رفعت، تقى، معلم، روزنامه نگار، شاعر و ناقد هوادار تجدد ادبى در ايران. درباره تاريخ تولد او ابهاماتى هست، اما چون هنگام مرگ در اول محرّم ۱۳۳۹، به روايتى ۳۱ سال (آرين پور، ج ۲، ص ۴۳۷، پانويس ۱) و به روايتى ديگر ۳۳ سال (صفوت، ص ۷۸) داشته، بايد در حدود ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۶ به دنيا آمده باشد. رفعت فرزند آقامحمد تبريزى، از ايرانيان طرابزون، بود كه همراه برادرش ميرزامحسن خان در استانبول در دبستان كاتوليكها درس خوانده و ديپلم گرفته بود (كسروى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۲۲؛ آرين پور، همانجا). او پس از اتمام تحصيلات در استانبول، مدير مكتب ناصرى ايرانيان طرابزون شد (مهرداد، ص ۱۲۴؛ آرين پور، همانجا). به گفته صفوت (ص ۷۷) او هنگام اقامت در طرابزون با امضاى «يك نفر ايرانى» مقالات علمى و ادبى و سياسى در روزنامه هاى پاريس به چاپ مى رساند و حتى از كنسول فرانسه در طرابزون نشان افتخار گرفته بود. صفوت درعين حال بر مهارت رفعت در علم جغرافى و هندسه و استادى او در هنر نقاشى تأكيد كرده است. رفعت به سبب گسترش دامنه پيشروى نيروهاى روس در جريان جنگ جهانى اول در آناطولى در حدود ۱۳۳۴/ ۱۹۱۶، از عثمانى به ايران آمد، و در تبريز، زادگاه خود، اقامت كرد و اندكى بعد در مدرسه متوسطه محمديه تبريز معلم زبان فرانسه شد (← كى آرش، ص ۱۲۰؛ مهرداد؛ آرين پور، همانجاها). بازگشت رفعت به ايران مقارن با آغاز نهضت شيخ محمد خيابانى* و انتشار روزنامه تجدد، ترجمان كميته ايالتى آذربايجانِ فرقه دموكرات ايران، بود. او از همان اوايل به فعاليت در فرقه و همكارى با تجدد پرداخت و به زودى در جرگه سران فرقه و در كنار خيابانى قرار گرفت (كسروى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۲۴). كسروى (۱۳۷۶ش، ص ۱۲۳) برآن است كه رفعت گذشته از نويسندگى سخنران نيز بود و بيشتر اوقات در انجمنهاى حوزه ناظمان فرقه دموكرات ايران سخنرانى مى كرد. رفعت احتمالا از اوايل انتشار تجدد با آن همكارى داشته است. سرمقاله شماره نوزدهم (۱۵ رمضان ۱۳۳۵، ص ۱)، باعنوان «امپرياليزم روس و فرقه كاده ها» (كادتها[۱] = اعضاى حزب دموكراتيك مشروطه خواه روسيه) با امضاى «تقى» چاپ شده است كه احتمالا از نخستين نوشته هاى تقى رفعت است. مقاله تفسير سياسى «ايتاليا و آلبانيا»، در شماره ۲۲ (۲۰ رمضان ۱۳۳۵، ص ۲) نيز امضاى «تقى» را دارد. اشعار متعددى هم بدون ذكر نام سراينده و باعنوان عمومى «تجدد در ادبيات» در بعضى از شماره هاى دوره اول تجدد به چاپ رسيده است كه گمان مى رود سروده رفعت باشد (← ادامه مقاله). همكارى رفعت با تجدد همچنان ادامه داشت تا آنكه آن روزنامه در