رَنگرزى، يا صباغى، عمل رنگ كردن نخ، پارچه، الياف پشم و پنبه، چرم، لباس و جز آنها. شواهد متعددِ استفاده از رنگ در لباس يا قالى از حدود نيمه هزاره اول قبل از ميلاد تا ظهور اسلام، نشان مى دهد كه رنگرزى، همواره جزو فنون و مشاغل پركاربرد منطقه خاورميانه و آسياى مركزى بوده است (← جهانشاهى افشار، ص ۳ـ۷؛ ابوالفضلى، ص ۲۵ـ۲۷؛ كوهن[۱] ، ص۱۳۰ـ۱۳۱). در افسانه هاى ايرانى ابداع رنگرزى به جمشيد* نسبت داده شده است (← گرديزى، ص ۲)؛ عيسى مسيح را نيز رنگرز خوانده و گروههايى از اصناف رنگرزان، خود را به او منسوب داشته اند (← شيخلى، ص ۱۱۷). مردم عرب براى رنگ كردن لباسها، پارچه ها و نيز پوستهاى دباغى شده، از گياهان استفاده مى كردند (جواد على، ج ۷، ص ۵۳۰ ـ۵۳۱). بنابر گزارشى، زنان عرب صدر اسلام، گاه در منازل خود، لباسها را رنگ مى كردند (← حاكم نيشابورى، ج ۴، ص ۱۹۰؛ نيز ← عمرى، ص ۲۹۲). در منابع جغرافيايى، بنابر پارچه و پوشاك رنگى اى كه در برخى شهرهاى ايران ازجمله رى و فسا توليد مى شد، از رواج و رونق حرفه رنگرزى در اين مناطق سخن گفته اند (براى نمونه ← ابن حوقل، ص ۲۱۳ـ ۲۱۵؛ مقدسى، ص ۴۴۲ـ۴۴۳؛ نيز ← لسترنج[۲] ، ص ۲۲۷، ۲۹۵). شاردن[۳] (ج ۴، ص ۱۴۳ـ۱۴۴) از صنعت رنگرزى در ايران عصر صفوى ياد كرده و ضمن ذكر رنگهاى طبيعى مورد استفاده در آن روزگار، گفته كه اين صنعت در ايران بيش از اروپا توسعه يافته است. اروپاييان، ايرانيانِ آن عصر را در كار رنگرزى استاد مى دانستند و مايل بودند از رموز كار رنگرزان ايرانى آگاهى يابند (← وولف[۴] ، ص ۱۹۳). در مصر نيز از عصر فاطميان در بسيارى از شهرها، ازجمله اَسيوط، اَخميم، فسطاط و تِنّيس، كارگاههاى رنگرزى فعال بودند (← محمد احمد ابراهيم، ص۱۷۰ـ۱۷۱). در آسياى صغير نيز، به ويژه در دوره حكومت عثمانى، شهرهايى چون توقات، بورسه آنكارا، اورفه و ملطيه از مراكز مهم رنگرزى بودند (← كوتوك اوغلو[۵] ، ص ۶۶۶ـ۶۶۷). درواقع، كمتر شهرى را مى توان يافت كه به كلى از كارگاههاى رنگرزى خالى بوده باشد. دست كم مردم، به ويژه زنان، براى مصارف شخصى خود، نخ، پارچه يا لباس را در منازل، در ظرفهاى كوچك رنگ مى كردند يا بافندگان براى رنگ كردن پشم مورد نياز خود، با كمك همسرانشان، در سطحى محدود در خانه ها به رنگرزى مى پرداختند (محمد عبدالهادى جمال، ص ۲۵۱؛ هنرهاى بومى در صنايع دستى باختران، ص ۱۰۵). در ميان عشاير قشقايى فارس نيز ــكه به سبب زندگى غيرمستقر، كارگاه رنگرزى نداشته اندــ زنان عشاير رنگرزى را با مهارت انجام مى داده اند (كيانى، ص ۹۹ـ۱۰۰). شغل رنگرزى، عمدتآ و در درجه اول، به معناى رنگرزى لباس و پارچه بوده و در بيشتر مناطق نيز اين فعاليت، كار اصلى رنگرزان را تشكيل مى داده است (محمد