روح القدس

روح القدس، نام موجود مقدس و پاكى كه در متون مقدس دينى، ازجمله قرآن كريم، واسطه ارتباط خدا با پيامبرانش است. اصطلاح عربى روح القدس، مركّب از دو واژه روح و قدس، به معناى جان پاك و روح مقدس و منزه از نقصها و عيبهاست؛ همان طور كه در زبان عربى مراد از حاتِم الجود، حاتِم جواد است ( ← زمخشرى؛ فخررازى، ذيل بقره: 87؛ طُرَيْحى، ج 2، ص 354؛ دهخدا، ذيل مادّه). تركيبِ عربى روح القدس با عبارت سريانى RÃh¤À d-qudshÀ ــكه در متون مسيحىِ آرامى اسم سومين شخص از اقانيم سه گانه است ــ از يك ريشه و خانواده دانسته شده است ( ← >دايرة المعارف قرآن<[1] ، ذيل "Holy Spirit"). برخى كتابهاى لغت دوره اسلامى به طور مستقل به روح القدس نپرداخته اند، بعضى لغت شناسان هم بدون بحث جدّىِ ريشه شناختى[2] درباره معناى لغوى روح القدس، به تبع مفسران قرآن ( ← ادامه مقاله) آن را جبرئيل دانسته اند ( ← راغب اصفهانى؛ ابن منظور، ذيل «روح»؛ زَبيدى، ج 6، ص 409؛ فاطمه محمد محجوب، ذيل مادّه).

در عهدين. هرچند در عهد قديم، به روح القدس به عنوان شخصيت خاص و متمايز اشاره نشده ( ← هورتون[3] ، ص 15)، اصطلاحاتى دالّ بر اين تعبير در آن به كار رفته است ( ← كتاب مزامير، 11:51؛ كتاب اشعياءنبى، 10:63ـ11). در موارد متعددى به اعمال و آثار وجودىِ روح القدس اشاره شده است (بطرس عبدالملك و همكاران، ذيل مادّه؛ دايرة المعارف كتاب مقدس، ص 554). همچنين، علماى يهود، در تلمود، براى بيان نحوه ارتباط خداوند با جهان و انسان اصطلاحاتى را وضع كرده اند كه از جمله آنها روح هقودش[4] يا روح القدس است. اين نام بر تأثير مطلق خدا در سراسر عالم و امور آن و نفوذ مستقيم خدا در زندگى بشر دلالت دارد. روح القدس در تلمود همچنين سبب و عامل نبوت و اِخبار از آينده، به معناى توان انسان در ابلاغ و تفسير اراده الهى است (كوهن[5] ، ص 66ـ67). در عهدعتيق كارهايى به روح القدس نسبت داده شده است، ازجمله: نقش روح القدس در امر خلقت، يعنى خلقت حيات و آفرينشِ موجودات، حيوانات و انسان ( ← سفر پيدايش، 2:1؛ 7:2؛ كتاب ايوب، 13:26؛ 3:27؛ 4:33؛ كتاب مزامير، 6:33؛ 30:104)؛ عامل الهى در اعلام و ابلاغِ پيام خدا به آدميان و منشأ الهام براى انبيا و مردان مقدس كه كلام او را بر قومها اعلام مى كردند ( ← سفر اعداد، 39:11؛ كتاب اول سموئيل، 5:10ـ6، 10؛ كتاب دوم تواريخ ايام، 14:20؛ 19:24ـ20؛ كتاب نَحَمِيا، 30:9؛ كتاب اشعياءنبى، 1:61ـ3). يارى رسانى و تقويت رهبرى و ارشاد قوم در صورت نياز ( ← سفر اعداد، 16:11ـ17، 27ـ18؛ سفر داوران، 34:6؛ كتاب زكرياى نبى، 6:4). كمك