الرضا،امام

شمايل و سيره امام. امام قدى ميانه داشت (ابن صبّاغ، ج 2، ص 971) و رنگ پوستش بسيار تيره يا گندمگون بود ( ← ابن معتز، قسم 1، ص 693؛ عمرى، ص 128؛ دلائل الامامة، ص 364). در تابستان روى حصير و در زمستان روى پلاسى مى نشست. آهسته و اندك غذا مى خورد و پيش از غذا دستها را مى شست. جامه ارزان و خشن مى پوشيد، اما در ديدار با مردم لباس فاخر در برمى كرد. چون پيش مردم مى رفت، ظاهر خود را مرتب مى كرد. نظافت را هميشه رعايت مى كرد. با عود هندى تازه بخور مى كرد و گلاب و مشك به كار مى برد. چون صبح اول وقت نماز مى گزارد، تا برآمدن آفتاب در سجده مى ماند. سپس با مردم مى نشست و سخن مى گفت يا سوار مى شد و بيرون مى رفت. صدايش را بلند نمى كرد و به نرمى با مردم سخن مى گفت. هيچ گاه با سخنش كسى را نمى آزرد و گفتار كسى را قطع نمى كرد تا از سخن گفتن فارغ شود. پيش روى كسى پاى خود را دراز نمى كرد و بر چيزى تكيه نمى زد. آب دهان نمى انداخت. هنگام خنديدن قهقهه نمى كرد و تبسم مى كرد. با غلامانش مى نشست و غذا مى خورد. هر سه روز يك بار قرآن را ختم و در آيات آن تدبّر مى كرد. كسى عالم تر و پرهيزكارتر از او نبود و همه وقت ذكر خدا مى گفت. شبها كم مى خوابيد و بيشتر اوقات از اول شب تا صبح شب زنده دارى مى كرد. بسيار روزه مى گرفت. در نهان، بسيار به مردم احسان مى كرد و صدقه مى داد. كسى كه از او تقاضايى داشت، اگر مى توانست، بى درنگ آن را برمى آورد ( ← ابن بابويه، ج 2، ص 136، 179ـ184؛ ابن شهرآشوب، ج 4، ص 360ـ 361). امام رضا به رفتار غلامان و يارانش توجه داشت و در اصلاح خطاهاى آنان مى كوشيد ( ← كلينى، ج 5، ص 288ـ 289، ج 6، ص 297). مهمان را به كار وانمى داشت (همان، ج 6، ص 283) و به بهترين وجه در احترام او مى كوشيد ( ← ابن بابويه، ج 2، ص 212ـ213). هنگامى كه در خراسان بود، روز عرفه همه مال خود را ميان مردم قسمت كرد (ابن شهرآشوب، ج 4، ص 361).

زنان و فرزندان. گفته شده امام رضا در مدينه يك همسر داشت كه نامش شناخته نيست ( ← حسينى عاملى، ص 90). در روايتى از زنى به نام رُحم ياد شده است ( ← طوسى، 1390، ج 8، ص 40). آن حضرت كنيزانى نيز داشت كه يكى از آنها مادر فرزندش امام جواد عليه السلام است و در منابع از وى با نامهاى مختلفى ياد شده است، از جمله دُرّه كه امام او را خيزران ناميد ( ← طبرسى، 1417، ج2، ص91؛ ابن شهرآشوب، ج4، ص396). او را از خاندان ماريه قبطيه همسر پيامبر دانسته اند ( ← كلينى، ج 1، ص 492؛ طبرسى، 1406، ص 128؛ ابن شهرآشوب، همانجا). امّ حبيب/ امّ حبيبه دختر (و به روايتى خواهر) مأمون نيز پس از ولايتعهدى امام به عقد آن حضرت درآمد ( ← طبرى، ج 8، ص 566؛ مسعودى، 1965ـ1979، ج 4، ص 324ـ325). برخى گفته اند امام رضا پنج پسر به نامهاى محمد، حسن، جعفر، ابراهيم و حسين و يك دختر به نام عايشه داشته است ( ← ابن طلحه شافعى، ج 2، ص 137؛ بهاءالدين اربلى، ج 3، ص 90، 113). به روايت ابن حزم (ص 61ـ62)، امام رضا سه پسر به نامهاى على و محمد و حسين داشت كه نسل او از طريق محمد تداوم يافت. در روايات ديگر از دو پسر به نامهاى محمد و موسى ( ← عمرى، همانجا) يا محمد و جعفر ( ← مجمل التواريخ و القصص، ص 457) ياد شده است. در سند روايتى نيز دخترى به نام فاطمه ( ← ابن بابويه، ج 2، ص 70) يا چند دختر بدون ذكر نام ( ← قمى، ص 517) براى امام ياد شده است. در پاره اى شهرها نيز آرامگاههايى منسوب به فرزندانى از امام رضا وجود داشته كه زيارتگاه بوده و برخى از آنها تا به امروز باقى است. از آن جمله است مشاهد و مزاراتى كه در مرو ( ← فخررازى، ص 77)، قوچان (مجلسى، ج 48، ص 320)، گرگان (قزوينى، ص351) و قزوين (عبدالجليل قزوينى، ص589؛ رافعى قزوينى، ج 1، ص 56، ج 3، ص 428) مشهور بوده است. اما به نظر مى رسد كه اين نقلها درباره تعدد اولاد امام رضا هيچ يك درخور اعتماد نيست (قس مجلسى، همانجا). احاديثى از امام رضا ( ← بهاءالدين اربلى، ج 3، ص 136) و امام جواد (كشّى، ص 596) حاكى از آن است كه امام رضا فقط يك فرزند داشت و نسل امام از طريق وى برقرار ماند كه همان امام جواد عليه السلام است (نيز ← مفيد، 1414الف، ج 2، ص 271؛ طبرسى، 1417، ج 2، ص 86؛، عبيدلى، ص 148؛ نيز ← الجواد*، امام).

منابع : ابن اثير؛ ابن اسفنديار، تاريخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران ?]1320ش[؛ ابن اعثم كوفى، كتاب الفتوح، چاپ على شيرى، بيروت 1411/1991؛ ابن بابويه، عيون اخبارالرضا، چاپ مهدى لاجوردى، قم 1363ش؛ ابن حِبّان، كتاب الثقات، حيدرآباد، دكن 1393ـ 1403/1973ـ1983، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ ابن حبيب، كتاب اسماء المغتالين من الاشراف فى الجاهلية و الاسلام، و اسماء من قتل من الشعراء، در نوادر المخطوطات، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مجموعه 6، قاهره: مكتبة الخانجى، 1393/1973؛ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ] 1982[؛ ابن خلّكان؛ ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلى اللّه عليهم، با ترجمه فارسى، چاپ على اكبر غفارى، تهران 1400؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم ]بى تا.[؛ ابن صبّاغ، الفصول المهمة فى معرفة الائمة، چاپ سامى غريرى، قم 1422؛ ابن طاووس، فرحة الغرى فى تعيين قبر اميرالمؤمنين على عليه السلام، چاپ تحسين آل شبيب موسوى، ]قم[ 1419/1998؛ ابن طلحه شافعى، مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول، چاپ ماجدبن احمد عطيه، بيروت 1420؛ ابن معتز، شعر ابن المعتز، چاپ يونس احمد سامرائى، قسم 1، ]گردآورى[ محمدبن يحيى صولى، ]بغداد 1398/ 1978[؛ ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، چاپ احمد صقر، قاهره 1368/1949؛ احمد امين، ضحى الاسلام، بيروت: دارالكتاب العربى، ]بى تا.[؛ على بن عيسى بهاءالدين اربلى، كشف الغمه فى معرفة الائمه، با ترجمه فارسى آن به نام ترجمة المناقب، از على بن حسين زوارئى، چاپ ابراهيم ميانجى، قم 1364ش؛ على بن زيد بيهقى، كتاب تاريخ بيهق، چاپ كليم اللّه حسينى، حيدرآباد 1388/1968؛ همو، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، چاپ مهدى رجائى، قم 1410؛ محمدبن حسين بيهقى؛ تاريخ سيستان، چاپ محمدتقى بهار، تهران: زوار، ?]1314ش[؛ محمدبن عبداللّه حاكم نيشابورى، تاريخ نيشابور، ترجمه محمدبن حسين خليفه نيشابورى، چاپ محمدرضا شفيعى كدكنى، تهران 1375ش؛ تاج الدين بن على حسينى عاملى، التتمة فى تواريخ الائمة، چاپ باسم هاشمى، بيروت 1412/ 1992؛ عبداللّه بن جعفر حِمْيَرى، قرب الاسناد، قم 1413؛ حسين بن حمدان خصيبى، الهداية الكبرى، بيروت 1411/1991؛ خليل بن احمد، كتاب العين، چاپ مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، بيروت 1409ـ 1410؛ دلائل الامامة، ]منسوب به [محمدبن جرير طبرى آملى، قم: مؤسسة البعثة، 1413؛ ذهبى؛ عبدالكريم بن محمد رافعى قزوينى، التدوين فى اخبار قزوين، چاپ عزيزاللّه عطاردى، بيروت 1408/ 1987؛ رشيدالدين فضل اللّه همدانى، جامع التواريخ: قسمت اسماعيليان و فاطميان و نزاريان و داعيان و رفيقان، چاپ محمدتقى دانش پژوه و محمد مدرسى زنجانى، تهران 1381ش؛ حسن رضائى باغ بيدى، «نگاهى ديگر به سكه هاى ولايت عهدى امام رضا(ع)» در جشن نامه آيت اللّه رضا استادى، به كوشش رسول جعفريان، قم: مورخ، 1393ش؛ احمد فريد رفاعى، عصر المأمون، قاهره 1346/1927؛ سبط ابن جوزى، تذكرة الخواص، بيروت 1401/1981؛ على اكبر سرفراز و فريدون آورزمانى، سكه هاى ايران: از آغاز تا دوران زنديه، تهران 1383ش؛ سعدبن عبداللّه اشعرى، كتاب المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشكور، تهران 1361ش؛ سمعانى؛ احمد سهيلى خوانسارى، «سكه ولايتعهدى امام رضا عليه السلام»،گوهر، سال 3، ش 1 (فروردين 1354)؛ حسين شاكرى، الجواد محمد عليه السلام، قم 1419؛ صَفَدى؛ فضل بن حسن طبرِسى، اعلام الورى باعلام الهدى، قم 1417؛ همو، تاج المواليد فى مواليد الائمة و وفياتهم، در مجموعة نفيسة فى تاريخ الائمة، چاپ محمود مرعشى، قم: كتابخانه آيت اللّه مرعشى نجفى، 1406؛ طبرى، تاريخ (بيروت)؛ محمدبن حسن طوسى، تهذيب الاحكام، چاپ حسن موسوى خرسان، تهران 1390؛ همو، رجال الطوسى، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم 1415؛ جعفر مرتضى عاملى، الحياة السياسية للامام الرضا(ع)، قم 1362ش؛ عبدالجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال الدين محدث ارموى، تهران 1358ش؛ محمدبن محمد عبيدلى، تهذيب الانساب و نهاية الاعقاب، استدراك و تعليق ابوعبداللّه حسين بن محمدالمعروف بابن طباطبا، چاپ محمدكاظم محمودى، قم 1413؛ جليل عرفان منش، جغرافياى تاريخى هجرت امام رضا عليه السلام از مدينه تا مرو، مشهد 1382ش؛ على بن محمد عمرى، المجدى فى انساب الطالبيين، چاپ احمد مهدوى دامغانى، قم 1409؛ محمدبن حسن فتال نيشابورى، روضة الواعظين، نجف 1386/1966، چاپ افست قم 1368ش؛ محمدبن عمر فخررازى، الشجرة المباركة فى انساب الطالبية، چاپ مهدى رجائى، قم 1409؛ محمدبن يعقوب فيروزآبادى، المغانم المطابة فى معالم طابة، قسم المواضع، چاپ حمد جاسر، رياض 1389/1969؛ نعمان بن محمد قاضى نعمان، شرح الاخبار فى فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمدحسين جلالى، قم 1409ـ1412؛ زكريابن محمد قزوينى، آثار البلاد و اخبارالعباد، بيروت 1404/1984؛ سعيدبن هبة اللّه قطب راوندى، الخرائج و الجرائح، قم 1409؛ حسن بن محمد قمى، تاريخ قم، ترجمه حسن بن على قمى، چاپ محمدرضا انصارى قمى، قم 1385ش؛ سليمان بن ابراهيم قندوزى، ينابيع المَودَّةِ لِذَوىِالقُربى، چاپ على جمال اشرف حسينى، قم 1416؛ كتاب القاب الرسول و عترته، در مجموعة نفيسة فى تاريخ الائمة، همان؛ محمدبن عمر كشّى، اختيار معرفة الرجال، ]تلخيص[ محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد 1348ش؛ كلينى (بيروت)؛ محمدصالح بن احمد مازندرانى، شرح اصول الكافى، مع تعاليق ابوالحسن شعرانى، چاپ على عاشور، بيروت 1421/2000؛ مجلسى؛ مجمل التواريخ و القصص، چاپ محمدتقى بهار، تهران: كلاوه خاور، 1318ش؛ على بن حسين مسعودى، اثبات الوصية للامام على بن ابى طالب عليه السلام، بيروت 1409/1988؛ همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلّا، بيروت 1965ـ1979؛ محمدبن محمد مفيد، الارشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد، بيروت 1414الف؛ همو، تصحيح اعتقادات الامامية، چاپ حسين درگاهى، بيروت 1414ب؛ همو، مسارّالشيعة فى مختصر تواريخ الشريعة، چاپ مهدى نجف، قم 1413؛ همو، المُقنِعَة، بيروت 1414ج؛ نجاشى؛ حسن بن موسى نوبختى، فرق الشيعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف 1355/1936؛ هندوشاه نخجوانى، تجارب السّلف، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران 1357ش؛ يعقوبى، تاريخ؛

/ محمدرضا ناجى /

2) ولايتعهدى امام رضا عليه السلام، موضوع ولايتعهدى امام على بن موسى الرضا عليه السلام يكى از مسائل سياسى و تاحدى كلامى بحث برانگيز در تاريخ اسلام است كه هم در گذشته و هم در حال، همواره معركه آرا بوده است؛ امرى كه قبول آن هم براى عباسيان دشوار بود و هم براى علويان و هواداران اهل بيت ( ← ادامه مقاله). درواقع، اين مسئله با اصل مسئله ولايتعهدى و به عبارت ديگر، سازوكار انتقال قدرت در عهد خلافت عباسى پيوند دارد، كه يكى از جلوه هاى بارز جنگ قدرت در اين دوره محسوب مى شد و حكومت عباسى را با مشكلات زيادى مواجه ساخت (براى تفصيل ← فاروق عمر فوزى، 1390ـ 1392، ج 2، ص196ـ 232). در گزارشهاى كهن و تحليلهاى تاريخى مورخان قديم و جديد، چند پرسش محورى در موضوع ولايتعهدى امام رضا مطرح است؛ يكى اينكه پيشنهاددهنده آن چه كسى بوده است : مأمون* يا وزيرش فضل بن سهل* يا كسى ديگر؛ دوم اينكه انگيزه و هدف يا اهداف پيشنهاددهنده چه بوده است؛ و سوم اينكه امام رضا به چه دليلى و با رضايت يا بى رضايت، اين منصب را پذيرفته است. تحليل و داورى در اين باب، به سبب كثرت گزارشها و ناهمسازى ميان آنها دشوار است ( ← همو، 1976، ص 144؛ مطهرى، ج 18، ص 123). نخست پاسخ اين سه پرسش را براساس گزارشهاى متون كهن مى آوريم و سپس به پاسخها و تحليلهاى محققان معاصر مى پردازيم كه در تقويت يا تضعيف يا تقرير مناسب تر پاسخهاى متون كهن است. در ميان علماى متقدم شيعه، ابن بابويه (متوفى 381) چند ديدگاه و تحليل را در اين باب ذكر و نظر خود را هم بيان كرده است. به نظر صريح او (1363ش، ج2، ص166)، مأمون پيشنهاددهنده اين منصب، و قصد او هم وفاى به يك عهد و نذر بوده است (نيز ← ادامه مقاله). او (1363ش، ج 2، ص 151ـ152) براساس گزارشى از قول ريّان بن صلت*، از شايعاتى در بين سپاهيان و عامه مردم خبر داده كه بنابر آنها، در همان روزگار نيز سپردن ولايتعهدى به امام رضا تدبير فضل شمرده مى شد؛ و وقتى اين خبر به مأمون رسيد، ريّان را خواست و داستان منازعات خود با امين، برادرش، را براى او بيان كرد و در ضمن آن از عهد و نذرش با خدا ياد كرد مبنى بر اينكه اگر بر امين غلبه كند، خلافت را به شايسته ترين كس از خاندان ابى طالب خواهد سپرد (نيز ← ابوالفرج اصفهانى، ص 563؛ مفيد، ج 2، ص 261). تفصيل ماجرا چنين است كه مأمون، عيسى بن يزيد جَلودى را مأمور كرد تا گروهى از فرزندان ابوطالب و از جمله على بن موسى الرضا را از مدينه به خراسان آورد، و خود تصميم به انتصاب امام رضا به وليعهدى گرفت. او اين تصميم را با فضل بن سهل و برادرش حسن بن سهل* در ميان گذاشت و چون حسن، زبان به مخالفت گشود، مأمون تصميم خود را برآمده از عهدش با خدا دانست كه اگر بر امين ظفر يابد،  خلافت را به شايسته ترين فرد از خاندان ابوطالب واگذار كند، كه در آن زمان كسى را شايسته تر از على بن موسى نمى دانست ( ← ابوالفرج اصفهانى، ص 562ـ563؛ مفيد، ج 2، ص 259، 261). ابن بابويه (1363ش، ج 2، ص 170) در گزارش نماز بارانى كه امام رضا برپا داشت، در پاسخ به حاسدانى كه در دربار بر انتصاب ايشان به ولايتعهدى خرده مى گرفتند و مأمون را عاملِ از گمنامى درآوردن و بركشيدن على بن موسى الرضا و انتقال قدرت و سلطنت از بنى عباس به علويان مى شمردند، از زبان مأمون اسباب و اهداف ديگرى را براى اين انتصاب به تفصيل ذكر كرده است. مطابق اين گزارش، خود مأمون اين كار را كرد و با اين اقدام مى خواست على بن موسى را از اينكه در نهان مردم را به امامت خود دعوت كند باز دارد، و با اين انتصاب، او را وا دارد تا مردم را به حمايت از مأمون دعوت كند و سلطنت و خلافت او را به رسميت بشناسد، ولى پس از برگزارى نماز باران و مشاهده جايگاه دينى و اجتماعى امام از اقدام خود پشيمان شد. اما بنا به نقل ابن بابويه (1385ـ1386، ج 1، ص 238)، امام رضا در گفتگويى با مأمون، نيت او را چيز ديگرى دانسته است. به گفته ايشان، مأمون با اين انتصاب مى خواست مردم رغبت ايشان را به دنيا و مقامهاى دنيوى ببينند، و به اين ترتيب، جايگاه معنوى و دينى امام در نظر و دل مردم از دست برود (نيز ← همو، 1363ش، ج2، ص239، كه سخن اباصلت هروى است). قسمت اول اين گزارش را سخن محمدبن سنان نيز تأييد مى كند، آنجا كه مى گويد امام رضا در دوران هارون از اينكه خود را به امامت مشهور سازد، پرهيز مى كرد ( ← كلينى، ج 8، ص 257ـ258). در گزارشى ديگر، ابن بابويه به ديدگاه ديگرى اشاره كرده كه بنابر آن، پيشنهاددهنده ولايتعهدى امام رضا به مأمون، فضل بن سهل بوده است. ابن بابويه (1363ش، ج 2، ص 165ـ166) تفصيل اين مطلب را از كتاب ولاة خراسان حسين بن احمد سلّامى (قرن سوم و چهارم) نقل كرده است. بر اساس اين گزارش، فضل بن سهل خود را در توانايى انتقال خلافت از قبيله اى به قبيله ديگر با ابومسلم خراسانى مقايسه كرده، و نقش مأمون فقط در حد پذيرفتن آن بوده است (نيز ← جرجى زيدان، ج 4، ص 168ـ169؛ براى نقد آن ← مطهرى، ج 18، ص 121؛ قس طبرى، ج 8، ص 555؛ مسكويه، ج 4، ص 132؛ ابن اثير، ج 6، ص 326، كه بر اساس آن بنى عباس/ بنى هاشم با شنيدن اين خبر در بغداد آن را دسيسه فضل بن سهل شمردند). در ميان قدماى اهل سنّت، طبرى (ج 8، ص 554) نامه حسن بن سهل به عيسى بن محمدبن ابى خالد