شماره ۵۹ (۲۲ صفر ۱۳۳۶، ص ۱) اعلام كرد كه با استعفاى ابوالقاسم فيوضات از مديرمسئولى تجدد، مديريت و سردبيرى تجدد برعهده ميرزاتقى خان رفعت گذارده شد. بااين همه، باتوجه به نقد سربسته مجله كاوه (سال ۵، ش ۳، اول رجب ۱۳۳۸، ص ۳ـ۵) از شيوه نگارش سرمقاله هاى شماره هاى ۵۷ (۲۶ صفر ۱۳۳۶) و ۵۸ (۲۹ صفر ۱۳۳۶) تجدد (← ادامه مقاله) و اعتراف رفعت باعنوان «تجدد در ادبيات: برادران عزيز» (← آزاديستان، ش ۳، ۲۰ اسد ۱۲۹۹، ص ۳۱ـ۳۲) به اينكه نويسنده مقالات مذكور خود وى بوده است، چنان برمى آيد كه وى حتى پيش از مديريت و سردبيرى تجدد، نويسنده بسيارى از مقالات و مطالب مندرج در آن بوده است. نام رفعت به عنوان مدير و سردبير هم تا واپسين شماره دوره اول تجدد (شماره ۱۳۶ كه بنابر قراين موجود در نيمه اول رمضان ۱۳۳۶ منتشر گرديده است)، در سرلوحه آن درج مى شد. تعطيل شدن تجدد با پيشروى نيروهاى عثمانى در آذربايجان و ورودشان به تبريز در شعبان ۱۳۳۶ مقارن بود (← كسروى، ۱۳۴۰ش، ص ۷۵۱ـ ۷۵۲). عثمانيان پس از ورود به تبريز به اجراى نقشه اتحاد ترك به نام اتحاد اسلام پرداختند (← بادامچى، ص ۲۹) و چون فرقه دموكرات را مانع پيشرفت كار خود مى ديدند، با آن مخالفت كردند (← كسروى، ۱۳۴۸ش، ص ۱۱۵). به اين ترتيب، خيابانى و دو تن از يارانش در اوايل ذيقعده ۱۳۳۶ در تبريز دستگير و ابتدا به اروميه و سپس به قارص تبعيد شدند (← بادامچى، ص ۳۰؛ معتمدى، ص ۲۱۳، ۲۲۰). رفعت پس از تبعيد خيابانى، از دموكراتها جدا شد و به تركان عثمانى پيوست. او شعرى در مدح فرمانده عثمانى سرود و روزنامه اى تركى به نام آذربايگان تأسيس كرد (← كسروى، ۱۳۴۸ش، ص ۱۱۶؛ همو، ۱۳۷۶ش، ص ۱۲۳). رونوشت صفحه اول شماره چهارم اين روزنامه، كه در ۲۱ محرّم ۱۳۳۷ منتشر شده، حاكى از آن است كه مديرش محسن (برادر تقى رفعت) و سردبيرش تقى رفعت بوده و تحت نظارت و حمايت مجدالسلطنه افشار به صورت هفته نامه منتشر مى شده است. پس از خروج عثمانيان از تبريز و در آستانه بازگشت خيابانى به اين شهر، در اجلاسى كه مخالفان خط مشى خيابانى (تنقيديون) برگزار كردند، رفعت را به جرم همكارى با عثمانيان خائن خواندند و از فرقه اخراج كردند. البته خيابانى پس از بازگشت، رفعت را ديگربار در زمره نزديكان خود درآورد و انتشار روزنامه تجدد را پس از سيزده ماه وقفه دوباره به رفعت سپرد (← كسروى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۲۲، ۱۳۰). در دوره جديد از شماره اول ]مسلسل ۱۳۷[ (۲۴ شوال ۱۳۳۷) تا واپسين شماره موجود تجدد (شماره ششم ]مسلسل ۲۰۲[ در ۲۴ ذيحجه ۱۳۳۸)، برخلاف دوره قبل، ديگر نام تقى به عنوان مدير و سردبير در سرلوحه روزنامه نيامده و نامش در پيشانى يا پايان