به افراد خاص و برگزيده اى همچون يوسف براى كارها و خدمات ويژه ( ← سفر پيدايش، 38:41؛ سفر خروج، 1:31ـ11؛ 30:35ـ35). هدايت انسانها براى داشتن زندگى مقدس بر روى زمين و وفادارى و دعوت آنان به توبه، اطاعت و عدالت ( ← سفر اعداد، 29:14؛ كتاب مزامير، 10:51ـ13؛ 10:143؛ كتاب اشعياءنبى، 2:11؛ 3:44؛ كتاب حِزقِيال نبى، 19:11ـ20؛ 14:37، 26). در عهد جديد، روح القدس به معناى روح خدا و اقنوم سوم از اقانيم سه گانه به كرات به كار رفته است. او چون مبدع حيات است، روح ناميده شده و چون به دل مؤمن قداست مى بخشد، قدس خوانده شده است (بطرس عبدالملك و همكاران، همانجا؛ هاكس[6] ، ذيل مادّه). بسيارى از مسيحيان معتقدند كه بدون روح القدس نه دنيايى پديد مى آمد، نه مخلوقى و نه انسانى. بدون روح القدس، نه عهد قديم و جديد بود و نه قدرت براى اعلام انجيل و نه ايمان و تولد تازه و تقدس ( ← دايرة المعارف كتاب مقدس، ص 555). به اعتقاد مسيحيان، در انجيل به روح القدس به عنوان يك شخص با خصوصيات ويژه اشاره شده است ( ← رساله دوم پولس رسول به قرنتيان، 17:3ـ18؛ رساله به عبرانيان، 14:9؛ رساله اول پطرس رسول، 2:1). روح القدس فقط نوعى قدرت يا تأثير نيست، بلكه شخصيتى الهى مثل پدر و پسر است، يعنى صفات شخصى مثل تفكر، احساس، اراده و محبت و غيره دارد ( ← رساله پولس رسول به روميان، 27:8؛ 30:15؛ رساله اول پولس رسول به قرنتيان، 11:12). روح القدس، آشكاركننده حقيقت درباره عيسى، تسلى دهنده ما و بخشنده زندگى تازه است ( ← انجيل يوحنا، 3:3ـ6؛ 16:14ـ17، 26؛ 7:16). در هنگام توبه و ايمان است كه روح القدس را درمى يابيم ( ← انجيل يوحنا، 3:3ـ6؛ :20 22). روح القدس ما را پاك و هدايت مى كند، محرك ما براى زندگى مقدس است و ما را از اسارت گناه مى رهاند ( ← رساله پولس رسول به روميان، 2:8ـ4؛ رساله پولس رسول به غلاطيان، 16:5ـ17؛ رساله دوم پولس رسول به تسالونيكيان، 13:2). او معلم الهى است كه در پرستش و دعا به ما كمك مى كند و ما را به راستى هدايت مى كند ( ← انجيل يوحنا، 26:14؛ 13:16؛ كتاب اعمال رسولان، 46:10؛ رساله اول پولس رسول به قرنتيان، 9:2ـ16). افزون بر آن، تعميد پيروان مسيح در روح القدس از آموزه هاى اناجيل است ( ← انجيل متى، 11:3؛ انجيل مرقس، 8:1؛ انجيل لوقا، 16:3؛ انجيل يوحنا: 33:1) و تعميد در روح القدس به معناى پرشدن با روح القدس است ( ← كتاب اعمال رسولان، 5:1؛ 4:2؛ نيز براى بحثى مفصّل درباره موضوعات مختلف راجع به روح القدس ← دايرة المعارف كتاب مقدس، ص 554ـ589؛ >دانشنامه معيار كتاب مقدس<[7] ، ج 2، ص730ـ746؛ تثليث*).

