روباه، گونه هايى از جنسهاى مختلف خانواده سگ سانان[1] ، راسته گوشت خواران[2] ، ازجمله تمام گونه هاى جنس وولپس[3] . جنس وولپس حدود يازده تا دوازده گونه دارد كه محدوده پراكنش چهارگونه از آنها جغرافياى جانورى ايران را نيز شامل مى شود و عبارت اند از: روباه معمولى (روباه سرخ)[4] ، كه در بسيارى از مناطق دنيا ازجمله ايران (به جز جنگلهاى انبوه شمال) يافت مى شود، رنگ آن تركيبى از قهوه اى و خاكسترى است و اغلب به تنهايى قلمرو اختيار مى كند؛ شاه روباه[5] ، كه در كوههاى با پوشش استپى بلوچستان، افغانستان و بخشهاى مجاور يافت مى شود، در ايران يكى از نادرترين گونه ها و در خطر انقراض است و در گذشته، اين روباه كوچك در فارس، كرمان و خراسان ديده شده، اما در سالهاى اخير از مشاهده آن گزارشى ثبت نشده است؛ روباه شنى[6] ، كه در مناطق بيابانى از صحراى غربى (ناحيه اى در شمال غربى افريقا) تا سومالى و از طريق مصر و عربستان تا ايران و شرق افغانستان پراكنده است و در ايران بيشتر در مناطق خشك مركزى، جنوب غربى و شرقى يافت مى شود و معمولا تك زى است؛ و روباه تركمنى[7] ، كه در كوههايى با پوشش استپى خشك و مناطق نيمه بيابانى آسياى مركزى، مغولستان و در ايران در دشت گرگان و كوهها و تپه هاى تركمن صحرا پراكنده است. اين روباه بسيار كوچك، از جانوران كوچك و برخى گياهان تغذيه مى كند و در ايران در خطر انقراض است. روباهها از گرگها كوچك ترند و به رغم قرارگيرى در راسته گوشت خواران، همه چيزخوارند. روباه گرسنه مى تواند گياه خوار نيز باشد، اما به عنوان گوشت خوار، با مهار جمعيت علف خواران، اهميت بوم سازگانى[8] دارد. روباه، در متون قديم جانورشناسى و شكار و ادبيات، جايگاه ويژه اى دارد، اما نوع گونه در اين متون مشخص نيست ( ← فيروز، ص 353ـ355؛ حبيبى و راعى، ج 4، ص 528؛ كوربت[9] ، ج 2، ص 310؛ معلوف، ص 258ـ259؛ گژيمك[10] ، ج 14، ص 255، 265ـ267، 269، 271ـ273، 278ـ284؛ >علوم جانورى<[11] ، ج 2، ص 111؛ د. ايرانيكا، ذيل "Fox.I"؛ نيز ← جانور/ جانورشناسى*).
1) واژگان. واژه روباه در اوستا به صورتهاى urupi، raoz§aو raopi آمده است ( ← اوستا، ج 2، توضيحات رضى، ص 576، ش80، ص 737، ش 195، ج 3، توضيحات رضى، ص 1393، ش 78؛ بهرامى، دفتر1، ص 293، دفتر3، ص 1203، 1205). گرچه urupi، همچون دو كلمه ديگر، در فرهنگ واژه هاى اوستا به معناى روباه دانسته شده است ( ← بهرامى، دفتر1، ص 293)، در ترجمه فارسى ونديداد، جايى (اوستا، فرگرد5، بند33ـ34) به معناى سگ ـ روباه و جايى ديگر (فرگرد 13، بند 16) در كنار raopi، به معناى شغال آمده است ( ← همان، توضيحات رضى، ص1392، ش76، ص 1393، ش78). همچنين در ديگر ترجمه هاى ونديداد (زند اوستا[12] ، ترجمه انگليسى، فرگرد6، بند33، فرگرد13، بند16؛ همان، ترجمه فرانسوى، فرگرد13، ص 198، پانويس 22)، urupi(نوعى) راسو* دانسته و حتى تأكيد شده كه نبايد آن را با raopi، به معناى روباه ( ← همان، ترجمه فرانسوى، فردگرد13، ص 198، پانويس 23)، اشتباه گرفت؛ ازاين رو در معناى اين كلمه در فرهنگ واژه هاى اوستا (بهرامى، همانجا) ترديد هست. در پهلوى، روباه را هم به صورت ro¦ba¦h و هم روپاه ro¦pa¦h/rupa¦hآورده اند ( ← بندهش، ص 79؛ اوستا، ج 1، همان توضيحات، ص 239، ش 123، ص 576، ش80؛ مكنزى[13] ، ص 72؛ بهار، ص 151، 260). ارسطو (1971، توضيحات بروخمان[14] و لولوفس[15] ، ص 213) آن را به صورت Ýalw¨phxآورده كه بنابر نظر ليدل[16] و اسكات[17] (ص 75) صورت ديگر واژه alw¨phkoاست و از نظر علمى با روباه معمولى يكى دانسته شده است. روباه را در عربى به طوركلى ثَعلَب مى گويند، گرچه هريك از گونه ها يا زيرگونه هايش نوع ويژه اى ثعلب با نامى مشخص است ( ← معلوف، همانجا). نر آن را ثعلبان، ماده اش را ثُرمُله و توله آن را تَتْفُل و هِجرِس مى نامند ( ← كُشاجِم، ص 149؛ ازهرى، ج 15، ص 168، ذيل «ثرمل»؛ زمخشرى، قسم 1، ص 453؛ قس جاحظ، ج 6، ص 302 كه تتفل را به طوركلى روباه دانسته است؛ براى كنيه ها ← دميرى، ج 1، ص 571).