را نقل كرده است كه بنابر آن، مأمون در ميان فرزندان عباس و فرزندان امام على نظر كرد تا كسى را براى ولايتعهدى برگزيند، اما كسى را شايسته تر و پرهيزگارتر از على بن موسى نديد. اما به گزارش مسعودى (ج 4، ص 324)، مأمون دستور داد نزديكانش را جمع كنند و اين سخنان را در آن مجلس بر زبان راند. از اين دو نقل برمى آيد كه مأمون، خود، تصميم گيرنده بوده است. ولى بنابر گزارش جَهشِيارى (ص 203)، چنان كه از گفتگوى نعيم بن حازم با مأمون برمى آيد، مردم عرب و بنى عباس از كار مأمون برداشتى قوميتى داشتند و فكر مى كردند هدف وى درواقع، بركشيدن ايرانيان و احياى حكومت خسروان ايرانى است، هرچند در ظاهر، درآورن سلطنت و خلافت از دست بنى عباس و سپردن آن به علويان باشد. دليل آنها اين بود كه مأمون به جاى لباس سفيد، كه لباس على عليه السلام و خاندانش بود، لباس سبز را برگزيد كه لباس خسروان ايران و زردشتيان بود. اما در تاريخنامه طبرى (بلعمى، ج 2، ص 1240)، اين كار تدبير مشترك مأمون و فضل بن سهل براى فرونشاندن فتنه علويان دانسته شده است. گفتنى است كه آرام كردن شورشها و خواباندن فتنه ها و خاتمه دادن به تفرقه ها، مُفادى است كه در عهدنامه مأمون با امام رضا به آنها اشاره شده است ( ← ابن جوزى، ج 10، ص 96) و به نوعى بيانگر فلسفه انتخاب ايشان است. وقتى بدانيم كه پاره اى از شورشهاى مهم اين عهد مخصوصآ در عراق را برخى علويان و طالبيان برپا كرده بودند (براى نمونه ← طبرى، ج 8، ص 527ـ563؛ مسعودى، ج 4، ص 322ـ323)، مى توانيم قول بلعمى در تاريخنامه طبرى و گروه زيادى از مورخان جديد را در اين زمينه تأييد كنيم (نيز ← كريمى جهرمى، ص 158). در پاسخ پرسش سوم و اينكه امام رضا ولايتعهدى را با رضايت پذيرفت يا از سر اجبار، بايد گفت هم احضار امام رضا از مدينه به مرو و هم تن دادن ايشان به پذيرش ولايتعهدى مأمون هر دو به اجبار بود. بنابر گزارشهاى منابع شيعى، امام رضا به نامه هاى مكرر مأمون براى رفتن به مرو پاسخ نداد و از ترك مدينه و خاندانش و همراه نبردن ايشان با خود اكراه داشت و حتى مرگ خود را به صراحت پيش بينى كرده بود ( ← كلينى، ج1، ص 488ـ 489؛ ابن بابويه، 1363ش، ج2، ص149، 217ـ 218). در بعضى روايات نيز، حضرت رضا پذيرش ولايتعهدى را امرى اجبارى مى دانست كه نپذيرفتن آن خطر مرگ در پى داشت؛ و ايشان آن را با قبول وزارت عزيز مصر از سوى حضرت يوسف مشابه مى خواند ( ← ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص 139). منظور امام اشاره به تهديدهاى مأمون و پسران فضل در جلسات و خلوتهايى است كه براى توجيه و قبولاندن اين امر به ايشان داشتند (ابوالفرج اصفهانى، ص563؛ ابن بابويه، 1363ش، ج2، ص140). هرچند، امام رضا در مقايسه مأمون با عزيز مصر، مأمون را مسلمانى مى دانست كه خود وصايت او را پذيرفته است (ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص 139، 171). در روايتى ديگر، ايشان پذيرش ولايتعهدى را به شركت اميرمؤمنان عليه السلام در شوراى خلافت ابلاغى خليفه دوم تشبيه كرده است ( ← همان، ج 2، ص 141؛ مجلسى، ج 49، ص 136، 140). ايشان وقتى هم كه پس از دو ماه اصرار و سرانجام تهديد مأمون، ولايتعهدى را پذيرفت، آن را مشروط كرد به اينكه در هيچ كار شرعى، قضائى و سياسى دخالت نكند (كلينى، ج 1، ص 489؛ ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص 149ـ150). همچنين گفته شده است، امام بعد از قبول ولايتعهدى، در نشستهاى خصوصى با مأمون، او را موعظه مى كرد و از خدا مى ترساند و اعمال خلافش را تقبيح مى كرد، و هرچند مأمون در ظاهر مى پذيرفت، در باطن اين كار را خوش نمى داشت (مفيد، ج 2، ص 269). همچنين در مواردى امام رضا مأمون را در جريان مسائل و مشكلات و فسادهايى مى گذاشت كه در جامعه وجود داشت، اما فضل بن سهل آنها را از مأمون پنهان مى كرد ( ← طبرى، ج 8، ص 564ـ565). محققان و مورخان جديد نيز با تأمل در گزارشهاى تاريخى موجود، اين ماجرا را تحليل و هريك دراين باره عقيده اى اظهار كرده اند، كه از پيچيدگى موضوع حكايت مى كند. بعضى از محققان معاصر شيعه مانند مطهرى (ج 18، ص 123ـ124) و عمادزاده (ج 1، ص 215) نظر ابن بابويه و بعضى ديگر از قدماى شيعه را تأييد كرده اند؛ مأمون، نخست، با صداقت و صميميت و براى وفاى به عهدش تصميم به وليعهدكردن امام رضا گرفته بود، اما بعد پشيمان شد. در بين ديگر محققان معاصر شيعه، جعفرمرتضى عاملى (ص 212ـ242) يكى از مفصّل ترين تحليلها را از ماجراى ولايتعهدى امام رضا عرضه كرده و براى مأمون در اخذ اين تصميم، يازده هدف ذكر كرده است. به عقيده وى (ص 186، 192ـ193)، در عصر مأمون (قرن دوم) اينكه حكومت و خلافت حق علويان است، مسلّم شمرده مى شد و مأمون، درواقع با اقدامى پيچيده و به چند منظور، به انتخاب على بن موسى براى منصب ولايتعهدى دست زد. ازجمله اينكه او هم مى خواست شورشهاى علوى را فروبنشاند، هم آنان را وادار به اعتراف به مشروعيت حكومت خود كند، هم ننگ برادركشى را در چشم مردم كمرنگ كند، و هم خطرى را مهار كند كه از جانب شخصيت و محبوبيت خاص امام رضا در بين گروههاى مردم تهديدش مى كرد (نيز ← شمس الدين، ص 438ـ 440؛ عادل اديب، ص 206ـ210). حسن امين (ص 126ـ127) با استناد به گزارش طبرى درباره تأمل مأمون در مورد فرزندان عباس و فرزندان على و انتخاب مناسب ترين شخص يعنى على بن موسى براى ولايتعهدى، اين عمل مأمون را نشانه دورانديشى او دانسته است. امين (همانجا) چنين استدلال كرده است كه مأمون پسرى داشت به نام عباس، و مى توانست به رسم خلفا و شاهان پيشين بى هيچ دشوارى او را وليعهد خود كند، اما سه سال منصب ولايتعهدى را خالى گذاشت تا فرد مناسب را بيابد. مأمون با اين كار، درواقع خود را قربانى كرد. دليل صداقت او هم اين بود كه بعد از مرگ على بن موسى باز هم از بين پسرش و برادرش براى جانشينى، برادرش معتصم را انتخاب كرد. برخى ديگر از مورخان جديد و معاصر مانند جرجى زيدان (ج 4، ص 168ـ169)، حسن ابراهيم حسن (ج 2، ص 185) و عبدالعزيز دُورى (ص 162)، فضل بن سهل، و درواقع جناح ايرانى خلافت عباسى، را محرك و مشوق مأمون در وليعهد كردن امام رضا و در پى آن انتقال خلافت از عباسيان به علويان دانسته اند. حتى به عقيده جرجى زيدان (ج 4، ص 169)، فضل اين كار را شرط كمك به مأمون در برگرداندن خلافت از برادرش به او قرار داده بود. حسن ابراهيم حسن (همانجا) به اين دليل فضل را در به ولايتعهدى رساندن امام رضا عليه السلام دخيل دانسته كه مأمون هر دو (امام رضا و فضل بن سهل) را به قتل رسانده است. به عقيده او (ج 2، ص 186ـ187) همچنين، مأمون كه مادرش ايرانى بود، انگيزه اين كار را براى جلب رضايت ايرانيان داشت؛ بنابراين، عمل او بيشتر صبغه سياسى داشت تا صبغه دينى. بااين حال به عقيده او (ج 2، ص 187)، اگر هم مأمون در آغاز به امام رضا محبت و اخلاص دينى مى ورزيد، در نيمه راه و پس از اقبال مردم به ايشان، كه در ماجراى اقامه نماز عيد فطر ( ← بخش اول مقاله) تجلى يافت، تغيير سياست داد. اما به عقيده احمد مختار عبادى (ص 104)، مأمون در اين كار هم هدف دينى داشت كه جلب رضايت علويان بود، و هم هدف سياسى كه كسب رضايت خراسانيان بود. به نوشته دورى (ص 161)، ظاهرآ سببى كه طبرى براى اين گزينش مطرح كرده، برگرفته از تفسير و توجيهى است كه مأمون در منشور ولايتعهدى ( ← ابن جوزى، ج10، ص 96) براى عمل خود آورده است و از اين جهت، نپذيرفتنى است. به عقيده دورى (همانجا)، صرف وجود صفاتى ممتاز در على بن موسى نمى تواند تصميم سياسى خطير مأمون را توضيح دهد. وى با استناد به روايت ديگرى در اين باب، كه براساس آن مأمون گفته بود در صورت چيرگى بر امين مصمم به اعطاى مقام ولايتعهدى به شايسته ترين شخص در بين خاندان ابى طالب است ( ← ابوالفرج اصفهانى، ص 563؛ ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص 151ـ152؛ مفيد، ج 2، ص 261)، آن را چنين تفسير كرده كه مأمون به دنبال بركشيدن علويان و سپردن خلافت به ايشان بوده، و مسئله اصلا برگزيدن صالح ترين فرد در ميان دو بيت علوى و عباسى نبوده