رشید

رشيد، شهرى بندرى در شمال مصر، امروزه جزو استان بُحَيره*. رشيد در كرانه چپ شاخه غربى رود نيل، به نام بحيره كَفَر شيخ قرار دارد؛ خليج ابوقِير* در غرب و شمال غربى و درياچه بُرُلُّس* در شرق آن است (عنانى، نقشه هاى رشيد و نيل در آغاز كتاب؛ >اطلس جامع جهان تايمز<[۱] ، نقشه ۸۷). نام آن  در يونانى بولبيتنه[۲] ، در مصر پيش از اسلام، روزتا[۳]  و به قبطى   رشيت[۴]  بود (استرابون[۵] ، ج ۸، ص ۶۵، ۶۷؛ آملينو[۶] ، ص ۴۰۴)؛    پيش از اسلام، رشيد سهم عمده اى در مواصلات دريايى داشت و پررونق بود (← ابن عبدالحكم، ص ۲۵). مسلمانان براساس معاهده اى با قُزمان/ قرمان، حاكم شهر، بر آن مسلط شدند، اما چون فسطاط* را به جاى اسكندريه* به پايتختى برگزيدند و از دريانوردى نيز روى گردان بودند، رشيد به تدريج از رونق افتاد (ياقوت حموى، ذيل «فسطاط»؛ عنانى، ص۱۶). در پى تأسيس قاهره و پايتختى آن و سپس رواج دريانوردى، بندر   رشيد نيز رونقى دوباره يافت (عنانى، ص۱۷؛ براى شمارى از محدّثان و عالمان شهر در دوران رونق آن ← سمعانى، ج۶، ص ۱۲۸ـ ۱۲۹). شهر از توابع اسكندريه بود و باغهاى نيكو داشت وانواع محصولات گرمسيرى در آن به عمل مى آمد (يعقوبى، ج ۱، ص ۳۳۸؛ ابن خرداذبه، ص ۸۲؛ قدامة بن جعفر، ص ۲۴۸؛ ابن حوقل، ج ۱، ص۱۳۹). تجارت شهر با اسكندريه و ديگر نواحى مصر هم رونق فراوان داشت و ساكنان رشيد به صيد انواع ماهى نيز مشغول بودند (ابن حوقل، همانجا؛ ادريسى، ج ۱، ص ۳۷، ۳۴۳).

با وقوع جنگهاى درازمدت صليبى، اين شهر بندرى، مرز آبى مسلمانان شد و نبردهاى بسيارى ميان صليبيها با مسلمانان در آن رخ داد (ابن مماتى، ص ۳۲۵، ۳۲۷؛ ياقوت حموى، ذيل «دَجوَه»؛ مَقريزى، ج ۵، ص ۱۱۶، ۱۵۴، ج ۷، ص ۱۳۶ـ۱۳۷؛  ابن جيعان، ص ۱۳۸؛ نيز ← هربك[۷] ، ج ۳، ص ۳۳)؛ ظاهرآ  وقوع اين نبردها چندان از اهميت رشيد كاست كه در قرن هشتم شهرى كوچك بود (← ابوالفداء، ص ۲۶، ۱۱۷؛ براى حصار شهر، برجها و ديگر استحكامات نظامى آن در عصر ايوبى و مماليك ← ابن بطوطه، ج ۱، ص ۳۷؛ قَلقَشندى، ج ۶، ص ۱۸۴، ج ۱۰، ص ۳۸۰؛ ابن اياس، ج ۵، ص ۹۴ـ۹۵). پس از تصرف مصر به دست عثمانيها (۹۲۳)، سپاهيان سلطان سليم اول (حك : ۹۱۸ـ۹۲۶)، حصار شهر رشيد را از ميان برداشتند و يك قَپودان پاشا را با لقب «قبودانِ دمياط و رشيد»، مأمور حفاظت از آنجا كردند (لئوى آفريقايى[۸] ، ج ۲، ص ۱۹۸؛  هريدى، ص ۳۲۷، ۳۳۰ـ ۳۳۱). در عصر عثمانى، رشيد مجددآ اهميت يافت و تجارت و انواع پيشه ها در آن رونق گرفت؛ بازارها، نمايندگيهاى تجارى، كاروانسراها، قهوه خانه ها و مساجد پرشمارى نيز ساخته شد (اوليا چلبى، ج ۲، ص۲۵۱ـ ۲۵۲؛ على پاشا مبارك، ج ۱۱، ص ۱۹۴ـ۱۹۷؛ نيز ← نيبور[۹] ، ج ۱،  ص۵۶ـ۵۷؛ هولت[۱۰] ، ۱۹۹۸، ص۱۶). در پى اشغال مصر به دست  ناپلئون بناپارت[۱۱]  (۱۲۱۲؛ هولت، ۱۹۹۹، ص ۱۶؛ براى كشف  سنگ نبشته سه زبانه روزتا در رشيد در همين دوره ← ميراك ـ وايسباخ[۱۲] ، ص ۲۷ـ۲۹)، رشيد مركز مبارزه مصريان با فرانسويها  و سپس جانشينان انگليسيشان شد؛ مصريان با اخراج فرانسويها از رشيد در ۱۲۱۶، آخرين نقطه كشور خويش را آزاد ساختند، سپس در نبرد مشهور رشيد (۲۱ محرّم ۱۲۲۲/۳۱ مارس ۱۸۰۷)، ارتش انگلستان را نيز شكست دادند (جبرتى، ج ۴، ص ۷۸، ۸۲؛ على پاشا مبارك، ج ۱۱، ص ۲۰۱ـ۲۰۶؛ فريد، ص ۳۷۸). پس از اين وقايع، نيروهاى محمدعلى پاشا (حك : ۱۲۲۰ـ ۱۲۶۴) در شهر مستقر شدند و قلعه ها و استحكاماتى بنا كردند؛ همچنين بندها و معبرهايى نيز بر رود نيل ساختند (رافعى، ص ۱۵۴ـ۱۵۵، ۴۰۹، ۵۷۲ـ۵۷۳). در ۱۳۱۳ رشيد جزو ولايت  بحيره شد (رمزى، ج ۲، ص ۲۸۸ـ۳۰۰؛ نيز ← بُحيره*). امروز جاده هاى ساحلى، شهر را با بندرهاى پورت سعيد*، اسكندريه و مطروح متصل مى سازد. راه آهن قاهره ـ اسكندريه نيز، با عبور از شهر، آمدوشد و تجارت ساكنان را تسهيل مى سازد (ابوحجر، ص ۴۹۷) و رشيد يكى از اصلى ترين مراكز توليد و تأمين گاز طبيعى مصر است.