2) تاريخچه، باورها و ادبيات. در بندهش (همانجا)، روباه از انواع ده گانه سگ ذكرشده (نيز ← روايت پهلوى، فصل 44) كه در سوراخهاى زيرزمينى زندگى مى كند، چگونگى زايش آن ( ← بندهش، ص 84ـ85) شرح داده شده و علت آفرينش روباه دشمنى با خَفَگ ديو ] = ديو خفگى آور (؟)[ ذكر شده است (همان، ص 103، 189، يادداشتهاى بهار، ش 28). در بخش ديگر بندهش (ص 134)، به شهر چخر[18]اشاره شده و به نظر مى رسد مرده پزى و مرده خوارى جانورانى چون روباه، نوعى بلا براى مردم آنجا بوده است (نيز ← زند اوستا، ترجمه انگليسى، فرگرد1، بند17، ص 9، پانويس 1؛ همان، ترجمه فرانسوى، فرگرد1، ص 13ـ14، پانويس 36ـ37؛ اوستا، ج 1، همان توضيحات، ص 239، ش 123). بنابر روايت پهلوى (فصل 44)، روباه از جانورانى است كه مرده آن، برخلاف ديگر انواع سگ و نيز انسان، ناپاك نبوده و تماس با آن مستلزم تطهير نبوده است (نيز ← اوستا، فرگرد5، بند33ـ34، ج 2، همان توضيحات، ص 696، ش 28). در روايتى ديگر، لباس را نمى آلايد اما پادياب (حوضچه اى براى شستشوى پا در معابد مهرى) را ناپاك مى كند (روايت پهلوى، همانجا). بنابر ونديداد (اوستا، فرگرد5، بند5ـ6)، مردار جابه جاشده توسط روباه كشتزار را ناپاك نمى كند، اما زدن يا كشتن روباه منشأ ناپاكى هميشگى است (همان، بند33ـ34، ج 2، همان توضيحات، ص 636ـ637، ش 357، 359) و براى كشتن آن مجازات تعيين شده است (همان، فرگرد13، بند15ـ16). همچنين بنابر ونديداد (اوستا، فرگرد6، ب50)، مزداپرستان براى چگونگى و جاى دخمه كردن مردگان احكامى دارند، به طورى كه در دسترس جانورانى (لاشه خوار) چون روباه نباشد. در كتاب مقدس، به ويژگيهاى رفتارى روباه ازجمله تخريب تاكستانها، خرابه گردى و حيله گرى آن اشاره شده است ( ← كتاب داوران، 4:15؛ كتاب نَحَميا، 3:4؛ كتاب مزامير، 10:63؛ كتاب امثال سليمانِ نبى، 15:2؛ كتاب مراثى اِرميا، 18:5؛ كتاب حزقيال نبى، 4:13؛ انجيل متى، 20:8؛ انجيل لوقا، 58:9، 32:13)، گرچه در ترجمه فارسى، در بيشتر اين موارد، جانور مذكور را شغال دانسته اند. به علاوه در كتاب اول سموئيلِنبى (4:9)، به مكانى به نام شَعْليم/ زمين شعليم اشاره شده كه جيمز هاكس[19] (ص 524) آن را زمين روباهان معنى كرده و آن را جايى در شرق شَليشَه (نزديك كوه اِفرائيم) دانسته است ( ← همان، ص530). روباه در اساطير ملل مختلف عمدتآ نماد زيركى، نيرنگ و طول عمر است ( ← كوپر[20] ، ص 175). در متون تاريخى جانورشناسى يونانى و دوره اسلامى، به ويژگيهاى مختلف روباه اشاره شده است. ارسطو[21] (1995، ج 1، ص 1146، 1151، 1158، 1198) عمدتآ جنبه هاى مختلف زادوولد اين جانور، مثلا امكان دورگه گيرى آن با سگ و گرگ، وضع زيستى لازم براى انجام اين فرايند، شباهت زياد فرزندان اولين نسل دورگه گيرى به هر دو والد، و ناكاملى و حتى نابينايى فرزندان روباه تا مدتى پس از تولد را شرح داده است. درحالى كه جاحظ، كه شايد فقط او تتفل را نيز نام برده ( ← همانجا)، بيشتر ويژگيهاى رفتارشناسى