رنگ

رِنگ، از گونه هاى موزون موسيقىِ سازى (نه آوازى) كلاسيك ايران كه معمولا در پايان يك برنامه موسيقى نواخته مى شود و غالبآ حالتى رقص آور و نشاط انگيز دارد. احتمال مى رود اصطلاح رِنگ ريشه در واژه هندى رَنگ[1] (مكان رقص) داشته باشد (← فخرالدين حسينى، ج 1، ص 441؛ كريمى، كتاب 1، ص40). اصطلاح رَنگ محل نيز به معناى «اطاق مخصوص به تعيّش» آمده است (نفيسى، ذيل «رنگ محل»). همچنين «بشكن بشكن» جشنى وصف شده كه در آن «اسباب رقص و راگ و رنگ» مهيّا باشد (شاد، ذيل «بشكن بشكن»). اين همراهى رنگ با راگ، كه از اصطلاحات موسيقى هند است، احتمال هندى تباربودن واژه رنگ را تقويت مى كند. شايد رنگ با اصطلاح تَرِنگ (تَرَنگ، تِرِنگ) به معناى «بانگ كمان» هم خانواده باشد، چنان كه «ترنگاترنگ» به معناى آواز وترهاى ساز آمده است (← دهخدا، ذيل «ترنگ»؛ اعظمى كيا، ص 99). به گفته دورينگ[2] (ص 43ـ44)، گونه اى از موسيقى سازى با نام ديرينگه[3] ، كه ميراث موسيقى كهن آذربايجان شمالى است، الگوى ساخت رنگهاى امروزى آن منطقه است، اما اشتراك ريشه واژگان رنگ و ديرينگه روشن نيست. از سده دهم به بعد، در برخى از متون مرتبط با موسيقى ازجمله جواهرالعلوم همايونى محمدفاضل بن على سمرقندى (تأليف شده در قرن دهم در هند) و محيط التواريخ محمدامين بن ميرزازمان بخارى (تأليف شده در قرن دوازدهم)، واژه رنگ (احتمالا به فتح اول) ديده مى شود، اما اين اصطلاح كه خلط يا خليط نيز خوانده شده، معادل مفهوم شعبه (از انواع مُدهاى موسيقايى) است و با مفهوم معاصر رِنگ مرتبط نمى نمايد (كريمى، كتاب 1، ص 39ـ40). در رساله عبدالرحمان بن سيف الدين غزنوى (احتمالا قرن دهم؛ ص 129) آمده است: «هر آهنگ را نيز به اين رنگ گرفته اند: عُزّال از تيزى نوروز عجم و نرمى شهناز و بسته نگار از تيزى گردانيه و نرمى سلمك». رنگ (به فتح اول) به معناى روش نيز به كار رفته (شاد، ذيل «رنگ») و احتمالا در عبارت يادشده نيز به اين معنى آمده است و ارتباطى با مفهوم امروزى رِنگ ندارد. شايد اين اصطلاح با رواج نظام دستگاهى در موسيقى دويست تا سيصد سال اخير ايران مطرح شده باشد. در بيشتر منابع معاصر، رنگ همان قطعه سازى بى كلام و معمولا رقص انگيز پايان اجراى موسيقى معرفى شده است (← پايور، ص 5؛ سپنتا، ص 288؛ فرهت، ص 182). بااين همه، تعابير قديم تر رنگ الزامآ با اين معيارها هماهنگ نيست. گاهى هر نوع قطعه موزون رنگ خوانده شده، چنان كه هدايت (1317ش، نوبت 3، ص 123) قطعه اى كه «طبع ضرب داشته باشد» را «داخل در رنگ» دانسته و گفته است چهارمضراب «رنگ مانندى است در طى آواز براى تفرج». گاهى نيز برخى از قطعات را كه به آواز مى خوانده اند نوعى رنگ دانسته اند، چنان كه فرصت شيرازى (ص 32) گوشه كرشمه را، كه با شعرى به وزن «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن» خوانده مى شود، رنگ خوانده و هدايت (همانجا) تصنيف را «رنگى قابل تلحين» ناميده است. همچنين گفته شده است در قديم به طوركلى به قطعات ضربى انتهاى رديف موسيقى ايران رنگ مى گفته اند، خواه با ضرب آهنگى كُنْد (مانند قطعه نَستارى در نوا)، خواه با ضرب آهنگى تند مانند رنگ حربى در ماهور (تهماسبى، ص 235). البته رنگهايى هم هستند كه در آغاز رديف گنجانده شده اند، مانند رنگ بيات ترك در روايت مهدى صلحى (← هدايت، 1392ش، ص 155، 161). از عبداللّه دوامى (متوفى 1359ش) نقل شده كه رنگهاى رديف موسيقى ايران براى رقص نبوده، بلكه رنگهاى مُقطّع، كه باقرخان كمانچه كش (متوفى 1335ش) در نواختن آنها مهارت داشته است، براى رقص مناسب بوده اند كه بخشهايى چون رنگ پا، رنگ چرخ، و رنگ نشستن را شامل مى شده اند (← كيانى، ص 63). رنگهاى رايج در موسيقى كلاسيك امروز ايران دو دسته اند :