عبدالهادى جمال، ص ۲۵۰؛ كوهن، همانجا). در كنار همه مراكز توليد پارچه، طبعآ كارگاههاى رنگرزى نيز داير بوده و تعداد و سطح فعاليت كارگاههاى رنگرزى به ميزان توليد پارچه وابستگى تام داشته است (مثلا در فلسطين ← كوهن، ص ۱۳۱، ۱۳۴؛ در اصفهان ← روش شوار[۶] ، ص ۲۶ـ۲۷؛ در صنعاء ← دوستال[۷] ، ص ۲۶۵). برخى رنگرزان، در رنگ كردن نخ براى بافندگان و خياطان و برخى در رنگرزى ابريشم تخصص يافتند (← تحويلدار، ص ۱۱۷ـ۱۱۸). برخى الياف پنبه و پشم را ــ معمولا به صورت كلاف ــ رنگ مى كردند (← بروگش[۸] ، ج ۲، ص ۳۶۱؛ آلمانى[۹] ، ج ۱، ص ۱۶۷؛ هنرهاى بومى در صنايع دستى باختران، همانجا) و برخى نيز به رنگرزى چرم مى پرداختند (← دينورى، ج ۳، ص ۱۱۷ـ۱۱۸، ۱۲۰؛ نيز ← فهمى سعد، ص۲۲۰). گاه، اين فعاليت جنبه تخصصى ترى مى گرفت. مثلا، رنگرزان، رنگ زمينه پارچه اى را كه براى قلمكارى* آماده مى شد، بر پارچه قالب مى زدند (احسانى، ص ۲۱ـ۲۳) يا در شهرهايى كه در آنها عبا* توليد مى شد (همچون بغداد، كاظميه، كربلا، حلّه و حلب)، عده اى فقط به رنگرزى عبا مى پرداختند (عبدلى، ص ۸۳ـ۸۴، ۸۷). همچنين، رنگرزان گاه لباسهاى رنگ و رو رفته خانواده هاى كم درآمد را از نو رنگ مى كردند (طوفان، ص ۶۹). رنگرزان با مشاغل و صنايع متعدد در ارتباط بودند و كار خود را از صاحبان آنها سفارش مى گرفتند. البته گاه، صاحبان اين گونه صنايع با تمهيداتى ميزان وابستگى خود را به رنگرزان كاهش مى دادند، چنان كه بسيارى از بافندگان، بخشى از پشم مورد نيازشان را خودشان رنگ مى كردند و بخشى ديگر از كارشان را به رنگرزان مى سپردند. اين تفكيك كار، گاه جنبه فنى و تخصصى هم داشته است. مثلا، پشم را براى رنگ آبى معمولى به رنگرز مى دادند، ولى رنگهاى آبى خاص، مثل فيروزه اى، را خودشان مى ساختند و به كار مى بردند (← پرهام و آزادى، ج ۱، ص ۵۸). قالى بافان نيز كه غالبآ به تخصص رنگرزان نياز بسيار داشتند و همواره در كنار مراكز قالى بافى كارگاههاى رنگرزى نيز بنا مى شد، گاه خود به احداث كارگاه رنگرزى در درون مراكز قالى بافى اقدام مى كردند؛ درواقع، مالك كارگاه قالى بافى تعدادى رنگرز را نيز در استخدام خود داشت (ادواردز[۱۰] ، ص ۷۲؛ >تاريخ اقتصادى ايران<[۱۱] ، ص ۲۹۷). رنگرزان با عطاران و گازران نيز در تعامل بودند. آنان برخى رنگها را كه خود نمى ساختند، از عطاران مى خريدند (← محمد عبدالهادى جمال، ص۲۵۰) و گاه، پارچه هاى رنگ شده را براى شستشو و رنگبرى به گازران مى سپردند (← ويلز[۱۲] ، ص ۲۳۲؛ نيز ← گازر*). تنوع و گستردگى فعاليتهايى كه در آنها به كار رنگرزان نياز بود، نشان مى دهد رنگرزى همواره رونق بسيار داشته است. رنگرزان هم در كارگاههاى منفرد و هم در بازارهاى بزرگ فعال