روباه را وصف كرده است. او روباه را از انواع سگ و جزو درندگان وحشى كوچكى برشمرده كه به علت خباثت و حيله گرى بسيار هم تراز درندگان بزرگ دانسته شده است (ج2، ص 182ـ183، 289ـ290، ج 3، ص 406، ج6، ص 23ـ24، 302ـ306، 351ـ352). جاحظ (ج 2، ص 291، ج 5، ص 483، ج 6، ص 305) براى روباه انواع سفيد و سياه و خَلَنجى (ابلق؟) و پوست نوع سياه آن را بهترين و ارزشمندترين پوست ذكر كرده است. او (ج 6، ص 306) شيوه جالب توجه روباه در رهاندن ككها از خود و حيله او براى شكار خارپشت (ج 7، ص 33) را شرح داده است. در حدودالعالم (ص 76)، برخى انواع روباه از ناحيه تُغُزغُز (از نواحى تبت) گزارش شده كه به گفته نَسَوى (مقدمه غروى، ص 49)، اين ناحيه از شكارگاههاى قديم بوده است (نيز ← همان مقدمه، ص 52). روباه براى لانه اش درهاى متعدد مى سازد تا درصورت احساس خطر از يكى از آنها بتواند از در ديگر بگريزد و با گذاشتن گياه عُنصُل[22] (= بَصَل الفَأر، پياز دشتى) يا عِنَب الثعلب (= تاجريزى*) در لانه اش، كه براى گرگ كشنده است، گرگ را از لانه اش دور مى كند ( ← كشاجم، همانجا؛ نيز ← مراغى، ص 77ـ78). به گفته قزوينى (ص 411)، اين گياه كشنده، حنظل است و روباه، عنب الثعلب را براى برآوردن دوباره مو بعد از ريزش سالانه مى خورد. در متون كهن نيز مطالبى درباره شكار روباه آمده است، ازجمله مهارت سگ در پيداكردن لانه روباه و نيز اينكه فريب تظاهر روباه به مردن را نمى خورد، به طورى كه روباه نيز صرفآ در مقابل سگ، اين نيرنگ معمول را به كار نمى برد ( ← ابوعبداللّه، ص 142ـ143). روباه ازجمله عناصر اصلى شكارگاههاست ( ← نرشخى، ص 40ـ41). كشاجم اولين كسى است كه به نامهاى ثرمله و هجرس اشاره كرده و عمدتآ همان گفته هاى جاحظ را در وصف روباه آورده است ( ← ص 149ـ151). نسوى (ص 173) سگهاى شكارى را بهترين شكارچيان روباه دانسته است. بنابر تاريخ بلعمى (ص 128ـ129)، هوشنگ (از پادشاهان كيانى ايران) اولين كسى بود كه از پوست روباه لباس تهيه كرد. اين موضوع در مجمل التواريخ و القصص (ص 79) به خَزَربن يافِث، نوه نوح عليه السلام، نسبت داده شده است. همچنين در متون كهن، علاوه بر استفاده از پوست روباه در تهيه پوشاك، از آن به عنوان هديه يا خراج به دربار شاهان، و به شكار روباه به اين منظور اشاره شده است ( ← فردوسى، ج 1، ص 19، بيت 39ـ41، ج 7، ص 2238، بيت 2186؛ گرديزى، ص 272، 396؛ اسدى طوسى، ص280، بيت 73ـ75، ص 416، بيت 119). بلدى (ص 53، 105) يوزپلنگ و عقاب شكارى را از شكارچيان روباه دانسته است. در داستانها و اشعار و امثال مختلف درباره روباه، به ويژگيهاى روباه به ويژه حيله گرى يا ترسويى آن اشاره شده است، ازجمله اين داستانها، كه ريشه اش شرقى است و با كمى تغيير به ادبيات ملل مختلف انتقال يافته، داستان ميمون و روباه است ( ← زرشناس، ص 349ـ351). اصل اين داستان در سندباذنامه ظهيرى سمرقندى (ص 47ـ48) با عنوان داستان حمدونه با روباه و ماهى آمده است (براى داستانهاى ديگر ← همان، ص 49ـ50، 326ـ329). در كليله ودمنه (ص 92، 335ـ336) و مرزبان نامه سعدالدين وراوينى (ص 55ـ58، 170ـ172) نيز حكايتهايى آموزنده با تكيه بر ويژگيهاى روباه نقل شده است. در حكايتهايى نيز به جايگاه روباه در آداب و رسوم جشن بهار در دربار پادشاهان ايرانى اشاره شده است ( ← ابوريحان بيرونى، ص 276ـ277، بند48ـ50؛ اسدى طوسى، ص 362، بيت 35ـ 38). در اين حكايتها از روباه بالدار نام برده شده كه به احتمال زياد و با درنظرگرفتن اقليم مرطوب تر و پوشش جنگلى در مناطقى از ايران، منظور از آن، گونه هاى مختلفِ جنس روباه پرنده[23] از راسته خفاشها[24] است. آنها به ويژه در مشخصات چهره به سگ سانانى چون روباه شباهت بسيار دارند و بزرگ ترين آنها به وزن 5ر1 كيلوگرم در هند، پاكستان و جنوب شرق آسيا پراكنده اند (گژيمك، ج 13، ص 307ـ309، 319ـ332؛ نيز ← د.ايرانيكا، ذيل "Fox.II"). در قرآن به روباه اشاره مستقيمى نشده است، اما درميان داستانهاى قرآن، يگانه موردى كه به باور سورآبادى (ج 3، ص 1059ـ1060) روباه در آن نقش دارد، در تفسير سوره هود (آيه 44) درباره داستان حضرت نوح عليه السلام است كه در آن شيطان، شاخ درخت انگور را از كشتى دزديد و خون روباه به آن خوراند و تملق و چاپلوسى شراب خوار را از آن مى دانند. در داستانهاى صوفيانه نيز به روى آوردن ابراهيم ادهم (متوفى 161 يا 162) به زهد و تصوف در ماجرايى ضمن شكار روباه اشاره شده است ( ← قشيرى، ص 391ـ392). در منظومه عرفانى الهى نامه، در داستانى براى نشان دادن ارزش دل، به حيله گرى و چاره انديشى روباه اشاره شده است، هنگامى كه شكارچى قصد جداكردن دل ]قلب[ او را مى كند ( ← عطار، ص 227ـ 228؛ براى داستانهاى ديگر ← مجمل التواريخ و القصص، ص 237ـ238؛ گرديزدى، ص 195). در اشعار و امثال نيز به ويژگيهاى رفتارى روباه توجه شده است (براى نمونه اشعار ← بلخى، به نقل دبيرسياقى، ص50، بيت 98، ص 57، بيت 230، ص 66، بيت 310؛ فردوسى، ج 8، ص 2491، بيت 3222؛ فرخى سيستانى، ص 142، بيت 2815؛ منوچهرى، ص 75، بيت 1069، ص80، بيت 1110؛ عَيّوقى، ص20، بيت 17، ص 61، بيت 15؛ فخرالدين اسعد گرگانى، ج 1، ص 112، بيت 73؛ ناصرخسرو، ص 513، بيت 108؛ نظامى، ص 435، بيت 1ـ6؛ براى امثال عربى و فارسى ← جاحظ، ج 6، ص 302ـ 303، 306ـ307، 313؛ آملى، ج1، ص226؛ رادويانى، ص124؛ دهخدا، ج 2، ص 875). در متون پزشكى كهن، خواص درمانى اعضاى مختلف روباه آمده است ( ← رازى، ج20، ص 212ـ214؛ ابن سينا، ج 1، كتاب 2، ص 764؛ هروى، ص 87؛ انطاكى، ج 1، ص 114) و در تركيب لغوى داروهايى چون خُصْى الثعلب[25] (= ساطوريون) و عنب الثعلب، و بيماريهايى مثل داءالثعلب* ( ← ديوسكوريدس[26] ، ص 296؛ ابن سينا، ج 3، كتاب 5، ص 2493؛ هروى، ص 135، 234؛ فهرست نام بيماريها و عوارض و حالات، ص 413؛ شهمردان بن أبى الخير، ص 107) از نام عربى آن استفاده و گاه به وجه تسميه آنها نيز اشاره شده است (براى تعابير ديدن روباه در خواب ← دميرى، ج 1، ص 588 ـ589).