هيچ مقاله اى هم ذكر نشده است، بااين همه نشانه هايى از شيوه نگارش او در بسيارى از مطالب و نوشته هاى دوره جديد اين روزنامه به چشم مى خورد. رفعت همچنين نطقهاى خيابانى را كه پس از درگرفتن قيام به طور روزانه در جمع هوادارانش به زبان تركى بيان مى كرد (← شماره هاى ۱۸۳ ]مسلسل [تجدد به بعد؛ آذرى، ص ۳۸۹ـ۳۰۵)، به فارسى ترجمه و تلخيص كرده بود (← رضازاده شفق، ص ۲۰). رفعت زبانهاى فارسى، تركى و فرانسه را به خوبى مى دانست و به هر سه زبان نيز شعر مى سرود (← صفوت، ص ۷۷؛ آرين پور، ج ۲، ص ۴۳۷، پانويس ۱). شمار شعرهاى منتشرشده رفعت، كه ازنظر ساختار و مضمون نسبت به زمان خود نو مى نمايد، بسيار اندك است. شعرى با نام «به جوانان تبريز»، كه بدون ذكر نام سراينده اش در شماره پانزدهم تجدد (۲۰ شعبان ۱۳۳۵، ص ۲) مندرج است و جوانان را به اتحاد براى نجات ايران فرامى خواند، احتمالا نخستين سروده منتشرشده او در نشريات فارسى است. شعر بلند «ارومى» او كه به مناسبت غارت و به آتش كشيده شدن اروميه به دست نظاميان روس در اواسط رمضان ۱۳۳۵ سروده شده، در تجدد شماره ۲۷ (۱۰ شوال ۱۳۳۵، ص ۲) بدون ذكر نام سراينده چاپ شده است. همين شعر باعنوان «خاطرات اليمه، ارومى» در تجدد ويژه نامه نوروز ۱۲۹۷ (ص ۳۸ـ۳۹) به چاپ رسيد كه ذكر نام تقى در پايان آن ترديدى در انتساب اين شعر به او باقى نمى گذارد. رفعت پس از گمارده شدن به سردبيرى تجدد، در دفاع از تجدد ادبى وارد عرصه نقد ادبى شد. نخستين نوشته وى در اين زمينه مقاله اى از سلسله مقالات طنزآميز «شنيدنيهاى نگفتنى» با نام مستعار بى زبان و باعنوان «مستحاثات ]سنگواره هاى[ ادبى» بود. انتشار اين مقالات سرآغاز درگرفتن مباحثاتى در زمينه تجدد ادبى بين رفعت و انجمن دانشكده، به رهبرى محمدتقى بهار*، شد (تجدد، ش ۶۶، ۲ ربيع الثانى ۱۳۳۶، ص ۱؛ نيز ← دانشكده*، مجله). رفعت در بخش دوم و سوم مقاله «يك عصيان ادبى» به بررسى و نقد مقاله «سعدى كيست؟»، نوشته ملك الشعراى بهار پرداخت كه در نوبهار به چاپ رسيده بود (← تجدد، ش ۷۳، ۲۶ ربيع الآخر ۱۳۳۸، ص۱ـ۳، ش۷۴، ۱ جمادى الاولى ۱۳۳۸، ص ۴۲). اندكى بعد نقدى بر مقاله «يك عصيان ادبى» با امضاى تجددخواه در نوبهار به چاپ رسيد. رفعت هم در پاسخ، مقاله «در جواب تجددخواه» را در شماره ۷۹ تجدد (۱۸ جمادى الآخره ۱۳۳۶، ص ۲) منتشر ساخت و همان را به انضمام نقد مذكور، در شماره فوق العاده نوروزىِ ۱۲۹۷ش (ص ۳۴ـ۳۷) تجديدچاپ كرد. هنگام انتشار شماره سوم دانشكده (اول برج سرطان ۱۲۹۷)، تجدد تعطيل شده بود و با شروع مجدد انتشار تجدد در اواخر شوال ۱۳۳۷، درحدود سه ماه از انتشار آخرين شماره دانشكده (۱۹ رجب ۱۳۳۷) مى گذشت و مباحثه بين جوانان دانشكده