است. از نظر دورى (ص 161ـ162)، مأمون تحت تأثير القائات فضل بن سهل و اقامتش در خراسان اين نقشه را طراحى كرده بود. دليلى كه دورى آورده يكى اين است كه فضل به شدت كوشيد اين انديشه را به مأمون القا كند و در نظرش نيكو جلوه دهد ( ← جهشيارى، ص 203؛ ابن طِقطَقى، ص210)، و دوم اينكه رجاءبن ابى ضحاك، مأمور آوردن امام رضا از مدينه به خراسان، خويشاوند فضل بود (يعقوبى، ج 2، ص 448). به عقيدة فاروق عمر فوزى (1976، ص 144ـ145)، اگر خواست و همدلى مأمون نبود، بيعت ولايتعهدى على بن موسى الرضا حاصل نمى شد و او نقش اصلى در اين زمينه داشت، هرچند اين سياست با نقشه فضل بن سهل براى به قدرت رسيدن و افزودن بر نفوذش و برانداختن رقبايى مانند طاهربن حسين و هرثمة بن اعين موافق افتاد و او اين سياست خود را نزد مأمون مطلوب و محبوب جلوه داد. حجازى حسن طراوه در كتاب خود دَوْرُ بَنى سهل السياسى فى خلافَتَىِ الامين و المأمون (ص 65ـ84) نظريات و دلايل   محققان و مورخان قديم و جديد را در اين باب به شش دسته عمده تقسيم و آنها را بررسى كرده است. اين شش دسته عبارت اند از: نفوذ عناصر ايرانى؛ گرايش مأمون به علويان؛ كوشش مأمون براى جبران الطاف و محبتهاى على بن ابى طالب عليه السلام در حق بنى عباس؛ فرونشاندن فتنه علويان؛ گرايش مأمون به معتزله و اعتقاد او به نظريه امامت زيديه كه براساس آن كسى به امامت انتخاب مى شد كه افضل بنى هاشم و از اولاد فاطمه عليهاالسلام باشد؛ و ويژگيهاى شخصى امام رضا كه او را شايسته خلافت مى كرد. اما نظر خود طراوه (ص 86ـ87) با استناد به گفتگوى مأمون با امام رضا ( ← ابن عبدربّه، ج 5، ص 359)، اين است كه در اين ماجرا مأمون از سر صداقت عمل نمى كرد و اصلا محق بودن علويان بر عباسيان را قبول نداشت، بلكه به دنبال افشاى فعاليتهاى دينى و احيانآ سياسى پنهان علويان بود كه رهبرانشان مورد محبت و تقديس و تكريم مردم بودند و او مى خواست با درگيركردن آنان به كار سياست به همه نشان دهد كه اين رهبران نيز مانند ديگر مردم، جنبه الهى ندارند. به اين ترتيب، طراوه (ص 91) برخلاف بسيارى از مورخان و محققان معاصر، مأمون را تصميم گيرنده اصلى در اين زمينه مى داند و معتقد است او اين نقشه را از زمان نزاع با برادرش در سر داشت، اما اين اقدام او خواست سياسى فضل بن سهل را هم برآورده مى ساخت. به عبارت ديگر، فضل معتقد بود كه تأييد سياست مأمون او را در منصب وزارت حفظ مى كند و نفوذش را در مشرق گسترش مى دهد. چنان كه اميد داشت برادرش حسن بتواند به سادگى شورش عراق را خاموش و امرا و فرماندهان عباسى متمرد را سركوب كند، بى آنكه اين مسائل و اخبار به گوش مأمون برسد و به اين ترتيب، قدرت در دست آل سهل، به ويژه فضل بن سهل باقى بماند (فاروق عمر فوزى، 1976، ص 145). همچنين به عقيده طراوه (ص 61، پانويس 3)، امام رضا چگونه مى توانست منصب ولايتعهدى را با طَوْع و رغبت بپذيرد، حال آنكه خود از تزلزل و بى ثباتى آن منصب در دولت عباسى باخبر بود، آن هم ولايتعهدى كسانى كه پدرش را به قتل رسانده بودند. به تحليل بعضى از مستشرقان، مأمون براى جلب مردم عراق و آرام كردن شورش علويان دختر خود را به همسرى على بن موسى درآورد و وى را به جانشينى خود انتخاب كرد ( ← بروكلمان[1] ، ص 123؛ سوردل[2] ، ص 121). ظاهرآ مأمون قصد داشت كه در ميان دو گروه عباسى و علوى آن كس كه شايستگى بيشتر دارد به ولايتعهدى و سپس خلافت برسد. او درپى ايجاد وحدت بين عباسيان و علويان بود و به همين جهت، على را از ديگر صحابه برتر مى دانست ( ← سوردل، ص 121، 123). موضوع ولايتعهدى امام رضا به مباحث كلامى نيز راه يافته است. مثلا سيدمرتضى علم الهدى (ص 232) در پاسخ اين شبهه كه شيعه اماميه چگونه مدعى امامت و عصمت شخصى است كه مرتكب اقدامى منافى اين مقام، يعنى قبول ولايتعهدى مأمون، شده است و لذا شايسته اين منصب نيست، ضمن مقايسه عمل على بن موسى الرضا با اقدام على بن ابى طالب عليهماالسلام در پذيرش حضور در شوراى خليفه دوم يادآور شده كه بر صاحب حق لازم است به هر وسيله اى براى رسيدن به آن حق تمسك جويد، خصوصآ درجايى كه اين حق توأم با تكليف هم باشد، كه دراين صورت اين اقدام بر او واجب مى شود و چون امام رضا براساس نصوص پدرانش مستحق مقام امامت بود ولى از او دريغ شده بود، لازم بود كه اگر به گونه ديگرى قدرت تصرف اين مقام را يافت بدان اقدام كند. وانگهى شايد پذيرش آن از سر تقيه و خوف بوده است، چون امتناع امام در كسى كه او را به اين امر وادار كرده بود، تأثيرى نداشت و كار به قطع رابطه و اعلام علنى آن مى كشيد، حال آنكه اوضاع و احوال وقت، اقتضاى آن را نداشت (نيز ← طوسى، ج 2، جزء4، ص206). در اين ميان، كشّى (ص 492ـ493) سخن را از يونس بن عبدالرحمان درباره آمدن امام رضا به خراسان نقل كرده كه حاكى از اعتراض اوست. اين روايت، گذشته از ضعف سند و ناسازگارى آن با مقام والاى يونس نزد امام رضا و امام جواد عليهماالسلام ( ← خويى، ج20، ص210)، به فرض صحت، ناظر به مشاركت امام در امر حكومت و همراهى با مأمون است نه پذيرش ولايتعهدى (قس د. اسلام، چاپ سوم، ذيل «على الرضا»). عبدالجليل قزوينى رازى هم در كتاب نقض (ص 339ـ341) به دفع و رفع خرده گيرى بعضى از علماى اهل سنّت در اين زمينه پرداخته است.

منابع : ابن اثير؛ ابن بابويه، علل الشرايع، نجف 1385ـ1386، چاپ افست قم ]بى تا.[؛ همو، عيون اخبارالرضا، چاپ مهدى لاجوردى، قم 1363ش؛ ابن جوزى؛ ابن طِقطَقى، الفخرى فى الآداب السلطانية و الدول الاسلامية، چاپ ممدوح حسن محمد، ]قاهره 1999[؛ ابن عبدربّه، العقد الفريد، ج 5، چاپ عبدالمجيد ترحينى، بيروت 1404/1983؛ ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، چاپ احمد صقر، قاهره 1368/1949؛ حسن امين، الرضا(ع) و المأمون و ولاية العهد و صفحات من التاريخ العباسى، بيروت 1995؛ محمدبن محمد بلعمى، تاريخنامه طبرى، چاپ محمد روشن، تهران 1366ش؛ جرجى زيدان، تاريخ التمدن الاسلامى، چاپ حسين مؤنس، قاهره ]بى تا.[؛ محمدبن عبدوس جَهشِيارى، كتاب الوزراء و الكتّاب، بيروت 1408/ 1988؛ حسن ابراهيم حسن، تاريخ الاسلام: السياسى و الدينى و الثقافى و الاجتماعى، ج 2، قاهره 1964، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ خويى؛ عبدالعزيز دورى، العصر العباسى الاول: دراسة فى التاريخ السياسى والادارى و المالى، بيروت 1997؛ محمدمهدى شمس الدين، «ولاية العهد للامام الرضا عليه السلام»، در مجموعة الآثار المؤتمر العالمى الثانى للامام الرضا عليه السلام، ج 1، مشهد: المؤتمر العالمى للامام الرضا عليه السلام، 1409؛ طبرى، تاريخ (بيروت)؛ حجازى حسن طراوه، دور بنى سهل السياسى فى خلافتى الامين و المأمون، قاهره 2007؛ محمدبن حسن طوسى، تلخيص الشافى، چاپ حسين بحرالعلوم، قم 1394/1974؛ عادل اديب، الائمة الاثناعشر(ع): دراسة تحليلية، قم 1404/1984؛ جعفر مرتضى عاملى، الحياة السياسية للامام رضا(ع) : دراسة و تحليل، قم 1362ش؛ احمد مختار عبادى، فى التاريخ العباسى و الاندلسى، بيروت: دارالنهضة العربية، ]بى تا.[؛ عبدالجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال الدين محدث ارموى، تهران 1358ش؛ على بن حسين علم الهدى، تنزيه الانبياء، ]بيروت [1409/1989؛ حسين عمادزاده، زندگانى حضرت امام على بن موسى الرضا(ع)، تهران 1361ش؛ فاروق عمر فوزى، بحوث فى التاريخ العباسى، بيروت ?] 1976[؛ همو، العباسيون الاوائل: 97ـ170ه / 716ـ786م، بيروت 1390ـ 1392/1970ـ 1973؛ على كريمى جهرمى، مهر ولايت از آسمان ايران : نگرشى بر زندگانى و ابعاد شخصيتى حضرت رضا عليه السلام، قم 1385ش؛ محمدبن عمر كشّى، اختيار معرفة الرجال، ]تلخيص[ محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد 1348ش؛ كلينى (بيروت)؛ مجلسى؛ مسعودى، مروج (بيروت)؛ مسكويه؛ مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج 18، تهران 1379ش؛ محمدبن محمد مفيد، الارشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد، بيروت 1414/1993؛ يعقوبى، تاريخ؛

Carl Brockelmann, History of the Islamic peoples, tr.