1) رنگهاى دستگاهى. هفت دستگاه اصلى موسيقى ايران با يك يا چند رنگ پايان مى يابند. سازندگان اين رنگها ناشناس اند. برخى از اين رنگها بيش از دويست سال قدمت دارند، مانند مجموعه رنگهاى معروف به «شهرآشوب»، كه در همه دستگاهها ــ مطابق با فواصل و سير هر دستگاه ــ نواخته مى شوند (← فرصت شيرازى، ص 34ـ37). در فرهنگ نظام داعى الاسلام (ذيل «رنگ») در معنى «يك رِنگى» آمده است : «آوازى كه تابع يك مقام باشد، مثل شهرآشوب». گويا پيشينه رنگ شهرآشوب به اوايل قرن سيزدهم برمى گردد (فرهت، ص 182، پانويس 1). در رساله موسيقى ميرزاشفيع (گ 13پ، 18پ، 32پ) از شهرآشوب در دستگاه ماهور و «شهرآشوب تمام رنگ» در دستگاه شور و «تضعيف شهرآشوب» در آواز افشار نام برده شده است. لطفى (ص 208ـ209) شهرآشوب را فرم (قالب) بلندى شامل بخشهاى متعدد دانسته كه هر بخش به نوعى رقص اختصاص دارد، ازاين رو ضرب آهنگ و سرعت اجراى هريك متفاوت است. پايور (1384ش) بخشهاى مختلف رنگ شهرآشوب در دستگاه شور را به اين ترتيب آورده است: گلريزان و پروانه كبير، رهاوى/ راهوى*، زيركش سلمك، سلمك و شهناز و رضوى، بيات ترك و پروانه صغير، افشارى، رقص چوپى و قرايى، دشتى و دشتستانى و حاجيانى، رنگ مات، دستان العرب و ابوعطا و حجاز، پاارمنى، اوج ثانى، اوج ثالث، چرا مخمل نمى پوشى و فرود، هشدرى، پروانه هشدرى، و خاتمه. در رديف ميرزاعبداللّه (ص40ـ 52، 146ـ149) و مجموعه موسى معروفى (فهرست رديف هفت دستگاه موسيقى ايرانى، ص الف ـ هـ)، رنگ شهرآشوب در دستگاههاى شور، چهارگاه، ماهور، همايون، و راست و پنج گاه آمده است. گفته شده است قسمت مقلوب رنگ شهرآشوب چهارگاه را، كه بدون مضراب و فقط با حركت انگشتان روى دسته تار نواخته مى شود، آقاعلى اكبر فراهانى (متوفى 1274) در خواب از شيطان آموخته است (سپنتا، ص 274ـ275). اين روايت هرچند افسانه گون است، دشوارى نواختن و تازگى اين قطعه را در آن روزگار بيان مى كند. يوسف فروتن (متوفى 1357ش) نيز در سه گاه، رنگ شهرآشوب نواخته است و روشن نيست آن را از استادش، آقاحسينقلى، آموخته يا خودش با الهام از شهرآشوب چهارگاه آن را ساخته است (ميرزاعبداللّه، يادداشتهاى دورينگ، ص 262). نمونه هايى از رنگ شهرآشوب در دستگاه نوا نيز دردست است (← ميرزاعبداللّه، ص 272ـ273؛ آذرمينا، ص 33ـ36؛ سقايى، ج 1، ص 44ـ45). شهرآشوب نوعى شعر فارسى با وزنها و قالبهاى مختلف در وصف اهالى يك شهر يا صاحبان پيشه ها و صنعتها هم بوده (گلچين معانى، ص 2)، اما يافتن ارتباطى معنايى يا وزنى بين اين گونه اشعار با رنگهاى بى كلام شهرآشوب دشوار است. گفته شده رنگ حربى در بيشتر دستگاهها بوده است (سپنتا، ص 288)، اما امروزه فقط در دستگاه ماهور و راست وپنج گاه به وزن دوضربى و گاه هفت ضربى نواخته مى شود (تهماسبى، ص 235). رنگ يك چوبه از