منابع: علاوه بر كتاب مقدس؛ شمس الدين محمدبن محمود آملى، نفائس الفنون فى عرايس العيون، ج 1، چاپ ابوالحسن شعرانى، تهران 1377؛ ابن سينا؛ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن القرون الخالية، چاپ پرويز اذكائى، تهران 1380ش؛ حسن بن حسين ابوعبداللّه، البيزرة، چاپ محمد كردعلى، دمشق ?] 1371/ 1952[؛ ارسطو، فى كون الحيوان: المقالات 15ـ19 من كتاب الحيوان، ترجمة من اليونانية الى العربية نُسبَت الى يوحنابن بطريق، چاپ يان بروخمان و يوان دروسات لولوفس، ليدن 1971؛ محمدبن احمد ازهرى، تهذيب اللغة، ج 15، چاپ ابراهيم ابيارى، قاهره 1967؛ على بن احمد اسدى طوسى، گرشاسب نامه، چاپ حبيب يغمائى، تهران 1354ش؛ داوودبن عمر انطاكى، تذكرة اولى الالباب ]و[ الجامع للعجب العُجاب، ]قاهره[ 1416/1996؛ اوستا، ونديداد، ترجمه هاشم رضى، تهران 1376ش؛ عبدالرحمان بن محمد بلدى، كتاب الكافى فى البيزرة، چاپ احسان عباس و عبدالحفيظ منصور، بيروت 1403/ 1983؛ محمدبن محمد بلعمى، تاريخ بلعمى: تكمله و ترجمه تاريخ طبرى، به تصحيح محمدتقى بهار، به كوشش محمد پروين گنابادى، تهران 1353ش؛ بندهش، ]گردآورى [فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران : توس، 1369ش؛ مهرداد بهار، واژه نامه بندهش، تهران 1345ش؛ احسان بهرامى، فرهنگ واژه هاى اوستائى، تهران 1369ش؛ عمروبن بحر جاحظ، كتاب الحيوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ?] 1385ـ1389/ 1965ـ 1969[، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ طلعت حبيبى و محمدمهدى راعى، جانورشناسى عمومى، ج 4، تهران 1380ش؛ حدودالعالم؛ محمد دبيرسياقى، گنج بازيافته، بخش 1، تهران 1344ش؛ محمدبن موسى دميرى، حياة الحيوان الكبرى، چاپ ابراهيم صالح، دمشق 1426/ 2005؛ على اكبر دهخدا، امثال و حكم، تهران 1363ش؛ پدانيوس ديوسكوريدس، هيولى الطب فى الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسيل و اصلاح حنين بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الياس تِرس، تطوان 1952؛ محمدبن عمر رادويانى، ترجمان البلاغه، چاپ احمد آتش، استانبول 1949، چاپ افست تهران 1362ش؛ محمدبن زكريا رازى، كتاب الحاوى فى الطب، حيدرآباد، دكن 1374ـ 1393/ 1955ـ1973؛ روايت پهلوى: متنى به زبان فارسى ميانه (پهلوى ساسانى)، ترجمه مهشيد ميرفخرايى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1367ش؛ زهره زرشناس، «داستان سغدى ميمون و روباه»، فرهنگ، سال 9، ش 1 (بهار 1375)؛ محمودبن عمر زمخشرى، پيشرو ادب، يا، مقدمة الادب، چاپ محمدكاظم امام، تهران 1342ـ1343ش؛ سعدالدين وراوينى، كتاب مرزبان نامه، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوينى، ليدن 1327/1909؛ عتيق بن محمد سورآبادى، تفسير سورآبادى: تفسيرالتفاسير، چاپ على اكبر سعيدى سيرجانى، تهران 1381ش؛ شهمردان بن ابى الخير، نزهت نامه علائى، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362ش؛ محمدبن على ظهيرى سمرقندى، سندباذنامه، چاپ احمد آتش، تهران 1362ش؛ محمدبن ابراهيم عطار، الهى نامه، چاپ هلموت ريتر، استانبول 1940، چاپ افست تهران 1368ش؛ عَيّوقى، ورقه و گلشاه عيّوقى، چاپ ذبيح اللّه صفا، تهران 1343ش؛ فخرالدين