Joel Carmichael and Moshe Perlmann, London 2002; The Encyclopaedia of Islam three, Leiden: Brill, 2007-  , s.v. "`Ali al-Rid¤a¦"(by Tamima Bayhom-Daou); D. Sourdel,"The rise and domination of the Arabs: the  Abbasid، caliphate" in The Cambridge history of Islam, vol.7A, ed. P. M. Holt, Ann K. S. Lambton, and Bernard Lewis, Cambridge: Cambridge University Press, 1980.

/ اسماعيل باغستانى /

3) مقام و ميراث علمى امام رضا عليه السلام. دوره امامت امام رضا از لحاظ سياسى و فكرى از دشوارترين دوره هاى تاريخ امامان شيعه است. امام رضا پس از وفات پدرش و عهده دار شدن امامت، در ميان يارانش با برخى اشخاص مؤثر و موجه در ميان شيعيان مواجه بود كه امامت او را به رسميت نمى شناختند و بر امامت پدرش امام موسى بن جعفر باقى مانده بودند ( ← واقفه/ واقفيه*). امام رضا در اين اوضاع و احوال، جز استناد به نصوص امام كاظم بر امامت خود، ناگزير بود مقام علمى و دانش موهوبى خود را ضمن مباحثات و مناظرات اعتقادى و فقهى با افرادى كه به او نگرويده بودند يا در امامت او شك داشتند، به اثبات برساند. افزون بر آن، گسترده ترشدن جغرافياى سياسى و فرهنگى و فكرى جهان اسلام و آميزش فرهنگ اسلامى با ديگر فرهنگهاى موجود در اين مناطق، خصوصآ پس از تشكيل خلافت عباسى، سبب پديدآمدن انديشه ها و معضِلات فكرى و اعتقادى تازه اى، به ويژه در قلمرو فهم متون دينى، شده بود كه پيامد آن ظهور گروهها و فرقه هاى متعدد فكرى و اعتقادى بود. امام رضا در امتداد خط سير فكرى ديگر ائمه شيعه، به ويژه از زمان امام باقر عليه السلام به بعد، در گفتگوها و پرسش و پاسخهاى شفاهى و مكتوب و نيز مناظرات متعدد، كوشيد روش درست فهم قرآن و احاديث نبوى را نشان دهد و از اين طريق، تصويرى صحيح از اعتقادات اصلى اسلامى به ويژه در قلمرو توحيد، نبوت و امامت عرضه كند. اين مباحث درونمايه اصلى احاديث باقى مانده از آن حضرت در متون حديثى شيعه است. امام كاظم در مقام مقابله با جريان «وقف» كه پيش از او و در زمان بعضى ديگر از ائمه شيعه سابقه داشت (ناصرى، ج 1، ص 39ـ48) و او در زمان حيات خود نيز نشانه هاى آن را مى ديد، مكرر بر جانشينى پسرش على بعد از خود تصريح مى كرد ( ← كلينى، ج 1، ص 311ـ319؛ ابن بابويه، 1363ش، ج 1، ص 40ـ69). افزون براين، براساس گزارش طَبرِسى (ج 2، ص 64ـ65) از قول حاكم نيشابورى، او خطاب به ديگر پسرانش، على بن موسى را عالم آل محمد مى خواند و مى گفت اين سخن را از پدرش امام جعفربن محمد شنيده است و به آنان توصيه مى كرد كه درباره مسائل دينى خود به او رجوع كنند. احاديث فراوان از پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم و ائمه عليهم السلام در باب زيارت امام رضا و تأكيد بر آن، حاكى از مبارزه ايشان با پديده وقف و واقفه است ( ← ناصرى، ج 1، ص 139ـ147). اباصلت هرَوى (متوفى 236) هم از قول خود امام رضا نقل كرده است كه وى در روضه نبوى در ميان جمع انبوه عالمان مدينه مى نشست و چون آنان در مسئله اى علمى درمى ماندند همگى به او اشاره مى كردند و مسئله را نزد او مى آوردند و او آن را پاسخ مى گفت ( ← طبرسى، ج 2، ص 64). به نوشته بعضى از دانشمندان اهل سنّت، على بن موسى از نظر علمى و دينى در مقامى بود كه هنوز بيست و چند سال بيشتر نداشت كه در مسجد پيامبراكرم مى نشست و فتوا مى داد ( ← ابن نجار، ج 19، ص 135؛ ابن حجر عسقلانى، ج 7، ص 339). محمدبن عيسى يقطينى در آن وقت كه مردم در امامت و جانشينى امام رضا دچار اختلاف شده بودند، پرسشهاى علمى و دينى و پاسخهاى آن حضرت را در پانزده هزار مسئله جمع كرد ( ← طوسى، 1417، ص 73). ابراهيم بن عباس صولى (متوفى 243) نيز گفته، داناتر از على بن موسى الرضا در آن عصر نديده است ( ← ابن بابويه، 1417، ص 758). مقام علمى امام رضا را برخى ديگر از دانشمندان اهل سنّت نيز ستوده اند ( ← ابن حِبّان، ج 8، ص 456ـ457؛ ذهبى، ج 13، ص 121). امام رضا در دوران امامت خود به شدت با سران واقفه مبارزه مى كرد و آنها را معاند حق، سرگردان، زنديق، كافر و مشرك مى خواند. ايشان در يك مورد با مقايسه واقفه با يهود، بيان كرد كه آيه 64 سوره مائده درباره واقفه نازل شده است زيرا آنان نيز با شك در استمرار امامت ازآن رو كه هنوز از آن حضرت فرزندى زاده نشده بود، مانند يهود، به خدا ناتوانى نسبت داده اند ( ← كشّى، ص 456ـ457). امام رضا با بحث و مناظره با برخى از بزرگان واقفه نظير ابن سرّاج، ابن مُكارى، على بن ابى حمزه بطائنى و حسين بن عمربن يزيد ( ← همان، ص 463ـ466، 614ـ 615) به شبهات آنان درباره امامت خود ( ← ناصرى، ج 1، ص 95ـ112) پاسخ داده است. به اين ترتيب، براثر مساعى فكرى و عملى امام هشتم و ائمه بعد از ايشان بود كه شيعه قطعيه/ قطيعيه يا شيعه اثناعشرى تثبيت شد. مهم ترين بُعد علمى امام رضا ترسيم تصويرى صحيح است از اعتقادات اسلامى، به خصوص در قلمرو مباحث خداشناسى و سپس نبوت و امامت، به ويژه از طريق نشان دادن روش صحيح تفسير آيات و بعضآ احاديث ناظر به اوصاف و اسماى الهى. امام رضا در گفتگوها، پاسخ به پرسشها و مناظره با اصحاب خود و با افرادى از ديگر فرق اسلامى مانند واقفه، غُلات، مشبهِّه، مجسِّمه، معتزله، زنادقه، زردشتيان، يهود و نصارا به بيان عقايد صحيح اسلامى و رفع شبهات و دفاع از تشيع پرداخته است. امام رضا در قلمرو مسائل اعتقادى در باب حقيقت توحيد، گاه به ياران خود توصيه كرده اند كه با مردم در اين زمينه به اندازه فهم و گنجايش ايشان سخن بگويند و در اين زمينه به آيات قرآن و مثلا به همان مطالبى كه در سوره توحيد و آيات توحيدى ديگر بيان شده است، بسنده كنند ( ← ابن بابويه، 1357ش، ص 95). اما گاه بسته به مقام و موقعيت مخاطب، وارد جزئيات شده و مباحث عميق ترى مطرح كرده اند. مثلا در يك جا توضيح داده اند كه مردم در مسئله توحيد بر سه مذهب اند: اثبات توحيد با تشبيه، نفى مطلق و اثبات توحيد بدون تشبيه، و خود شيوه آخر را تأييد كرده اند ( ← همان، ص100ـ101). درواقع، اثبات توحيد بدون تشبيه، روش و مذهب برگزيده ائمه شيعه است كه امام رضا به كرّات آن را تبيين كرده و توضيح داده، عقيده مشبهه و مجسمه را در اين باب نقد كرده ( ← همو، 1363ش، ج 1، ص 114، 116ـ117، 119، 127ـ129، 133؛ همو، 1357ش، ص 47، 61ـ62، 69ـ72) و ساحت تشيع را از تشبيه مبرّا دانسته اند (همو، 1363ش، ج 1، ص 142ـ143). در همين زمينه و براى پرهيزدادن مسلمانان از درافتادن به وادى تشبيه، آيات ناظر به اوصاف و اسماى الهى را فارغ از تشبيه و به طور صحيح تبيين كرده اند ( ← همان، ج 1، ص 123ـ126). همچنين از احاديث نبوى موهم تشبيه نظير حديث «انّاللّه خَلقَ آدمَ على صورته» ( ← حديث، بخش 7) و نظاير آن رفع ابهام كرده اند ( ← ابن بابويه، 1363ش، ج 1، ص 119ـ120، 126ـ127؛ براى تبيين امام رضا از ديگر احاديث پيامبر ← همان، ج 1، ص210ـ 212، ج 2، ص 87). از همين روست كه امام مكررآ رؤيت خدا ( ← همو، 1357ش، ص 98، 110ـ113، 121ـ 122)، مكان و زمان داشتن خدا (همان، ص 162) و حركت و رفتن و آمدن را از خدا (همانجا) نفى كرده اند. امام در همين زمينه در حديثى طولانى برخى از اوصاف و اسماى الهى مانند قديم، خالق، سميع و بصير را توضيح داده اند ( ← همو، 1363ش، ج 1، ص 145ـ 149). در همين باب بايد به تبيين امام از مسئله دشوار بَداء در گفتگوى ايشان با سليمان مروَزى اشاره كرد ( ← همان، ج 1، ص 180ـ181). مسئله مخلوق بودن يا نبودن قرآن يكى از مسائل مطرح در عهد امام رضا بود كه ايشان با نفى هر دو قول، جدال در اين باب را بحثى بى حاصل و بدعت دانسته و شيعيان را از پرداختن به آن منع كرده است (همو، 1357ش، ص 223ـ 224؛ براى تفصيل ← عسكرى، ج13، ص33ـ44؛ خلق قرآن*). امام رضا در مسئله جبر و تفويض، ضمن ابطال هر دو، قاعده اى را براى حل اين معضل بيان كرده ( ← ابن بابويه، 