رمزى كاشانى، محمدهادى، شاعر فارسى گوى سده يازدهم. او فرزند ميرزاحبيب اللّه كاشانى و تخلصش در شعر، «رمزى» بود و در بين همعصران خود به «شيخ رمزى» شهرت داشت (رمزى كاشانى، ص ۱۸۴؛ قس شاملو، ج ۲، ص ۱۱۶، كه نام او را هادى، و خليل، ج ۲، ص ۲۵۶، كه نام پدرش را حاجى عبداللّه آورده است). به گفته آذربيگدلى (ص ۲۴۹)، از مردمان متوسط كاشان بود. شاملو (همانجا) نسبت او را به ابن بابويه قمى (← بابويه، آل*) مى رساند. سال تولد او به درستى معلوم نيست، اما در كتاب قصص الخاقانى شاملو، كه بين ۱۰۷۳ تا ۱۰۷۷ تأليف شده، ضمنِ احوال او، آمده كه سنش از سى متجاوز است (همانجا). با اين حساب مى توان نتيجه گرفت كه ولادت او در حدود ۱۰۴۰ بوده است (صفا، ج ۵، بخش ۲، ص ۱۳۰۶). رمزى در نوجوانى از كاشان به اصفهان رفت و ملازم مرتضى قلى شاملو، از حاميان شعر و ادب و قورچى باشىِ (رئيسِ اسلحه داران) شاه عباس دوم (حك : ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) بود. رمزى در جوانى شاعرى و نظم ابيات پيشه كرد و به هنرهاى ديگرى همچون منبت كارى و نقاشى نيز پرداخت (نصرآبادى، ج ۱، ص ۵۲۸؛ شاملو، ج ۲، ص ۱۱۷). او در اين ايام، به تنگدستى خود اشاره كرده است (← ص ۱۹۸، ۲۳۶). از تاريخ درگذشت او اطلاع دقيقى در دست نيست، فقط معلوم است كه در زمان تأليف تذكره نصرآبادى، بين ۱۰۸۱ تا ۱۰۹۲، در اصفهان و مشغول كار خود بوده (← نصرآبادى، همانجا) و از مقدمه منثورى كه در ۱۰۸۹ بر مثنوىِ رمزالرياحين خود (ص ۱۸۴) نوشته معلوم است كه تا اين سال زنده بوده است. او در اواخر عمر زندگى آرامى در اصفهان داشت و در همانجا درگذشت (خوشگو، دفتر۲، ص ۲۶۵؛ خليل، همانجا). رمزى گويا از نوجوانى به نظم اشعار پرداخت و ابيات فراوانى سرود. به گفته شاملو (ج ۲، ص ۱۱۶ـ۱۱۷)، ابيات مدون او، در حدود سى سالگى بيش از دوازده هزار بيت بوده است. يكى از تفننهاى شعرى او گويا اين بوده كه مَثَلها را به نظم درآورد. در مجالس، هر مَثَلى كه مطرح مى شد، رمزى بيتى را كه براى آن مثل منظوم كرده بود مى خواند (نصرآبادى، ج ۱، ص ۵۲۸). شاملو (ج ۲، ص ۱۱۶) از دو مثنوىِ او يكى با نام رمزالحقايق و ديگرى با نام رمزالرياحين نام برده است، اما آنچه برجا مانده فقط گزيده اى از مثنوى رمزالرياحين است. رمزى به پيشنهاد شاه عباس دوم بر آن شد تا منظومه اى بسرايد و در آن باغ «هزار جريبِ نو» و گلهاى موجود در آن و «عمارت سعادت آباد» را وصف كند. او سرودن اين منظومه را در دوره شاه عباس دوم و به نام او آغاز كرد و در ۱۰۸۹ در دوره شاه سليمان (حك : ۱۰۷۷ يا ۱۰۷۸ـ۱۱۰۵) به پايان برد و آن را رمزالرياحين نام نهاد (← رمزى كاشانى، ص ۱۸۴، ۲۰۷). رمزالرياحين يكى از مهم ترين منابع آگاهى ما از گلهاى باغهاى ايرانى است. رمزى در اين مثنوى پس از توحيد و نعت و منقبتِ امام نخست شيعيان و مدح پادشاه، باغ «هزار جريب نو» و «زاينده