بودند (مثلا، دلدالصباغين رمله در فلسطين ← بَلاذرى، ص ۱۴۵؛ خان الصباغين بغداد ← ذهبى، ج ۱۶، ص ۳۳۶؛ باب الصباغين اشبيليه ← مَقَّرى، ج ۴، ص ۲۴۷؛ بازارچه رنگرزان اصفهان ← تاورنيه[۱۳] ، ج ۲، ص۱۳۰ـ۱۳۱). به گزارش تحويلدار (ص ۹۳)، فقط در بازار صباغان اصفهان عصر قاجارى ۱۳۶ كارگاه رنگرزى داير بوده كه هر كارگاه نيز به اندازه يك خانه بزرگ، عرصه و اعيان داشته است، درعين حال كه شمار زيادى از كارگاههاى رنگرزى نيز در شهر، در بازارها و محله هاى گوناگون، به صورت پراكنده فعاليت مى كردند. براى كارگاه رنگرزى، آب و فضاى وسيع بسيار اهميت داشت. رنگرزان براى مراحل گوناگون كار (از جوشاندن شيره گياهان براى ساختن رنگ تا جوشاندن خامه ها در جريان رنگرزى)، به آب فراوان نياز داشتند (وولف، ص ۱۹۴؛ هنرهاى بومى در صنايع دستى باختران، ص ۱۰۵). همچنين، مى بايست پارچه ها يا خامه هاى رنگ شده را در آب جارى مى شستند و ازاين رو، بايستى كارگاه خود را در مكانى بنا مى كردند كه به منابع آب دسترسى داشته باشند. رنگرزان اصفهان، در گوشه و كنار زاينده رود، چاله هايى حفر مى كردند و پارچه هاى رنگ شده را در اين چاله هاى حوضچه مانند مى شستند، چنان كه به سبب حجم زياد كار رنگرزان، گاه آب زاينده رود به تيرگى مى گراييد (بروگش، ج ۲، ص ۳۸۱). به علاوه، مى بايست پارچه ها و الياف شسته شده را در فضاى باز پهن مى كردند تا با تابش آفتاب خشك شود. اين كار را يا در چمنزارهاى بيرون شهر و كنار رودخانه ها يا در فضاى باز جلوى دكانهاى رنگرزى يا بر پشت بامهاى خانه ها انجام مى دادند (← همان، ج ۲، ص۳۵۰، ۵۳۰ـ۵۳۱؛ روش شوار، ص ۱۹؛ اوبن[۱۴] ، ص ۳۱۴). كارگاه رنگرزى، فضاى بسته مسقفى ــ مثلا به صورت يك يا چند چهارطاق* ــ بود كه آرايش داخلى آن، بسته به توانايى مالى صاحب كارگاه، فرق مى كرد (← تحويلدار، همانجا؛ ابوالفضلى، ص ۴۴ـ۴۵). چاه نيمه عميق و حوضچه هاى شستشوى مواد رنگ شده و همچنين حياطِ روبازى براى خشك كردن الياف شسته شده از ملزومات معمول در كارگاههاى رنگرزى بود؛ هرچند، به ويژه در زمستانها، اين الياف را از راه پله اى به بام كارگاه مى بردند و پهن مى كردند (ابوالفضلى، ص ۴۵، ۶۸). رديفى از خمره هاى بزرگ سفالى ــكه در ادوار متأخرتر جاى خود را به پاتيلهاى مسى يا چدنى داده اندــ در كارگاههاى رنگرزى نصب مى شد كه كار اصلى رنگرزى در آنها انجام مى گرفت. تعداد اين خمره ها يا پاتيلها، برحسب اندازه و ميزان كار جارى در كارگاهها، متفاوت بود، ولى معمولا بين پنج تا هفت و گاه دوازده و حتى ۲۴ خمره يا يك تا ده پاتيل در هر كارگاه نصب مى شد (← كوهن، ص ۱۳۵؛ وولف، ص۱۹۳ـ ۱۹۴؛ ابوالفضلى، ص ۴۵ـ۴۹). در زير هر پاتيل اجاقى تعبيه مى شد، و هر دو كارگر روى يك