اسعد گرگانى، ويس و رامين، ج 1، چاپ مجتبى مينوى، تهران 1314ش؛ على بن جولوغ فرخى سيستانى، ديوان، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1371ش؛ ابوالقاسم فردوسى، شاهنامه فردوسى، از روى چاپ وولرس، تهران 1314ش؛ اسكندر فيروز، حيات وحش ايران: مهره داران، تهران 1378ش؛ زكريابن محمد قزوينى، عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات (تحرير فارسى)، چاپ نصراللّه سبوحى، ]تهران[ 1361ش؛ عبدالكريم بن هوازن قشيرى، الرسالة القشيرية فى علم التصوف، چاپ معروف زريق و على عبدالحميد بلطه چى، دمشق 1408/ 1988؛ محمودبن حسين كُشاجِم، المصايد و المطارد، چاپ محمد اسعد طلس، بغداد ?] 1954[؛ كليلة ودمنة، چاپ عبدالوهاب عزّام، بيروت 1401/1981؛ جين كوپر، فرهنگ مصور نمادهاى سنتى، ترجمه مليحه كرباسيان، تهران 1380ش؛ گوردون باركلى كوربت، «انتشار جغرافيايى پستانداران در منطقه پالئاركتيك»، در جغرافياى جانورى ايران، ترجمه و تدوين هنريك مجنونيان، بهرام كيابى، و محمد دانش، ج 2، تهران: دايره سبز، 1384ش؛ عبدالحى بن ضحاك گرديزى، زين الاخبار، چاپ رحيم رضازاده ملك، تهران 1384ش؛ مجمل التواريخ و القصص، چاپ سيف الدين نجم آبادى و زيگفريد وبر، نكارهاوزن 1378ش؛ عبدالهادى بن محمد مراغى، منافع حَيَوان، چاپ محمد روشن، تهران 1388ش؛ امين فهد معلوف، معجم الحيوان، بيروت 1405/ 1985؛ احمدبن قوص منوچهرى، ديوان، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1347ش؛ ناصرخسرو، ديوان، چاپ مجتبى مينوى و مهدى محقق، تهران 1353ش؛ محمدبن جعفر نرشخى، تاريخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصر قباوى، تلخيص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوى، تهران 1351ش؛ على بن احمد نسوى، بازنامه، چاپ على غروى، تهران 1354ش؛ الياس بن يوسف نظامى، شرفنامه، چاپ وحيد دستگردى، تهران 1316ش؛ جيمز هاكس، قاموس كتاب مقدس، بيروت 1928، چاپ افست تهران 1349ش؛ موفق بن على هروى، الابنية عن حقايق الادوية، تصحيح احمد بهمنيار، چاپ حسين محبوبى اردكانى، تهران 1346ش؛
Animal sciences, ed. Allan B. Cobb, New York: Gale, 2002, s.v. "Feeding"(by Elliot Richmond); Aristotles, The complete works of Aristotle, ed. Jonathan Barnes, Princeton, N. J. 1995; Encyclopedia Iranica [online], s.v. "Fox.I: natural history" (by Steven C. Anderson), "ibid.II: in Persia" (by Mahmoud and Teresa Omidsalar). Retrieved May 14, 2014, from http://www.iranicaonline. org; Bernhard Grzimek’s animal life encyclopedia, Grzimek, Detriot 2003-2004; Henry George Liddell and Robert Scott, A Greek-English lexicon, Oxford 1977; David Neil MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, London 1990; The Zend-Avesta, pt.1: the Vendîdâd, tr. James Darmesteter, in The Sacred books of the East, ed. F. Max Müller, vol.4, Oxford: Clarendon Press, 1895; Le Zend-Avesta, traduction nouvelle avec commentaire historique et philologique par James Darmesteter, Paris: Librairie d’Amérique et d’Orient Adrien- Maisonneuve, 1960.
/ مرضيه كاظمى /