در قرآن. واژه روح القدس چهار بار در قرآن كريم به كار رفته است ( ← محمدفؤاد عبدالباقى، ذيل «روح»). در سه آيه، روح القدس موجودى است كه خدا با او عيسى بن مريم را تأييد كرده، يعنى به او نيرو و قوّت بخشيده است ( ← بقره: 87، 253؛ مائده: 110؛ اكثر مفسران برجسته قرآن، مانند طبرى، طوسى، طبرِسى و فخررازى كلمه «اَيّدناه» در آيه 87 سوره بقره را به معناى قوى و نيرومند كرديم («قَوَّيَناه») تفسير كرده اند). در آيه چهارم ( ← نحل: 102)، اين معنا بيان مى شود كه روح القدس قرآن را از طرف پروردگار به پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم نازل مى كند. بيشتر مفسران قرآن، روح القدس مذكور در چهار آيه يادشده را همان جبرئيل دانسته اند. طبرى (همانجا)، از قَتاده، سُدّى، ضحاك و ربيع نقل كرده كه مراد از روح القدس جبرئيل است (نيز ← طوسى، همانجا؛ اسفراينى، ذيل نحل: 102؛ طبرسى، همانجا؛ ميبدى، ج 5، ص 449، كه افزون بر نقل قول از مفسران پيشين، خود نيز به صحت آن اذعان كرده اند). در تفاسير از كسانى مانند ابن زيد نام برده شده است كه مقصود از روح القدس را انجيل دانسته اند، همان گونه كه در آيه 52 سوره شورى، به قرآن نيز روح اطلاق شده است («روحآ من امرنا»؛ طبرى؛ طوسى؛ طبرسى، همانجاها). از ابن عباس و سعيدبن جبير نقل شده كه منظور از روح القدس اسمى است كه عيسى بن مريم با آن مردگان را زنده مى كرد (طبرى؛ طوسى؛ طبرسى؛ فخررازى، همانجاها). بنابراين، درباره تفسير روح القدس در قرآن، سه رأى مشهور است: جبرئيل، انجيل، اسم اعظم كه با آن مرده زنده مى شود (زمخشرى، همانجا). در برخى تفاسير، نقدى از قول دوم (انجيل دانستن روح القدس) ذكرشده و آن اينكه اگر مقصود از روح القدس كه خدا با آن عيسى بن مريم را نيرومند و تقويت كرده، انجيل باشد، در اين صورت بايد گفت كه در آيه 110 سوره مائده تكرار رخ داده است: «اِذ ايَّدتُكَ بروحِ القُدُسِ... وَ اِذْعلَّمتُكَ الكتابَ و الحكمةَ و التَّوراة و الإِنجيل...»، در حالى كه چنين نيست ( ← طبرى؛ طوسى، همانجاها). نيز اگر مراد از روح القدس، انجيل باشد، لازمه اش تبعيض و تفكيك صحيفه هاى آسمانى است، يعنى بر برخى مانند انجيل روح القدس اطلاق شده و بر بعضى ديگر نه، و اين برخلاف ظاهر است (جوادى آملى، ج 5، ص 455). گفته شده است يكى از تعاليم قرآن، در مواردى تصحيح و اصلاح اعتقادات دينى اهل كتاب است (ازجمله ← نساء: 171، كه خطاب به اهل كتاب آمده است كه درباره خدا جز سخن حق مگوييد، عيسى رسول خدا و كلمه او بود...) و نحوه كاربرد عبارت روح القدس در سه آيه قرآن كه ناظر به نيرومند كردن عيسى بن مريم با روح القدس است، بيشتر جنبه اصلاحى و انتقادى دارد، يعنى لحن و مفهوم آيات به گونه اى است كه گويى، در ضمن، عقيده مسيحيان راجع به روح القدس را نيز تصحيح مى كند ( ← >دايرة المعارف قرآن<، همانجا). درباره اينكه چرا جبرئيل روح القدس خوانده شده، آراى مختلفى ابراز شده است: 1) همچون روح كه بدن را زنده مى گرداند، جبرئيل نيز كه عهده دار فرودآوردن وحى بر پيامبران است، با بيناتى كه همراه دارد، دين را زنده مى كند. 2) روحانيت بر جبرئيل غالب است؛ اگرچه ساير ملائكه نيز چنين اند، روحانيت او تمام تر و كامل تر است و اختصاص اسم روح القدس به جبرئيل به سبب شرافت و علو مرتبه اوست. 3) چون خداوند او را هستى داد بدون اينكه پدر و مادرى داشته باشد (طبرسى؛ فخررازى، همانجاها). اما اينكه چرا از ميان همه پيامبران كه جملگى توسط جبرئيل تأييد و تقويت شده اند، حضرت عيسى ممتاز شده، بايد گفت به اين سبب كه جبرئيل/ روح القدس از پيش از تولد عيسى تا بزرگسالى او با او همراه بوده است؛ جبرئيل مريم را به ولادت عيسى بشارت داد و عيسى از نفخه جبرئيل ولادت يافت و جبرئيل بود كه عيسى را در همه حال تربيت كرد و همواره با او همراه بود و زمانى كه يهود بر قتل او تصميم گرفتند و او به آسمان صعود كرد، جبرئيل با او بود (همانجاها).