و تجدد و به ويژه بهار و رفعت به ناچار پايان گرفت (براى بررسى و نقد مباحثه مذكور ← آرين پور، ج ۲، ص ۴۳۶ـ۴۵۲؛ شفيعى كدكنى، ص ۲۳۶ـ۲۳۷). بحث جديد تجدد در ادبيات در شماره هاى ۱۶۶ ( ۱۷ ربيع الاول ۱۳۳۸)، ۱۶۸ (اول ربيع الآخر ۱۳۳۸) و ۱۷۱ ( ۲۲ ربيع الآخر ۱۳۳۸) پى گرفته شد. يحيى آرين پور (← ج ۲، ص ۴۵۱ـ۴۵۳) مختصرى از مطالب مندرج در سلسله مقالات مذكور را ذكر كرده است. به نظر مى رسد رفعت با انتشار ماهنامه آزاديستان از جوزاى ۱۲۹۹، قصد داشته است آن را ترجمان اصلى ادبيات جديد بسازد. رهنمود وى در سرآغاز شماره اول آن به هيئت تحريريه مجله آزاديستان، كه اكثرشان شاگردان يا هم انديشان و همراهانش بودند، بيان كننده چشم داشتن از ايشان براى گام بردارى در جهت تحقق تجدد در ادبيات بود (← آزاديستان، ش ۱، ۲ جوزا ۱۲۹۹، ص ۲؛ براى متن آن ← آرين پور، ج ۲، برگ بين صفحات ۴۳۲ـ۴۳۳). در بخش دوم سرمقاله شماره سوم آزاديستان (۲۰ اسد ۱۲۹۹، ص ۳۱ـ۳۳)، به اعتراضات ريشخندآميز نويسندگان مجله كاوه به تجدد ادبى و به ويژه، شيوه نثر و نظم رفعت پاسخ داده شده است. رفعت به بخش دوم مقاله انتقادى «ترقى زبان فارسى» كه شعر وى را با عنوان «ادبيات خان والده» چاپ كرده و ظاهرآ نوشته سيدحسن تقى زاده* است (← كاوه، سال ۵، ش ۴ـ۵، غره رمضان ۱۳۲۸، ص ۳ـ۴) در شماره چهارم آزاديستان (۲۱ سنبله ۱۲۹۹) پاسخ داده است (← برنجيان[۲] ، ص ۶۹ـ۷۲؛ كريمى حكاك، ص ۳۶۰ـ۳۶۲). كسروى (۱۳۷۶ش، ص ۱۲۲ـ۱۲۳)، كه از همكاران رفعت در مدرسه متوسطه محمديه بود، باوجود مخالفت با تقى زاده، درباره پارسى نگارى رفعت با تقى زاده موافق بود و تجددخواهى او در ادبيات را به سخره مى گرفت. شهريار (ج ۳، ص ۳۹۷) هم انقلاب ادبى او را در مصراعى به صورت «نه چندان به اصل بود و نسب» آورده است، بااين حال، رضا براهنى (ج ۲، ص ۷۳۴) نثر رفعت را بسيار هيجان انگيز و نسبتآ محكم ارزيابى كرده و آن را به مراتب بهتر از فارسى بسيارى از متشاعران معاصر يافته است. رفعت گذشته از عرصه هاى يادشده ادبيات در زمينه نمايشنامه نويسى و معرفى نمايشنامه هايى كه هر يك چندى در تبريز به روى صحنه آورده مى شدند، مطالبى نوشته است (← تجدد، ش ۱۳۷، ۳۱ سرطان ۱۲۹۸، ص ۴، ش ۱۴۷، سنبله ۱۲۹۸، ص ۴، ش ۱۶۵، ۱۰ قوس ۱۲۹۸، ص ۴، ش ۱۶۶، ۱۸ قوس ۱۲۹۸، ص ۲، ش ۱۸، ۱ رمضان ۱۳۳۵، ص ۳، ش ۱۸۴، ۹ ثور ۱۲۹۹، ص ۴،...). او در دوره قيام خيابانى به درخواست دانش آموزان مدرسه متوسطه محمدى، نمايشنامه سرگذشت پرويز (اثر على محمدخان اويسى) را بازنويسى كرد و با حذف پرده هايى از آن، پرده هايى ديگر بر آن افزود و نمايشنامه جديدى پديد آورد كه اصول فنى در آن به مراتب بيشتر مراعات شده بود (← آرين پور، ج ۲، ص ۳۱۴). در