ديگر رنگهاى دستگاه ماهور است كه به گفته لطفى (ص 209)، قوچانيان و قشقاييان با آن مى رقصند. ديگر رنگهاى دستگاه ماهور عبارت اند از: كوراوغلى (كه گاه به جاى پيش درآمد* اجرا مى شود)، شَلَخو، خفى وجلى، و تسلسل (← هدايت، 1317ش، نوبت 3، ص 88؛ همو، 1392ش، ص 553؛ فرصت شيرازى، ص 36؛ ميرزاعبداللّه، ص 179ـ183). رنگهاى ضرب اصول و هَشتَرى از رنگهاى معروف و معمول دستگاه شور است. گاهى گوشه هاى گرايلى (پيوندپذير با شعرى به وزن چهار بار «مفاعيلن») و گرايلى شستى نقش رنگ را در پايان دستگاه شور مى يابند (← ميرزاعبداللّه، ص 35ـ39). رنگ دلگشا در سه گاه و رنگهاى شَلَخو، لزگى، و متن و حاشيه در چهارگاه نواخته مى شوند. رنگهاى چهارگاه را در سه گاه نيز مى توان نواخت (فرصت شيرازى، ص 34ـ35؛ مشحون، ج 2، ص 726). رنگ نستورى يا نستارى متعلق به دستگاه نواست، اما در همايون نيز آمده است (← فرصت شيرازى، ص 35ـ36؛ ميرزاعبداللّه، ص 234ـ236). رنگ فرح، كه گاه با شعرى به مطلع «ساقى بده رطل گران» به صورت تصنيف درآمده، مخصوص دستگاه همايون است (فرصت شيرازى، ص 35؛ دوامى، ص 199). رنگهاى نستارى و فرح در همايون گاه از چهارچوب وزن اصلى خود خارج مى شوند و دوباره به همان وزن بازمى گردند (ميرزاعبداللّه، مقدمه دورينگ، ص 23). در رديف ميرزاعبداللّه (به روايت نورعلى برومند)، رنگى براى آوازهاى پنج گانه (بيات ترك، ابوعطا، افشارى، دشتى، بيات اصفهان) ذكر نشده، اما در گذشته رنگى به نام تاجرى در بيات ترك مى نواخته اند. همچنين رنگ فرح انگيز در آواز اصفهان كمتر شناخته و نواخته شده است، اما هدايت (1392ش، ص 314ـ317) و معروفى (بخش بيات اصفهان، ص 24) آن را نت نويسى كرده اند (نيز ← ميرزاعبداللّه، همان يادداشتها، ص 284ـ285). به نظر دورينگ (ميرزاعبداللّه، يادداشتها، ص 263)، شيوه ساخت اين رنگ براساس قوانين آهنگ سازى قديم است، يعنى از چند خانه (اتاق) و بازگو (تكرار) تشكيل شده است. رنگ فرح انگيز پنج خانه دارد كه به تدريج اوج مى گيرند و پس از هر خانه، يك بازگو تكرار مى شود و درنهايت، فرود مى آيد.

2) رنگهاى برساخته موسيقى دانان معاصر. به نظر مى رسد پس از دوره مشروطه، با رواج پيش درآمد و ساخت تصنيفها و چهارمضرابها و رنگهاى جديد (به ويژه رنگهاى درويش خان*)، مفهوم و جايگاه رنگ از ديگر گونه هاى يادشده متمايز شده و ويژگيهاى «بى كلامى»، «اجرا در پايان برنامه»، و «وزن و حالت نشاط آور» براى آن تثبيت شده است. بااين حال، بسيارى از رنگهاى جديد همچنان قابليت پيوند با كلام و تبديل شدن به تصنيف را دارند. بيشتر رنگهاى جديد در ميزان بندى 8 6 مى گنجند و الگوى ريتميك معروف به «شير مادر» ــكه عبارت است از چنگ نقطه دار، دولاچنگ، چنگ، چنگ، و سياه ــ در آنها بسيار معمول است (فرهت، ص 182). رنگهاى جديد معمولا كوتاه اند، به ويژه در مقايسه با پيش درآمد و رنگهاى قديمى چون رنگ شهرآشوب. تنداى اجراى آنها نيز به طوركلى از پيش درآمد تندتر و از چهارمضراب كُندتر است (← تهماسبى، 1376ش؛ خضرائى، 1383ش الف؛ همو، 1383ش ب). ارشد تهماسبى در 1376ش مجموعه اى از اين گونه رنگها را در كتابى به نام صد رَنگ رِنگ گرد آورد. ابوالحسن صبا (متوفى 1336ش) براى اجراى رنگ با ويولن آرشه گذارى خاصى ابداع كرد (← صبا، ص ] 3[).