پاتيل كار مى كردند (ابوالفضلى، ص ۴۹). روبه روى رديفِ پاتيلها، رديف قدحها يا تغار*ها قرار داشت كه ديواره داخلى آنها لعاب داده شده بود، و رنگ را در آنها آماده مى كردند، الياف را مى خيساندند يا از آنها براى شستن و آب كشيدن الياف استفاده مى كردند (← آلمانى، ج ۱، ص ۱۶۷؛ وولف، همانجا؛ ابوالفضلى، ص ۴۹ـ۵۰؛ درباره ديگر ادوات مورد استفاده در كارگاههاى رنگرزى ← ابوالفضلى، ص ۴۵ـ۵۱؛ در عراق ← عبدلى، ص ۸۷؛ براى مراحل و وصف فنى عمليات رنگرزى سنّتى ← ابوالفضلى، ص ۶۵ـ۸۴؛ محمد عبدالهادى جمال، ص ۲۵۱). تهيه رنگ و به دست آوردن آن از گياهان و مواد معدنى، مستلزم دانش و مهارت بسيار بود، و معمولا رنگرزان خبره سعى مى كردند اين توانايى را درون خانواده هاى خود نگاه دارند و دستورهاى رنگ سازى را نسل به نسل منتقل كنند (← بروگش، ج ۲، ص ۳۶۱؛ كوهن، ص ۱۳۳؛ وولف، ص ۱۸۹). به سبب همين دشواريهاى تهيه رنگهاى طبيعى، پس از پديدآمدن رنگهاى شيميايى، بسيارى از رنگرزان به استفاده از آنها روى آوردند، و استفاده از رنگهاى سنّتى از رونق افتاد (هنرهاى بومى در صنايع دستى باختران، ص ۱۰۴). هنگامى كه رنگرزى فقط به رنگهاى طبيعى محدود بود، رنگرزان بايستى براى به دست آوردن رنگ مورد نظر، خلاقيت و مهارت بيشترى به كار مى بردند؛ درحالى كه، با توليد انبوه رنگهاى بسيار متنوع شيميايى و رواج مصرف آنها، رنگرزى امروزه نياز چندانى به خلاقيت ندارد (آلمانى، ج ۱، ص ۱۴۶). مهم ترين مواد طبيعى كه رنگرزان سنّتى از آنها استفاده مى كردند، نيل، مازو، قرمزدانه، اسپرك، پوست انار، پوست گردوى تر، برگ مو، روناس و سماق بود (← تاورنيه، ج ۱، ص ۹۸ـ۹۹، ج ۲، ص ۳۸ـ۳۹؛ ديولافوا[۱۵] ، ص۶۸۰؛ ويلز، ص ۲۲۹؛ پرهام و آزادى، ج ۱، ص ۵۶ـ۵۸؛ براى نحوه تهيه، منابع و نوع و چگونگى كاربرد اين مواد در رنگرزى ← وولف، ص ۱۸۹ـ۱۹۴؛ هنرهاى بومى در صنايع دستى باختران، ص ۱۰۳ـ۱۰۴؛ ابوالفضلى، ص ۲۹ـ۳۵؛ جهانشاهى افشار، ص ۱۲۷ـ۱۷۳). به دلايلى، گفته شده است كه رنگرزان جايگاه اجتماعى رفيعى نداشته اند (← د. اسلام، چاپ دوم، ذيل "S¤abba¦"gh). مثلا، بنابر قولى، رنگرزى صرفآ يك درجه بالاتر از دباغى* بوده است (← سبكى، ج ۹، ص ۴۷). همچنين رنگرزى حرفه اى بود كه در جهان عرب بيشتر برعهده يهوديان نهاده مى شد (← مقدسى، ص ۱۸۳؛ گويتين[۱۶] ، ص ۲۶۱؛ محمد احمد ابراهيم، ص۱۷۰؛ نيز ← خطيب بغدادى، ج ۷، ص ۵۳۸؛ ذهبى، ج۱۰، ص۲۰۰؛ ابن كثير، ج۱۰، ص ۲۸۱، ج ۱۱، ص ۱۱۶، ۱۶۱، ۱۸۰؛ ابن عماد، ج ۲، ص ۴۴). به علاوه، حديثى به پيامبر اكرم منسوب است: «... اَكْذَبُ النّاسِ الصَبّاغون» (رنگرزان، دروغگوترينِ مردمان اند؛ ← خطيب بغدادى، ج ۴، ص ۶۹۱؛ زمخشرى، ج ۳، ص ۲۱۶). غزالى (ج ۲، ص۱۸۰) نيز بر آن بود كه