آستانه درگرفتن قيام خيابانى، رفيع خان امين، پزشك تحصيل كرده اروپا و نماينده بعدى مجلس شوراى ملى، با نام مستعار فمينيست، سلسله مقالاتى باعنوان عمومى «عالم نسوان» و عناوين فرعى چون «زنان ما»، «نسوان مشهور عالم»، «مادران فردا» در تجدد منتشر كرد. به دنبال درگرفتن قيام، رفعت نوشتن مقالات «عالم نسوان» را پى گرفت و از ۱۸ حمل تا ۳۱ جوزاى ۱۲۹۹، هشت مقاله با نام مستعار فمينا (← همان، ج ۲، ص ۴۵۶، پانويس ۱) در تجدد منتشر ساخت. رفعت كه در جريان سركوب نهضت شيخ محمد خيابانى، همراه چندتن از تبريز گريخته بود، با شنيدن خبر آمدن سوارى براى دستگيرى ايشان در اول محرّم ۱۳۳۹ در قيزيل ديزج، از روستاهاى اطراف تبريز، خودكشى كرد يا به قتل رسيد و جنازه اش به تبريز آورده شد ( ←كسروى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۶۸؛ مهرداد، ص ۱۲۵). به روايتى او كه قصد رفتن به روسيه را داشت، پس از شنيدن خبر شهادت خيابانى در صوفيان اقدام به خودكشى كرد (معتمدى، ص ۳۸۰). احمد خرّم شعرى باعنوان «چهره ملال» در ۷ محرّم ۱۳۳۹ سروده و به آموزگارش ميرزاتقى خان رفعت تقديم كرده كه در مجله ادب (به سردبيرى يحيى آرين پور و سپس اسماعيل اميرخيزى) به چاپ رسيده است (← ش۱۰، دلو ۱۲۹۹، ص ۱۱).
منابع : على آذرى، قيام شيخ محمد خيابانى در تبريز، تهران ۱۳۵۴ش؛ يحيى آرين پور، از صبا تا نيما، ج ۲، تهران ۱۳۵۷ش؛ محمدعلى بادامچى، «شيخ محمد خيابانى»، در شرح حال و اقدامات شيخ محمد خيابانى، برلين: ايرانشهر، ۱۳۰۴/۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۶ش؛ رضا براهنى، طلا در مس در شعر و شاعرى، تهران ۱۳۷۱ش؛ صادق رضازاده شفق، «ديباچه»، در شرح حال و اقدامات شيخ محمد خيابانى، همان؛ محمدرضا شفيعى كدكنى، با چراغ و آينه : در جستجوى ريشه هاى تحول شعر معاصر ايران، تهران ۱۳۹۰ش؛ محمدحسين شهريار، ديوان، ج ۳، تبريز ۱۳۶۹ش؛ محمدعلى صفوت، داستان دوستان: تذكره شعراء و ادباء آذربايجان، به كوشش غلامرضا طباطبايى مجد، تبريز ۱۳۷۶ش؛ احمد كريمى حكاك، طليعه تجدد در شعر فارسى، ترجمه مسعود جعفرى، تهران ۱۳۸۴ش؛ احمد كسروى، تاريخ هجده ساله آذربايجان، تهران ۱۳۷۸ش؛ همو، زندگانى من، تهران ?]۱۳۴۸ش[؛ همو، قيام شيخ محمد خيابانى، تهران ۱۳۷۶ش؛ ساسان كى آرش، «قبر شاعر»، فرهنگ، سال ۲، ش ۳ (خرداد ۱۳۰۴)؛ رحمت اللّه خان معتمدى، اروميه در محاربه عالم سوز: از مقدمه نصارا تا بلواى اسمعيل آقا، ۱۲۹۸ـ۱۳۰۰ شمسى، چاپ كاوه بيات، تهران ۱۳۷۹ش؛ ح. مهرداد، «چهره ملال»، ايرانشهر، سال ۳، ش ۱ و ۲ (دى ۱۲۹۳ يزدگردى)؛
Sakina Berengian, Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan, Berlin 1988.
/ رحيم رئيس نيا/