در حديث. واژه روح القدس در احاديث نبوى و احاديث ائمه عليهم السلام در موضوعات مختلف به كار رفته است. از پيامبر نقل شده كه روح القدس جبرئيل است ( ← سيوطى، ج 1، ص 86). در سخنان پيامبر خطاب به حسّان بن ثابت آمده است كه روح القدس همواره تو را تأييد و به تو كمك خواهد كرد، مادام كه تو از رسول خدا دفاع كنى ( ← مسلم بن حجاج، ج 7، ص 165؛ سيوطى، ج 1، ص 86ـ87)؛ مشركان را هجو كن كه روح القدس با توست ( ← احمدبن حنبل، ج 5، ص 383)؛ دعاى پيامبر، «اللّهم ايّده بروح القدس»، نيز درباره حسان بن ثابت است ( ← مسلم بن حجاج، ج7، ص162ـ163؛ نيز ← حسان بن ثابت*). گاهى از پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم اين تعبير نقل شده كه روح القدس بر قلب من القا كرد ( ← كلينى، ج 9، ص 548). همچنين در قولى از پيامبر، اولين شفاعت كننده در قيامت روح القدس دانسته شده است ( ← حاكم نيشابورى، ج 4، ص 496ـ498). در برخى روايات منقول از ائمه، ازجمله در رواياتى از امام صادق عليه السلام، روح القدس فرشته اى بزرگ تر از جبرئيل و ميكائيل معرفى شده كه همراه پيامبر بوده و به او خبر مى داده است، و پس از پيامبر، همراه امامان است و آنان را تسديد و توفيق مى بخشد ( ← كلينى، ج 1، ص 681ـ 683؛ مجلسى، ج 25، ص 47ـ48، 60ـ61). در پاره اى ديگر، ازجمله در رواياتى از امام باقر و امام صادق، روح القدس يكى از پنج روحى دانسته شده كه در انبيا و اوصيا هست. آنان با روح القدس به آنچه تحت عرش تا زيرخاك است، علم پيدا مى كنند و روح القدس، برخلاف چهار روح ديگر، دچار خواب و غفلت و آفت نمى گردد و عارى از كبر، لهو و لعب است ( ← كلينى، ج 1، ص 677ـ681؛ مجلسى، ج 25، ص 54ـ55، 57ـ58). مطابق روايتى از امام حسن عسكرى درباره آيه «وايّدناه بروح القدس»، روح القدس جبرئيل است ( ← التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى عليهم السلام، ص 371؛ بحرانى، ج 1، ص 465؛ قس كلينى، ج 1، ص 684ـ 685؛ مجلسى، ج 25، ص 64، كه حديثى از امام على نقل شده كه در آن روح القدس غير از جبرئيل دانسته شده است). در روايتى كه جابربن يزيد از امام باقر نقل كرده، ظلّنورى پيامبر اسلام و عترت پاك او نخستين مخلوق معرفى شده كه برخوردار از روح واحد، نه روحهاى متعدد، بوده و با همان روح واحد كه روح القدس است، تأييد شده اند («وكان مويَّدآ بروحٍ واحدٍ و هى روح القدس»، كلينى، ج 2، ص 442ـ443). همچنين، در بعضى احاديث، از مؤيَّدبودنِ خاص حضرت فاطمه به روح القدس سخن به ميان آمده است ( ← همان، ج 2، ص 489؛ مجلسى، ج 25، ص 97). بنابه روايت برخى علماى شيعى از ائمه، روح القدس از زمانى كه بر رسول اكرم نازل شده، به آسمان برنگشته و همواره با امامان بوده است، و اكنون نيز با امام دوازدهم، حضرت مهدى عجل اللّه تعالى فرجه الشريف، همراه است ( ← مجلسى، ج 25، ص60ـ61؛ جوادى آملى، ج 5، ص470ـ471).

