستان رفت. سيداحمد روحانى پس از بازگشت به قم به تدريس و تأليف پرداخت. او از حدود ۱۳۳۳ش به درخواست جمعى از مردم تهران در اين شهر اقامت گزيد و به اقامه جماعت و خدمات دينى و اجتماعى مشغول شد (احمد روحانى، همان مقدمه، ص ز ـ ح؛ شريف رازى، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، همانجا؛ انصارى قمى، ص ۵۰۶). نام او ذيل دو اعلاميه علماى تهران در اعتراض به تصويب نامه انجمنهاى ايالتى و ولايتى و اعتراض به ممنوع المنبرشدن محمدتقى فلسفى ديده مى شود ( ← اسناد انقلاب اسلامى، ج ۳، ص ۵۲ـ۵۵، ۱۱۱ـ۱۱۳). روحانى در ۱۳۴۳ش(۱۳۸۴) درگذشت و در قبرستان شيخان قم به خاك سپرده شد (شريف رازى، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، همانجا؛ جواهر كلام، ج ۱، ص ۳۳۶). تأليفات سيداحمد روحانى عبارت اند از: كفاية النحو، تسلية المريض، خاطرات و سرّالسعادة در باب فضايل صلوات (احمد روحانى، همان مقدمه، ص ح). ابوالقاسم دانش آشتيانى (از علماى قم و بعدها امام جمعه آشتيان، متوفى ۱۳۸۰ش) سرّالسعادة را با عنوان رمز نيكبختى ترجمه كرد. اين كتاب به ضميمه ترجمه آن و با مقدمه سيدمهدى روحانى (فرزند ابوالحسن) در ۱۳۷۹/۱۳۳۸ش در قم به چاپ رسيد. احمد روحانى دختر فضلعلى شريعت مهدوى قزوينى (از علماى معروف قزوين) را به همسرى گرفت (شريف رازى، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۱۴۸؛ انصارى قمى، همانجا). پسر او مهدى روحانى (۱۳۱۴ـ۱۳۶۹ش، مدفون در قم) كه در حوزه علميه تهران و دانشگاه تهران و بيروت درس خوانده بود، پس از وفات پدر به اقامه جماعت در مسجد او و تأليف و تدريس در حوزه و دانشگاه پرداخت. او در دوران اقامت امام خمينى در نجف از معتمدين ايشان در ايران بود و از امام خمينى اجازه تصدى امور حسبيه داشت. مهدى روحانى داماد عباسعلى اسلامى* (بنيان گذار جامعه تعليمات اسلامى*) بود ( ← امام خمينى، ج ۱، ص۴۶۰، ج ۳، ص ۶۳؛ جواهر كلام، ج ۴، ص ۱۵۶ـ۱۵۹).
منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، طبقات اعلام الشيعة: نقباءالبشر فى القرن الرابع عشر، قسم ۱ـ۴، مشهد ۱۴۰۴؛ همو، ميرزاى شيرازى : ترجمه هدية الرازى الى الامام المجدد الشيرازى، تهران ۱۳۶۲ش؛ محمدعلى اراكى، «تأسيس حوزه علميه قم بروايت خاطره: مصاحبه با آيت اللّه اراكى»، ياد، سال ۱، ش ۴ (پاييز ۱۳۶۵)؛ رضا استادى، خاطرات حاج شيخ رضا استادى، تدوين عبدالرحيم اباذرى، تهران ۱۳۸۷ش؛ همو، يادنامه حضرت آية اللّه العظمى اراكى (ره)، ]اراك [۱۳۷۵ش؛ اسناد انقلاب اسلامى، ج ۳، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامى، ۱۳۷۴ش؛ امام خمينى، صحيفه امام: مجموعه آثار امام خمينى (س) (بيانات، پيام ها، مصاحبه ها، احكام، اجازات شرعى و نامه ها)، تهران ۱۳۸۹ش؛ ناصرالدين انصارى قمى، اختران قم: زندگى علماى قمى در قرن چهاردهم، قم ۱۳۸۹ش؛ انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، كتاب ۱۲، تهران: وزارت اطلاعات، مركز بررسى اسناد تاريخى، ۱۳۸۲ش؛ حسين بُدَلا، هفتاد سال خاطره از آيت اللّه سيدحسين بُدَلا، تهران ۱۳۷۸ش؛ ناصر پازوكى طرودى و عبدالكريم شادمهر، آثار ثبت شده ايران در فهرست آثار ملى: از ۲۴/۶/ ۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش؛ عبدالحسين جواهر كلام، تربت پاكان قم، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش؛ موسى حسينى مازندرانى، العقد المنير فى تحقيق ما يتعلق بالدراهم و الدنانير، تهران ۱۳۸۲؛ على دوانى، مفاخر اسلام، تهران، ج ۱۱، ۱۳۷۷ش، ج ۱۲، ۱۳۷۹ش؛ همو، نهضت روحانيون ايران، تهران ]۱۳۶۰ش[؛ احمد روحانى، سرّالسعادة، به ضميمه ترجمه آن: رمز نيكبختى، ترجمه ابوالقاسم دانش آشتيانى، قم ۱۳۳۸ش؛ عليرضا ريحان يزدى، آينه دانشوران، بامقدمه و تعليقات و اضافات ناصر باقرى بيدهندى، قم ۱۳۷۲ش؛ محمدباقر سلطانى طباطبائى، «مصاحبه با آية اللّه سيدمحمدباقر سلطانى طباطبائى»، حوزه، سال ۸، ش ۱و۲ (فروردين ـ تير ۱۳۷۰)؛ حميد سيف زاده، «شهر و حوزه علميه قم، نهضت ملّى و ۳۰ تير در گفت وگوى يادآور با حميد سيف زاده»، يادآور، سال ۱، ش ۲ (تير و مرداد ۱۳۸۷)؛ موسى شبيرى زنجانى، جرعه اى از دريا، قم ۱۳۸۹ش ـ؛ محمد شريف رازى، آثار الحجة، يا، تاريخ و دائرة المعارف حوزه علميه قم، قم ۱۳۳۲ـ]۱۳۳۳ش[؛ همو، گنجينه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش؛ عالم ربانى: يادنامه آيت اللّه حاج سيدمهدى روحانى، دفتر۱، به كوشش كانون نويسندگان فضلاى قمى حوزه علميه قم، قم: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى استان قم، ۱۳۷۹ش؛ عباس فيض قمى، كتاب گنجينه آثار قم، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش؛ محمد محمدى اشتهاردى، «آقاى حاج ميرزا ابوالفضل زاهدى: فقيه، مفسر و واعظ وارسته»، در ستارگان حرم، دفتر۷، قم: زائر، ۱۳۷۹ش؛ مهدى ملك زاده، تاريخ انقلاب مشروطيت ايران، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدحسين ناصرالشريعه، تاريخ قم، چاپ على دوانى، تهران ۱۳۸۳ش.
/ فريده سعيدى /