1363ش، ج 1، ص 143ـ144؛ همو، 1357ش، ص 361)، معناى «امر بين الامَرين» را توضيح داده (همو، 1357ش، ص 362ـ363)، و مفهوم استطاعت را با مثال روشن كرده اند (همان، ص348؛ براى تبيين اين حديث ← صدرالدين شيرازى، ج4، ص1214ـ1215؛ مجلسى، 1363ش، ج2، ص213ـ 214). امام براى حدوث عالم ( ← ابن بابويه، 1363ش، ج 1، ص 134؛ همو، 1357ش، ص293) و قديم بودن ذات الهى (همو، 1357ش، ص 186ـ187) نيز براهينى اقامه كرده اند. امام رضا در مواردى بعضى از عقايد معتزله را نقد كرده اند، مثلا وقتى نزد ايشان نظر معتزله درباره كبائر مطرح شد، از قول امام صادق نقل كردند كه بيان قرآن برخلاف عقيده معتزله است ( ← همان، ص 416). همچنين امام رضا غلات و مفوضه را طرد كرده و كافر خوانده اند (همو، 1363ش، ج 2، ص 202ـ203). در زمينه نبوت مخصوصآ بايد از مناظره آن حضرت با اصحاب اديان و پاسخ ايشان به على بن محمدبن جهم ( ← همان، ج 1، ص 191ـ195) و گفتگوى ايشان با مأمون در باب عصمت انبيا و تأويل آيات راجع به آن (همان، ج 1، 195ـ204) سخن گفت. يكى از كارهاى دشوارى كه امام رضا در زمان امامت خود بر عهده داشتند، تبيين مفهوم و موقعيت تكوينى و تشريعى امام بود. در اين زمينه ايشان به بيان نشانه هاى امام ( ← همان، ج 1، ص 212ـ215)، وصف مقام امام و امامت و توضيح مرتبه آن (همان، ج 1، ص 216ـ222) و تبيين مقام امام و چگونگى علم امام و نفى غلو و غاليان (همان، ج 2، ص 200ـ202) پرداختند. همچنين در گفتگويى مفصّل و با استناد به آيات قرآن كريم معناى آل و عترت را براى مأمون توضيح دادند (همان، ج 1، ص 228ـ 240؛ براى مجموع احاديث راجع به امامت ← عطاردى قوچانى، ج1، ص88ـ256). آنچه ذكر شد در مجموع مناظرات آن حضرت يافت مى شود، از جمله در مناظره با جاثليق، رأس الجالوت، سران صابئين، زردشتيان و سليمان مروزى ( ← ابن بابويه، 1363ش، ج 1، ص 154ـ191) درباره توحيد و بداء و نظاير آن. بخش جالب توجه و درخور تأملى از احاديث امام رضا معطوف است به بيان علل و چرايى وجود برخى از احكام و عقايد و حوادث مهم تاريخ دينى و اسلامى، مانند بيان علت خلق مخلوقات در انواع مختلف ( ← همان، ج2، ص75)، علت غرق شدن زمين در آب در زمان نوح (همانجا)، علت غرق شدن فرعون درحالى كه ايمان آورده بود (همان، ج2، ص77ـ78)، علت معجزات موسى (همان، ج 2، ص 79ـ80)، علت خانه نشينى 25 ساله على عليه السلام (همان، ج 2، ص 81ـ82)، علت تَلبيه در حج (همان، ج2، ص83) و علت پانصد درهم بودن مهرالسّنّه (همان، ج 2، ص 84ـ85؛ براى نامه مفصّل امام به محمدبن سنان در بيان علل احكام ← همان، ج 2، ص 88ـ98). در بعضى موارد، حضرت در باب فهم و رفع تعارض بين آيات محكم و متشابه و مشابهت احاديث امامان با آيات قرآن در داشتن محكم و متشابه ( ← همان، ج 1، ص290) يا احاديث متعارض (همان، ج 2، ص 20ـ21) قواعدى عرضه كرده اند. بخش درخور توجهى از احاديث امام رضا صبغه فقهى دارد. از ايشان در بيشتر ابواب مختلف فقه حديث نقل شده است، از قبيل طهارت ( ← كلينى، ج 3، ص 5، 8؛ طوسى، 1390، ج 1، ص 244، 409)، نماز (كلينى، ج 3، ص 282، 308؛ ابن بابويه، 1413، ج 1، ص 195، 243)، روزه (ابن بابويه، 1413، ج 2، ص 73، طوسى، 1390، ج 4، ص 166)، زكات (كلينى، ج 3، ص 551؛ طوسى، 1390، ج 4، ص 34) و نكاح (كلينى، ج 5، 325، 334؛ ابن بابويه، 1413، ج 3، ص 409؛ طوسى، 1390، ج 7، ص 405؛ براى مجموع احاديث فقهى امام رضا ← عطاردى قوچانى، ج 2، ص 137ـ425). پاره اى از احاديث امام ناظر است به توجه دادن افراد به مسائل اخلاقى نظير وصف مرگ ( ← ابن بابويه، 1363ش، ج 1، ص 274ـ275)، چگونگى به دست آمدن اموال (همان، ج 1، ص 276ـ277)، اهميت نماز (همان، ج 2، ص 7)، اهميت سجده (همان، ج 2، ص 7ـ8)، سخاوت (همان، ج 2، ص 12) و شكر (همان، ج 2، ص 24). از امام رضا ادعيه فراوانى نقل شده كه مجموع آنها را عطاردى قوچانى در جلد دوم مسند الامام الرضا (ص 2ـ71) گرد آورده است. به ايشان اشعارى هم منسوب شده است ( ← ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص 174ـ178). راويان فراوانى از امام رضا روايت كرده اند، كه طوسى شمارى از آنان را در رجال خود (ص349ـ370) نام برده است. محمدمهدى نجف در الجامع لرواة و اصحاب الامام الرضا عليه السلام مجموعآ 831 تن از اصحاب و راويان امام رضا را نام برده و باقر شريف قرشى (ج2، ص85ـ180) 367 تن از اصحاب و راويان ايشان را ذكر كرده است. عطاردى قوچانى نيز در كتاب راويان امام رضا عليه السلام در مسندالرضا، در مجموع 361 تن از آنان را شناسايى كرده است. از مهم ترين شاگردان و راويان آن حضرت، يونس بن عبدالرحمان* (متوفى 208)، صفوان بن يحيى* بجلى (متوفى 210)، حسين بن سعيد اهوازى*، ابن ابى عمير* (متوفى 217) و زكريابن آدم* اشعرى قمى بوده اند. امام رضا نيز همچون اسلاف خود به كتابت حديث اهميت مى داد و اصحاب خود را به نقل حديث تشويق مى كرد ( ← كلينى، ج 1، ص 52). در منابع رجالى و حديثى كتابهايى نيز به امام رضا نسبت داده شده كه شمارى از آنها باقى مانده اند. سيدمحسن امين (ج 2، ص 26ـ28) از هفت اثر ايشان نام برده و آنها را معرفى كرده، و سيدمحمدرضا حسينى جلالى (ص 177ـ182) با تتبع در كتب رجالى اين تعداد را به 21 اثر رسانده است. معروف ترين اين آثار كه برخى از آنها منسوب به امام رضا عليه السلام است عبارت اند از: صحيفة الرضا يا مسندالرضا، مجموع احاديث اعتقادى و فقهى كه امام رضا از طريق پدران خود از رسول خدا نقل كرده است و آن را شمار فراوانى از اصحاب ايشان، از جمله مشهورترينشان احمدبن عامربن سليمان طايى، روايت كرده اند (براى تفصيل ← نجاشى، ص 100؛ مجلسى، 1403، ج 1، ص 30؛ امين، ج 2، ص 27؛ درباره چاپهاى اين اثر ← حسينى جلالى، ص 177ـ 178). تعداد احاديث اين كتاب در چاپ محمدمهدى نجف (مشهد 1406) و بر اساس مجموع نسخ آن 335 حديث است؛ رساله ذهبيه* در مباحث طبى؛ فقه الرضا در ابواب فقهى (كه انتساب آن به امام رضا از ابتدا همواره محل بحث بوده و اينك معلوم شده است كه به قطع از آن حضرت نيست)؛ مكتوب امام رضا به مأمون در بيان عقايد و احكام فقهى اسلام (ما كتبه الرضا للمأمون فى محض الاسلام و شرايع الدين ← ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص 121ـ127). نامه هايى از امام رضا به افراد مختلف نيز در منابع حديثى آمده كه على احمدى ميانَجى آنها را در مكاتيب الائمة عليهم السلام (چاپ مجتبى فرجى، قم 1385ش، ج 5، ص 21ـ303) گردآورى كرده است. راويانى از اصحاب ايشان و ديگر راويان مجموع سخنان و اخبار امام رضا را با عناوينى مانند «مجالس الرضا» يا «مسائل الرضا» حفظ و ثبت و ضبط كرده اند كه اسامى آنها عمدتآ در رجال نجاشى آمده است، ازجمله ابراهيم بن بِشْر ( ← ص 23)، حسن بن محمدبن سهل نوفَلى (ص 37)، حسن بن على بن زياد وشّاء* (ص 39ـ40)، حسين بن محمدبن فضل (ص 56ـ57)، داوودبن سليمان* (ص 161)، سعد خادم ابى دُلَف (ص 179)، ابوالصّلت هروى* (ص 245) و على بن على بن رزين (ص 277). از علماى متقدم شيعه، ابن بابويه (متوفى 381) مجموعه احاديث و اخبار امام رضا را، كه در كتابهاى مؤلفان و راويان قبل از او پراكنده بود، در كتاب عيون اخبارالرضا* گرد آورد كه مكررآ چاپ و به فارسى هم ترجمه شده است. علامه مجلسى نيز ضمن آوردن احاديث ايشان به مناسبتهاى مختلف در بحارالانوار*، يك جلد (ج 49) از آن را به احاديث ايشان اختصاص داده است. در دوره معاصر، عزيزاللّه عطاردى قوچانى مجموعه احاديث امام رضا را در مسند الامام الرضا عليه السلام در دو جلد گرد آورده است. حسن مصطفوى پاره اى از احاديث ديرياب امام رضا را در كتاب احاديث صعب و مشكل امام هشتم شرح كرده است. محمد غروى امثال و حكم و كلمات قصار آن حضرت را از مجموع احاديث ايشان استخراج، شرح و باعنوان امثال و حكم الامام الرضا، اَوْ، كلماته المختارة در دو جلد در 1410/ 1990 در بيروت منتشر كرده است.