در فلسفه و عرفان. در برخى آثار و متون فلسفه اسلامى از روح القدس سخن به ميان آمده است. بعضى از فيلسوفان مسلمان به تصريح روح القدس را همان عقل فعال دانسته اند (ازجمله ← فارابى، ص 32؛ سهروردى، ج 3، ص 179ـ180؛ صدرالدين شيرازى، 1337ش، سفر4، ج 2، ص 142ـ143؛ نيز ← عقل*). ابن سينا (ص 89ـ90) روح القدس را قوّتى الهى و امر پاك ايزدى تعريف كرده كه نه جسم است، نه جوهر و نه عرض. روح القدس برترين و شريف ترين ارواح، جبرئيل امين، واسطه ميان واجب الوجود و عقل اول است. سهروردى (ج 2، ص 2، 200ـ201، 265) روح القدس را همان جبرئيل، روان بخش، عقل دهم، واهب الصور، بخشنده علم و حيات و فضيلت تلقى كرده است (نيز ← صدرالدين شيرازى، 1367ش، ج 2، ص 449). در پاره اى از آثار عرفانى نيز شرح و بيان و وصفى از روح القدس ديده مى شود. به نوشته جيلى (ج 2، ص 8ـ9)، روح القدس روح است، اما همچون ارواح ديگر نيست. روح القدس روح الارواح است و مخلوق نيست، زيرا آن وجهى خاص از وجوه حق است كه وجود به آن قائم است. از روح القدس به وجه الهى در مخلوقات تعبير كرده اند و اين وجه كه در همه اشيا هست همان روح اللّه است كه روح مخلوقات بدان قائم است. آن را به اين سبب روح القدس ناميده اند كه از نقايص وجودى منزه است. به روايت سيدحيدر آملى (ص 688، 690)، اكثر اهل حكمت و حقيقت متفق القول اند كه اولِ موجودات، يعنى صادر نخست، عقل است و همه موجودات به تفصيل از آن صادر شده اند و آن را به نامهاى مختلف، ازجمله روح القدس، خوانده اند؛ اما اين نامها برحسب اعتبار است و گرنه آن حقيقت كلىِ متعين به تعين اول را نه اسمى است نه رسمى و نه وصفى؛ مثلا، به اين علت روح القدس ناميده شده كه سبب حيات سارى در همه موجودات، از مُلك تا ملكوت، است. روح القدس سبب قيام موجودات و بقاى آنهاست مانند نسبت قلب انسان به بدن او. جوادى آملى (ج 5، ص 474ـ 475)، با استناد به روايتى از امام باقر عليه السلام ــكه قبلا ذكر شدــ و با تفسيرى عرفانى از آن گفته است كه برترين مصداق روح القدس كه صادر اول و نخستين تجلى ذات حق است، وجود نورىِ حضرت محمد و آل اوست كه در مرتبه صادر نخست، كثرتى نداشتند بلكه نور واحد بودند. بدنهاى ايشان در عالم ملكوت با روح القدس همراه بوده و پس از نزول آنان به عالم مُلك و اتحادشان با بدنهاى جسمانى و مادى نيز، همراهى و اتحادشان با روح القدس قطع نشده است. روح القدس به عنوان روح پنجمى براى آنان، در عرض چهار روح ديگر، يعنى روح بدن، روح قوه، روح شهوت و روح ايمان، بوده است.