منابع : پژمان آذرمينا، رِنگ هاى هفت دستگاه، تهران 1379ش؛ منصور اعظمى كيا، راه و رسم منزل ها: شرحى بر شيوه هاى علمى آواز ايرانى، تهران 1382ش؛ فرامرز پايور، رِنگ شهرآشوب در شور، تهران 1384ش؛ ارشد تهماسبى، صد رَنگ رِنگ، تهران 1376ش؛ بابك خضرائى، «نگاهى به زمينه هاى فرهنگى ـ اجتماعى پيدايش پيش درآمد»، فصلنامه ى موسيقى ماهور، ش 25 (پاييز 1383الف)؛ همو، «نگاهى به ساختار و نقش چهارمضراب در موسيقى ايرانى»، در همان، ش 24 (تابستان 1383ب)؛ محمدعلى داعى الاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگى حيدرآباد، دكن 1305ـ1318ش، چاپ افست تهران 1362ـ1364ش؛ عبداللّه دوامى، رديف آوازى و تصنيف هاى قديمى به روايت استاد عبداللّه دوامى، گردآورى فرامرز پايور، تهران 1375ش؛ دهخدا؛ ساسان سپنتا، چشم انداز موسيقى ايران، تهران 1369ش؛ سلمك سقايى، رِنگهاى جاودان: قطعاتى از رنگهاى برگزيده قديمى براى ويلن، ج 1، تهران 1379ش؛ محمد پادشاه بن غلام محيى الدين شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسى، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1363ش؛ ابوالحسن صبا، «نظر من درباره اجراى رنگهاى ايرانى»، در محمد بهارلو، كتاب سوم موسيقى ايرانى، ]تهران ?1336ش[؛ عبدالرحمان بن سيف الدين غزنوى، رساله موسيقى خواجه عبدالرحمن بن سيف الدين غزنوى، در سه رساله موسيقى قديم ايران، چاپ منصور ثابت زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1382ش؛ محمدبن حسين فخرالدين حسينى، تحفة الهند، ج 1، چاپ نورالحسن انصارى، تهران 1354ش؛ محمدنصيربن جعفر فرصت شيرازى، بحورالالحان در علم موسيقى و نسبت آن با عروض، ]تهران[ 1345ش؛ هرمز فرهت، دستگاه در موسيقى ايرانى، ترجمه مهدى پورمحمد، تهران 1380ش؛ محمود كريمى، رديف آوازى موسيقى سنتى ايران به روايت محمود كريمى، ]آوانويس[: محمدتقى مسعوديه، كتاب 1، تهران 1376ش؛ مجيد كيانى، هفت دستگاه موسيقى ايران، تهران 1393ش؛ احمد گلچين معانى، شهرآشوب: در شعر فارسى، به كوشش پرويز گلچين معانى، تهران 1380ش؛ محمدرضا لطفى، «شناخت فرم هاى موسيقى ايران»، در كتاب سال شيدا: مجموع مقالات موسيقى، ويژه پژوهش در فرهنگ ايران، گردآورنده : محمدرضا لطفى، تهران: مؤسسه فرهنگى هنرى شيدا، 1372ش؛ حسن مشحون، تاريخ موسيقى ايران، تهران 1373ش؛ موسى معروفى، رديف هفت دستگاه موسيقى ايرانى، تهران 1374ش؛ ميرزاشفيع، ]رساله موسيقى[، نسخه خطى كتابخانه شخصى محسن محمدى؛ ميرزاعبداللّه، رديف ميرزاعبداللّه، آوانويسى و بررسى تحليلى ژان دورينگ، ترجمه متن: سودابه آتشكار، تهران 1385ش؛ على اكبر نفيسى، فرهنگ نفيسى، تهران 1355ش؛ مهديقلى هدايت، رديف موسيقى ايرانى به روايت مهدى صلحى (منتظم الحكما) و نت نويسى مهديقلى هدايت (مخبرالسلطنه)، تصحيح و بازنويسى: اميرحسين اسلامى، تهران 1392ش؛ همو، مجمع الادوار، چاپ سنگى تهران 1317ش؛

Jean During, La musique traditionnelle de l’Azerbayjan et la science des muqams, Baden-Baden 1988.

/ بابك خضرايى /