رنگرزان، همچون دباغان و گازران، از كسانى اند كه غالبآ در بدنشان آثار نجاست هست و طهارت كامل لباس و بدن ايشان نادر يا محال است. كار رنگرزى نيز چندان مطبوع و خوشايند مردم نبود. بوى بدِ رنگها و اليافِ در آب جوشيده، در فضاى اطراف كارگاهها پراكنده مى شد و سر و دست و لباس رنگرزان، همواره پر از لكه هاى پاك نشدنىِ رنگ بود (كوهن، ص ۱۳۶). بااين همه، رنگرزان غالبآ حق داشتند، برخلاف دباغان، در درون حصارهاى شهر كار كنند، و كارشان در درون بازارها و در مجاور ساير اصناف، اعتراض چندانى برنمى انگيخت (همانجا؛ قس شيخلى، ص ۱۴۵). اشتغال يهوديان به اين كار را نمى توان حاكى از منزلت اجتماعى پايين اين شغل تلقى كرد، زيرا گزارشهاى فراوانى نشان مى دهد كه بسيارى از مسلمانان و حتى برخى از علماى مسلمان به رنگرزى مى پرداختند (براى نمونه ← ابن قاضى شهبه، ج ۱، ص ۱۲۲، ۱۴۳؛ شوكانى، ج ۱، ص ۵۲) و بسيارى از آنان نيز به ابن الصباغ شهرت يافته بودند (مثلا ← ابن خلّكان، ج ۱، ص ۲۹، ۳۱، ج ۲، ص ۷۷، ۱۲۹، ج ۳، ص ۳۳، ۲۱۷ـ۲۱۸، و جاهاى ديگر). افزون براين، درباره حديث مذكور نيز گفته شده كه صباغ به معناى كسى است كه به جعل حديث و دست كارى در آن مى پردازد و اين كلمه در معناى واقعى به كار نرفته است (خطيب بغدادى، ج ۱۶، ص ۳۱۷ـ ۳۱۸). همچنين، بايد توجه داشت كه رنگرزان، به سبب روابط نزديكشان با اصناف ديگر، به ويژه توليدكنندگان و فروشندگان قالى، و نياز پيوسته اين اصناف به كار رنگرزى و فعاليت دائم در بازارهاى اصلى و نيز در بيشتر نقاط شهر، حضور اجتماعى فعال و فراگيرى داشتند (← ابوالفضلى، ص ۸۹ـ۹۰). كوهن (ص ۱۳۵)، با ذكر شواهدى از مخارج يا ارثيه به جا مانده از رنگرزان بيت المقدس در عصر عثمانى، نشان داده است كه رنگرزان درآمد نسبتآ زيادى داشته اند. در اوايل دهه ۱۳۶۰ش در ايران نيز هر بافنده، براى هر قطعه موج پشم كه به رنگرز مى سپرد، حدود هزار ريال (يكصد تومان) دستمزد مى پرداخت (← هنرهاى بومى در صنايع دستى باختران، ص ۱۰۵). درباره تشكيلات صنفى رنگرزان، اطلاع چندانى دردست نيست. در بيت المقدس عصر عثمانى، رنگرزان زير نظر رئيس صنف فعاليت مى كردند، كه ازجمله بر تهيه و توزيع منصفانه مواد اوليه در ميان رنگرزان شهر نظارت مى كرد (كوهن، ص ۱۳۱ـ۱۳۳). محتسبان نيز مراقب بودند كه رنگرزانِ متقلب، به جاى مواد رنگى اصل (مثل روناس)، مواد بدلى (مثل حنا) به كار نبرند (ابن اخوه، ص ۲۲۴؛ براى برخى ديگر از تقلبهاى رنگرزان ← محمد احمد ابراهيم، ص ۱۷۴). محتسبان از رنگرزان مى خواستند كه نام مشتريان را با مركّب بر لباسها بنويسند تا در هنگام بازگرداندن لباسهاى رنگ شده، اشتباهى روى ندهد؛ ضمن آنكه برخى رنگرزان، لباسهاى مشتريان را، بدون اجازه آنان، به ديگران كرايه مى دادند (← ابن اخوه، همانجا). چون كار رنگرزى و تقلبهاى حرفه اى آنان، بسيار فنى و پيچيده بود، محتسبان براى نظارت درست و دقيق، از كارشناسان خبره كمك مى گرفتند (همانجا).