منابع: علاوه بر قرآن و كتاب مقدس؛ حيدربن على آملى، كتاب جامع الاسرار و منبع الانوار، به انضمام، رسالة نقدالنقود فى معرفة الوجود، چاپ هانرى كوربن و عثمان اسماعيل يحيى، تهران 1347ش؛ ابن سينا، معراج نامه، چاپ نجيب مايل هروى، مشهد 1365ش؛ ابن منظور؛ احمدبن حنبل، مسندالامام احمدبن محمدبن حنبل، بيروت 1414/ 1993؛ شهفوربن طاهر اسفراينى، تاج التراجم فى تفسير القرآن للاعاجم، چاپ نجيب مايل هروى و على اكبر الهى خراسانى، ج 3، تهران 1374ش؛ هاشم بن سليمان بحرانى، البرهان فى تفسير القرآن، بيروت 1419ـ1421/ 1999ـ2000؛ بطرس عبدالملك، جان الگزاندر تامپسون، و ابراهيم مطر، قاموس الكتاب المقدس، قاهره: دارالثقافة، ]بى تا.[؛ التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى عليهم السلام، قم: مدرسة الامام المهدى (ع)، 1409؛ عبداللّه جوادى آملى، تسنيم: تفسير قرآن كريم، قم 1383ش؛ عبدالكريم بن ابراهيم جيلى، الانسان الكامل فى معرفة الاواخر و الاوائل، مصر 1304؛ محمدبن عبداللّه حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، و بذيله التلخيص للحافظ الذهبى، بيروت: دارالمعرفة، ]بى تا.[؛ دايرة المعارف كتاب مقدس، ترجمه بهرام محمديان و ديگران، تهران: روز نو، 1380ش؛ دهخدا؛ حسين بن محمد راغب اصفهانى، المفردات فى غريب القرآن، چاپ محمد سيدكيلانى، تهران ?] 1332ش[؛ محمدبن محمد زَبيدى، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج 6، چاپ حسين نصار، كويت 1389/ 1969، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ زمخشرى؛ يحيى بن حبش سهروردى، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تهران 1380ش؛ سيوطى؛ محمدبن ابراهيم صدرالدين شيرازى (ملاصدرا)، الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، تهران 1337ش، چاپ افست قم ]بى تا.[؛ همو، شرح اصول الكافى، ج 2، چاپ محمد خواجوى، تهران 1367ش؛ طبرِسى؛ طبرى، جامع؛ فخرالدين بن محمد طُرَيْحى، مجمع البحرين، چاپ احمد حسينى، تهران 1362ش؛ طوسى؛ محمدبن محمد فارابى، كتاب السياسة المدينة الملقب بمبادئ الموجودات، چاپ فوزى مترى نجار، تهران 1366ش؛ فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبية للعلوم الاسلامية، ج 22، قاهره: دارالغد العربى، ]بى تا.[؛ محمدبن عمر فخررازى، التفسير الكبير، او، مفاتيح الغيب، بيروت 1421/2000؛ كلينى (قم)؛ آبراهام كوهن، گنجينه اى از تلمود، ترجمه از متن انگليسى از اميرفريدون گرگانى، تهران 1382ش؛ مجلسى؛ محمدفؤاد عبدالباقى، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم، بيروت: داراحياء التراث العربى، ]بى تا.[؛ مسلم بن حجاج، الجامع الصحيح، بيروت: دارالفكر، ]بى تا.[؛ احمدبن محمد ميبدى، كشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ على اصغر حكمت، تهران 1361ش؛ جيمز هاكس، قاموس كتاب مقدس، بيروت 1928، چاپ افست تهران 1349ش؛ استنلى م. هورتون، روح القدس، ترجمه مهرداد فاتحى، تهران: آفتاب عدالت، ]بى تا.[؛

/ فاطمه على پور و محمد زارع شيرين كندى /

Encyclopaedia of the Qur’¦an, ed. Jane Dammen Mc Auliffe, Leiden: Brill, 2001-2006, s.v. "Holy Spirit" (by Sidney H. Griffith); The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. "Holy Spirit" (by D.A. Tappeiner and G.W.Bromiley).