رود» را وصف كرده و پس از ساقى نامه و قسم نامه، از يكايك گلهاى باغ نام برده است. هر گل به سخن درآمده و معايب گلِ پيشين و هنرِ خود را برشمرده و به اين طريق، نام و مشخصات گلهايى كه در آن زمان در باغها وجود داشته به ما رسيده است. در اين ميان، نام برخى از گلها مهجور است؛ گلهايى همچون گل «عاشق و معشوق»، «زلف عروسان»، «زبان در قفا»، و مُشكيجه (← ص ۲۱۹ـ۲۲۰، ۲۲۲، ۲۲۴ـ۲۲۵). اين مناظره با اقرار همه گلها به برترى و زيبايى گلِ سرخ پايان مى يابد (← ص ۲۳۴؛ نيز ← صفرى، ص ۲۰۱). مثنوىِ رمزى كاشانى در ميان آثارِ ديگر شاعران عهد او تازگى دارد و شبيه به مناظراتى است كه پيشينيانى همچون اسدى طوسى* ميان دو يا چند طرف برقرار مى كردند؛ با اين تفاوت كه اينجا سخن از مناظره در ميان نيست و اصل بر مقايسه و مفاخره است (← صفا، ج ۵، بخش ۲، ص ۱۳۰۸). شايد او در اين مثنوى، به قصيده منطق الطير خاقانى شروانى* (ص ۴۲ـ۴۴) نظر داشته است. زبان اين مثنوى ساده و به دور از صناعات ادبى و پيچيدگيهاى زبانى است. در اين مثنوى اشعارى در قالبِ غزل نيز وجود دارد (براى نمونه ← ص ۱۹۵، ۲۰۷ـ۲۰۸) و هر گل براى ويژگيهاى خود توجيه و دليلى زيبايى شناختى مى آورد؛ اين مسئله باعث شده كه آرايه «حسن تعليل» در اين منظومه پربسامد باشد (براى نمونه ← ص ۲۱۹، ۲۲۳، ۲۳۰). از اين منظومه برخى مسائل اجتماعى برداشت مى شود، ازجمله اينكه مردم با ديدن گل سرخ (محمدى) صلوات مى فرستاده اند (← ص ۲۳۴). از خاصيت دارويى و وجه تسميه برخى از گلها نيز سخن رفته است (← ص ۲۱۵، ۲۲۰، ۲۲۴). اين منظومه به تصحيح رضا باقريان موحّد در دفتر سوم ميراث بهارستان (تهران ۱۳۸۹ش) به چاپ رسيده است.
منابع : لطفعلى بن آقاخان آذربيگدلى، آتشكده آذر، چاپ جعفر شهيدى، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش؛ بديل بن على خاقانى شروانى، ديوان، چاپ ضياءالدين سجادى، تهران ۱۳۶۸ش؛ على ابراهيم خان خليل، تذكره صحف ابراهيم، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه توبينگن، ش Or.۷۱۱، نسخه عكسى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴ـ ۲۹۷۷؛ بندربن داس خوشگو، سفينه خوشگو، دفتر۲، چاپ كليم اصغر، تهران ۱۳۸۹ش؛ محمدهادى بن حبيب اللّه رمزى كاشانى، مثنوى رمز الرياحين، چاپ رضا باقريان موحّد، در ميراث بهارستان، دفتر۳، تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، ۱۳۸۹ش؛ ولى قلى بن داود قلى شاملو، قصص الخاقانى، چاپ حسن سادات ناصرى، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ش؛ ذبيح اللّه صفا، تاريخ ادبيات در ايران، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ش؛ امراللّه صفرى، «باغ و باغ آرايى»، فصلنامه هنر، ش ۱۱ (تابستان ۱۳۶۵)؛ محمدطاهر نصرآبادى، تذكره نصرآبادى: تذكرة الشعرا، چاپ محسن ناجى نصرآبادى، تهران ۱۳۷۸ش.
/ على كيانى فلاورجانى /