منابع : ابن بابويه، الامالى، قم 1417؛ همو، التوحيد، چاپ هاشم حسينى طهرانى، قم ?]1357ش[؛ همو، عيون اخبار الرضا، چاپ مهدى لاجوردى، قم 1363ش؛ همو، كتاب مَن لايَحْضُرُه الفقيه، چاپ على اكبر غفارى، قم 1413؛ ابن حِبّان، كتاب الثقات، حيدرآباد، دكن 1393ـ1403/1973ـ1983، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ ابن حجر عسقلانى، كتاب تهذيب التهذيب، ]بيروت[ 1404/1984؛ ابن نجار، ذيل تاريخ بغداد، در احمدبن على خطيب بغدادى، تاريخ بغداد، او، مدينة السلام، چاپ مصطفى عبدالقادر عطا، ج 16ـ20، بيروت 1417/1997؛ امين؛ محمدرضا حسينى جلالى، تدوين السنة الشريفة، قم 1376ش؛ ذهبى؛ محمدبن ابراهيم صدرالدين شيرازى (ملاصدرا)، شرح الاصول من الكافى، ج 4، چاپ محمود فاضل يزدى مطلق، تهران 1385ش؛ فضل بن حسن طبرِسى، اعلام الورى باعلام الهدى، قم 1417؛ محمدبن حسن طوسى، تهذيب الاحكام، چاپ حسن موسوى خرسان، تهران 1390؛ همو، رجال الطوسى، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم 1415؛ همو، كتاب الغيبة، چاپ عباداللّه طهرانى و على احمد ناصح، قم 1417؛ مرتضى عسكرى، نقش ائمه در احياء دين، ج 13، تهران 1374ش؛ عزيزاللّه عطاردى قوچانى، مسندالامام الرضا ابى الحسن على بن موسى عليهماالسلام، تهران 1392؛ باقرشريف قرشى، حياة الامام على بن موسى الرضا عليه السلام: دراسة و تحليل، قم 1372ش؛ محمدبن عمر كشّى، اختيار معرفة الرجال، ]تلخيص[ محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد 1348ش؛ كلينى (بيروت)؛ محمدباقربن محمدتقى مجلسى، بحارالانوار، بيروت 1403/1983؛ همو، مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول، ج 2، چاپ هاشم رسولى محلاتى، تهران 1363ش؛ رياض محمد حبيب ناصرى، الواقفية: دراسة تحليلية، قم 1409ـ 1411؛ نجاشى .

/ اسماعيل باغستانى /

4) حرم رضوى. مدفن مطهر امام رضا عليه السلام در طول تاريخ همواره كانون معنويت و زيارتگاه شيعيان و همچنين گروههاى مختلف اهل سنّت بوده است. گرچه شواهد تاريخى در اين باب، به ويژه از دوره پيش از عصر صفوى، چندان زياد نيست، همين مقدار گواهيهاى اندك، نشان دهنده مركزيت معنوى اين بارگاه در طول تاريخ است. حضور على بن موسى الرضا در خراسان به عنوان مهم ترين شخصيت خاندان نبوى در عصر خود ــ به تعبير مأمون ــ رويداد شگرفى بود كه هم در زمان حيات و هم پس از وفات ايشان تأثيرات مهم بسيارى در پى داشت و درواقع، به نوعى معادله قدرت را در شرق جهان اسلام در درازمدت بر ضد عباسيان و به نفع علويان تغيير داد. حضور امام در خراسان مايه گسترش بخش زيادى از معارف اهل بيت در ميان اهالى مناطق شرقى جهان اسلام شد كه پس از رحلت ايشان به دست راويان و شاگردان ايشان تداوم يافت. درواقع، چيزى نگذشت كه مدفن ايشان در وهله اول براى شيعيان و سپس براى همه طبقات اهل سنّت به زيارتگاهى عمومى تبديل شد. در اين ميان، شيعيان، به طور خاص و بر اساس احاديث معتبرى از پيامبراكرم و ائمه عليهم السلام، به ويژه خود امام رضا، به زيارت تربت امام تشويق شده بودند (براى پاره اى از اين احاديث ← ابن بابويه، 1413، ج 2، ص 583ـ585؛ همو، 1363ش، ج 2، ص 254ـ266)، كه اين خود به مركزيت معنوى آنجا و گردآمدن علاقه مندان به اهل بيت در آنجا انجاميد. شاعران عرب زبان مانند دِعْبِل خُزاعى* (ص 195ـ198) و ديگران نيز از نخستين ايام شهادت آن حضرت در مراثى خود به بارگاه معنوى ايشان توجه داشته و ابيات و اشعارى در ترغيب زيارت قبر شريف ايشان سروده اند ( ← ابوالفرج اصفهانى، ص 378ـ380؛ ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص250ـ254، 263ـ264). ابن بابويه همچنين دو قصيده از صاحب بن عبّاد در اهداى سلام به امام رضا در آغاز كتاب عيون اخبارالرضا (ج 1، ص 3ـ7) آورده و كتاب را براى خزانه او نوشته است. در اين دو قصيده صاحب بن عبّاد با مخاطب قراردادن زائران سرزمين طوس شوق و رغبت خود را براى زيارت مرقد مطهر امام رضا عيان و بيان كرده است. كرامات و معجزاتى هم كه زائران به تدريج در آن تربت مى ديدند و دهان به دهان مى گشت اين مركزيت را تقويت مى كرد. ابن بابويه در باب 69 عيون اخبارالرضا پاره اى از اين كرامات را نقل كرده و سرآغازهاى تبديل شدن مرقد امام رضا به مركزى معنوى را نشان داده است. دو گزارش از گزارشهايى كه ابن بابويه عرضه كرده از زبان ابومنصوربن عبدالرزاق است كه شاهنامه ابومنصورى، از نخستين متون نثر فارسى، به نام او تأليف شده است. در يكى از آنها ابومنصور با حاكم طوس از دعاهاى مستجاب خود در حرم رضوى سخن مى گويد و به او كه فرزند ندارد توصيه مى كند براى فرزنددار شدن در آنجا دعا كند ( ← 1363ش، ج2، ص 279). در گزارش جالب نظر ديگر، ابومنصور از روزگار جوانى خود كه مقامى حكومتى داشته سخن به ميان مى آورد كه در آن وقت زائران حضرت رضا را براثر نادانى مى آزرده، اما در يك روزِ شكار با ديدن كرامتى در آن محوطه از آزار زائران آن مرقد دست كشيده و سپس بارها در آنجا دعا كرده و آرزوى فرزند نموده و خدا به او فرزند عطا كرده است (همان، ج 2، ص 285ـ286؛ نيز ← مهدوى دامغانى، ص 451ـ460). در يكى از كهن ترين نوشته هاى جغرافيايى به زبان فارسى، يعنى حدودالعالم من المشرق الى المغرب (نوشته شده در 370؛ ص90) از رفتن مردم به زيارت «مرقد مبارك على بن موسى الرضا» سخن به ميان آمده است. ابن حَوقَل (ص 363) و مُهَلَّبى (ص 156) در هنگام ذكر مدفن على بن موسى يادآور شده اند كه در آنجا پيوسته گروهى معتكف اند. در همين دوران، ابن بابويه (متوفى 381) دوبار از رى به قصد زيارت امام رضا راهى خراسان شده و هر بار مدتى را در شهر مشهد اقامت گزيده و چون در آن زمان محافل علمى حول قبر حضرت برپا مى شده او نيز چندين مجلس از امالى خود را آنجا املا كرده است ( ← ابن بابويه، 1417، ص 763، 773؛ نيز ← حوزه علميه*، بخش :10 حوزه علميه مشهد). به گزارش خود او (1363ش، ج 2، ص 279) در رجب 352 كه عازم سفر بوده به رسم ادب از اميرسعيد ركن الدوله ديلمى اجازه خواسته كه به زيارت مشهدالرضا برود و او از ابن بابويه خواسته است از جانب او هم زيارت كند و او را نيز دعا كند، زيرا او قبلا به زيارت آن امام رفته و حاجاتش برآورده شده است. در اواخر قرن چهارم، شمار شيعيان در اطراف حرم مطهر رضوى به اندازه اى بود كه وقتى اهل سنّت تصميم گرفتند صندوقى بر روى قبر هارون الرشيد نصب كنند، ابوالعلاء صاعدبن محمدبن استوائى نيشابورى (متوفى431)، فقيه و مفتى بزرگ عصر، براى جلوگيرى از فتنه و نزاع، به نصب نكردن آن فتوا داد و از اين رو مورد مؤاخذه دربار عباسى قرار گرفت (فارسى، ص390). در اوايل قرن پنجم، ناطق بالحق (متوفى 424)، دانشمند بزرگ زيدى، در آغاز كتاب الافادة فى تاريخ الائمة السادة (ص 7) از عظمت مزار رضوى سخن گفته است. او در اثناى سخن درباره اينكه دشمنان اهل بيت همواره خواسته اند آثار ومآثر ايشان را نابود كنند و خداوند مانع از اين كار شده است، به مشهد امام رضا اشاره مى كند و يادآور مى شود كه به رغم اينكه آن حضرت در كنار هارون مدفون و خراسان خاستگاه دعوت عباسى است، مردم اعم از خواص و عوام و شيعه و سنّى از سلاطين گرفته تا واليان و وزرا و كتّاب و فقها، گويى از خاطر برده اند كه اينجا هارون نيز مدفون است؛ همگى به زيارت حضرت رضا مى شتابند و به تربت او تبرك مى جويند و خواستار اجابت دعاها و رفع حوائجشان هستند بى آنكه به قبر هارون التفاتى كنند. مردم اين مزار را تنها به حضرت رضا منسوب مى دارند. از جمله كسانى از اهل سنّت كه در قرن چهارم مرقد مطهر رضوى را زيارت كرده اند ابوبكر ابن خُزَيمه (متوفى 311) و ابوعلى ثقفى اند. جوينى خراسانى (ج 2، ص 198) به نقل از حاكم نيشابورى (متوفى 405) مى نويسد، اين دو تن به همراه گروهى ديگر از مشايخ اهل سنّت و در حضور جماعتى از علويان و اهالى و خاندانهاى معروف نيشابور، هرات، طوس و سرخس در ربيع الآخر 309 به زيارت مرقد امام رضا رفتند و ابن خزيمه در آنجا چنان تواضع و تضرع شگفتى از خود بروز داد كه علويان حاضر در آنجا به ثبت و ضبط حركات و سَكَنات و شمايل او در حال زيارت پرداختند (نيز ← ابن حجر عسقلانى، ج 7، ص 339). ابن حِبّان (متوفى 354)، رجالى و محدّث بزرگ، در الثقات (ج8، ص 457) مى نويسد، مكررآ به زيارت مرقد رضوى مى رفته و با دعا بر سر تربت امام مشكلات يا سختيهايى كه دچار آن بوده، حل مى شده و او بارها اين را آزموده است. حاكم نيشابورى به نقل از محمدبن على بن سهل فقيه معروف به ماسَرجِسى (متوفى 384) آورده است كه هيچ مشكلى در امور دينى و دنيوى برايم پيش نيامد مگر اينكه براى رفع آن قصد مدفن على بن موسى را كردم و در آنجا دست به دعا برداشتم و آن مشكل و نياز رفع شد ( ← جوينى خراسانى، ج 2، ص220). حاكم نيشابورى از ابوالحسين بن ابى بكر فقيه نيز نقل كرده كه هر دعايى كه در مشهد رضا كرده اجابت شده و حتى خدا بعد از نوميدى فرزندى به او داده است. خود حاكم نيشابورى هم گفته از تربت رضا كرامتها ديده و نمونه اى از آنها را نقل كرده است ( ← همانجا). از ديگر مشاهير، مورخ و نويسنده بزرگ زبان فارسى محمدبن حسين بيهقى نيز در 431 تربت امام رضا را زيارت كرده است ( ← بيهقى، ص 713). به نوشته همو (ص 712)، ابوالحسن عراقى، منشى معروف عهد مسعود غزنوى (حك : 421ـ432)، وصيت كرد تا او را در مشهد رضا به خاك بسپارند. غزالى نيز از «مشهد رضا» در 503 نامه اى به ملك سنجر سلجوقى نوشت و در آن يادآور شد كه آنجا براى او دعا كرده است ( ← ص 12). در قرن ششم، طبرِسى (ج 2، ص 62) از بركات و كرامات فراوان مرقد امام رضا، كه مورد تأييد شيعه و غيرشيعه بوده و شمارى از آنها را خود او ديده، سخن گفته است (نيز ← عبدالجليل قزوينى، ص 588ـ590). ابن عساكر (متوفى 571) نيز در اين قرن در سفر طولانى خود به مشرق و خراسان در حرم مطهر رضوى از ابوالبركات محمدبن اسماعيل بن فضل حسينى مشهدى (متوفى 541) حديث شنيده است ( ← ج 2، ص 893). عبدالكريم بن محمد سمعانى (متوفى 562) هم كه در بعضى از اين سفرها همراه ابن عساكر بوده در مشهد از ابوالبركات حسينى سماع حديث كرده است ( ← ج 2، ص 96ـ97). در همين قرن، دو شاعر بزرگ زبان فارسى نيز به شوق زيارت بارگاه رضوى شعر گفته اند. نخست مجدودبن آدم سنايى (متوفى 535 يا 545)، شاعر و عارف بزرگ غَزنه، است كه احساسات و اعتقاد عميق خود را به حضرت رضا در قصيده اى معروف و بلند ابراز، و در آن حرم رضوى را از لحاظ ازدحام جمعيت با كعبه مقايسه كرده است ( ← ص 451ـ452). دوم خاقانى شروانى (متوفى 582 يا 595) كه خراسان برايش قبله گاه دين و معنويت بود، در دو قصيده بلند در وصف خراسان و معارف و معاريف آن، اشتياق خود را براى زيارت «روضه پاك رضا» ( ← ص 154) و طواف «روضه معصوم رضا» (ص 406) اظهار داشته است. عوفى (متوفى پس از 630) نيز در لباب الالباب (ج 1، ص 79) از زيارت منتجب الدين بديع اتابك خوئى، از منشيان و شاعران عهد، از حرم رضوى سخن به ميان آورده است. ابن بَطوطه (متوفى پس از 770) نيز مشهد طوس را، كه در عهد حمداللّه مستوفى (قرن هشتم) از «مشاهير مزارات متبركه» بود (حمداللّه مستوفى، ص 185)، زيارت كرد. او در سر راه سفر به چين از خراسان گذشته و حرم رضوى را زيارت و شكوه و جلال آن را وصف كرده است ( ← ج 1، ص 431). شمس الدين احمد ذهبى (متوفى 748) هم در العِبَر فى خَبر مَن غَبَر (ج 1، ص340) تربت رضوى را زيارتگاهى بزرگ (مشهد كبير) دانسته است. از ديگر مشاهيرى كه در قرن هشتم به زيارت «مشهد طوس» رفته اند بايد از علاءالدوله سمنانى، عارف بزرگ اين قرن، ياد كرد ( ← علاءالدوله سمنانى، ص 158). ابراهيم بن محمد جوينى خراسانى (متوفى730)، محدّث و عارف بزرگ سنّى مذهب قرن هشتم نيز در كتاب فَرائدالسِمْطَين (ج 2، ص 198)، كتابى در فضائل اهل بيت، به زيارت مكرر خود از حرم رضوى اشاره كرده است. به نوشته عبدالرحمان جامى كه خود در مُلَمّع مشهورى ( ← 1341ش، ص 78) امام هشتم شيعيان را ستوده است، زين الدين ابوبكر تايبادى (متوفى 791) با الهام از روحانيت شيخ احمد جام (متوفى 536) به زيارت «مشهد مقدس رضوى» رفته و در  آنجا «خلعتها و نوازشها» يافته است (1370ش، ص 499). در شعبان 821، شاهرخ تيمورى به زيارت امام رضا رفته و هدايايى به حرم رضوى و كمكهايى به مستحقان و نيازمندان آن حريم كرد و همسر او گوهرشادآغا مسجدجامعى در جوار حرم رضوى بنا نهاد ( ← عبدالرزاق سمرقندى، ج 2، دفتر1، ص 261). ملاحسين واعظ كاشفى (متوفى 906 يا 910)، عارف و دانشمند قرن نهم و دهم، نيز به نوشته پسرش، على بن حسين فخرالدين صفى (ج 1، ص 252ـ253) در ذيحجه 860 در «مشهد مقدس حضرت امام همام على رضا» واقعه اى صوفيانه راجع به سعدالدين كاشغرى (متوفى 860) ديده است. معين الدين محمد اسفزارى (متوفى 915؛ بخش 2، ص240) نيز مشهدِ رضا را به لحاظ كثرت جمعيت زائران و عاكفان با كعبه مقايسه كرده است. در آستانه ظهور و استقرار سلطنت صفويان شيعه مذهب، فضل اللّه بن روزبهان خنجى اصفهانى (متوفى 927)، عالم سنّى مذهب معروف اين عهد، نيز با وجود تصلبى كه در تسنن و رد مذهب شيعه داشت، شيفته اهل بيت بود و از جمله در كتاب مهمان نامه بخارا (ص 339ـ347) و خصوصآ در وسيلة الخادم الى المخدوم (ص 229) از زيارت و خواستن حاجات خود در حرم رضوى ياد كرده است (براى آگاهى از معمارى مجموعه حرم رضوى ← آستان قدس رضوى*).