منابع : هانرى رنه د آلمانى، از خراسان تا بختيارى، ترجمه غلامرضا سميعى، تهران ۱۳۷۸ش؛ ابن اخوه، كتاب معالم القربة فى احكام الحسبة، چاپ محمد محمود شعبان و صديق احمد عيسى مطيعى، ]قاهره[ ۱۹۷۶، چاپ افست ]قم[ ۱۴۰۸؛ ابن حوقل؛ ابن خلّكان؛ ابن عماد؛ ابن قاضى شهبه، طبقات الشافعية، چاپ حافظ عبدالعليم خان، حيدرآباد، دكن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰؛ ابن كثير، البداية و النهاية فى التاريخ، ]قاهره[ ۱۳۵۱ـ۱۳۵۸؛ محمد ابوالفضلى، فناورى سنتى رنگرزى تاروپود قالى در كاشان، تهران ۱۳۸۳ش؛ عبدالحسين احسانى، «صنعت قلمكارسازى»، نقش و نگار، دوره ۱، ش ۴ (زمستان ۱۳۳۶)؛ آرتور سسيل ادواردز، قالى ايران، ترجمه مهين دخت صبا، تهران: انجمن دوستداران كتاب، ]بى تا.[؛ هاينريش كارل بروگش، سفرى به دربار سلطان صاحبقران: ۱۸۶۱ـ ۱۸۵۹، ترجمه حسين كردبچه، تهران ۱۳۶۷ش؛ بَلاذرى (بيروت)؛ سيروس پرهام و سياوش آزادى، دستبافتهاى عشايرى و روستايى فارس، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ش؛ حسين بن محمد ابراهيم تحويلدار، جغرافياى اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۲ش؛ جواد على، المفصل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ ويكتوريا جهانشاهى افشار، فرايند و روشهاى رنگرزى الياف با مواد طبيعى، تهران ۱۳۸۰ش؛ محمدبن عبداللّه حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، چاپ يوسف عبدالرحمان مرعشلى، بيروت ۱۴۰۶؛ خطيب بغدادى؛ احمدبن داوود دينورى، كتاب النبات، ج ۳، و نيم اول ج ۵، چاپ برنهارد لوين، ويسبادن ۱۳۹۴/ ۱۹۷۴؛ ژان راشل ماگر ديولافوا، ايران، كلده و شوش، ترجمه على محمد فره وشى، چاپ بهرام فره وشى، تهران ۱۳۶۹ش؛ ذهبى؛ ژولين دو روش شوار، خاطرات سفر ايران، ترجمه مهران توكلى، تهران ۱۳۷۸ش؛ محمودبن عمر زمخشرى، ربيع الابرار و نصوص الاخبار، چاپ سليم نعيمى، بغداد ]بى تا.[، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛ عبدالوهاب بن على سُبْكى، طبقات الشافعية الكبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ ۱۹۶۴ـ] ۱۹۷۶[؛ محمد شوكانى، البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، ]قاهره ? ۱۳۴۸[، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ صباح ابراهيم سعيد شيخلى، الاصناف فى العصر العباسى: نشأتها و تطورها، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛ جلال طوفان، تاريخ اجتماعى جهرم در قرون گذشته، شيراز ۱۳۸۱ش؛ جهاد صادق عبدلى، «صبغ العبى الصوفية و الغزول»، التراث الشعبى، سال ۳، ش ۱۲ (۱۹۷۲)؛ عبدالعزيز عمرى، الحرف و الصناعات فى الحجاز فى عصر الرسول صلى اللّه عليه وسلم، ]دوحه[ ۱۹۸۵؛ محمدبن محمد غزالى، احياء علوم الدين، بيروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ فهمى سعد، العامة فى بغداد فى القرنين الثالث و الرابع للهجرة: دراسة فى التاريخ الاجتماعى، بيروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ منوچهر كيانى، سيه چادرها: تحقيقى از زندگى مردم ايل قشقايى، تهران ۱۳۷۱ش؛ عبدالحى بن ضحاك گرديزى، زين الاخبار، چاپ عبدالحى حبيبى، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛ محمد احمد ابراهيم، تطور الملابس فى المجتمع المصرى من الفتح الاسلامى الى نهاية العصر الفاطمى (۲۰ـ۵۶۷ه / ۶۴۰ـ ۱۱۷۱م) : دراسة تاريخية، قاهره ۲۰۰۷؛ محمد عبدالهادى جمال، الحرف و المهن و الانشطة التجارية القديمة فى الكويت، كويت ۲۰۰۳؛ مقدسى؛ احمدبن محمد مَقَّرى، نفح الطيب، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸؛ چارلز جيمز ويلز، ايران در يك قرن پيش: سفرنامه دكتر ويلز، ترجمه غلامحسين قراگوزلو، ]تهران[ ۱۳۶۸ش؛ هنرهاى بومى در صنايع دستى باختران، ]نوشته[ محمد جزمى و ديگران، ]تهران[ : وزارت فرهنگ و آموزش عالى، مركز مردم شناسى، ۱۳۶۳ش؛
Eugène Aubin, La Perse d’aujourd’hui: Iran, Mésopotamie, Paris 1908; Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l’Orient, ed. L. Langlès, Paris 1811; Amnon Cohen, The guilds of Ottoman Jerusalem, Leiden 2001; Walter Dostal, "Analysis of the S¤ an‘a¦ ’ Market today", in S¤ an‘¦a’: an Arabian Islamic city, ed. R. B. Serjeant and Ronald Lewcock, London: World of Islam Festival Trust, 1983; The Economic history of Iran: 1800-1914, ed. Charles Issawi, Chicago: The University of Chicago Press, 1971; EI2, s.v. "¤Sabb¦a_g_h_" (by M. A. J. Beg); S. D. Goitein, Studies in Islamic history and institutions, Leiden 1966; Mübahat Kütüko§glu, "The structure of the Ottoman economy", in History of the Ottoman state, society & civilisation, vol.1, ed. Ekmeleddin Iè hsanog§ lu, Iè stanbul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA), 2001; Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930; Jean-Baptiste Tavernier, Les six voyages de Turquie et de Perse, introduction et notes de Stéphane Yerasimos, Paris 1981; Hans E. Wulff, The traditional crafts of Persia, Cambridge, Mass. 1976.
/ ابراهيم موسى پور و محمد ابوالفضلى /