منابع : ابن اياس، بدائع الزهور فى وقائع الدهور، چاپ محمد مصطفى، قاهره ۱۹۷۵، چاپ افست ۱۴۰۲ـ۱۴۰۴/۱۹۸۲ـ۱۹۸۴؛ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ على منتصركتانى، بيروت۱۳۹۵/۱۹۷۵؛ ابن جيعان، كتاب التحفة السنية باسماء البلاد المصرية، بولاق ۱۳۱۶/۱۸۹۸، چاپ افست ]قاهره[ ۱۹۷۴؛ ابن حوقل؛ ابن خرداذبه؛ ابن عبدالحكم، كتاب فتوح مصر و      اخبارها، چاپ محمد حجيرى، بيروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛ ابن مماتى، كتاب قوانين الدواوين، چاپ عزيز سوريال عطيه، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ ابوالفداء، كتاب تقويم البلدان، چاپ رنو و سلان، پاريس ۱۸۴۰؛ آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربية، عَمّان ۲۰۰۲؛ محمدبن محمد ادريسى، كتاب نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، بيروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ محمدظلى بن درويش اوليا چلبى، الرحلة الى مصر و السودان و الحبشة، نقلها الى العربية حسين مجيب مصرى، قاهره ۲۰۰۶؛ عبدالرحمان جبرتى، عجائب الآثار فى التراجم و الاخبار، چاپ عبدالرحيم عبدالرحمان عبدالرحيم، قاهره ۱۹۹۷ـ۱۹۹۸؛ عبدالرحمان رافعى، عصر محمد على، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱؛ محمد رمزى، القاموس الجغرافى للبلاد المصرية من عهد قدماء المصريين الى سنة  ۱۹۴۵، ]قاهره[ ۱۹۹۴؛ سمعانى؛ على پاشا مبارك، الخطط التوفيقية  الجديدة لمصر القاهرة و مدنها و بلادها القديمة و الشهيرة، بولاق ۱۳۰۶، چاپ افست قاهره ۱۴۲۵ـ۱۴۲۶/۲۰۰۴ـ۲۰۰۵؛ ابراهيم عنانى، رشيد فى التاريخ: دراسة فى التاريخ و الآثار و السياحة، اسكندريه ۱۹۹۸؛ محمدبك فريد، تاريخ الدولة العلية العثمانية، چاپ احسان حقى، بيروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ قدامة بن جعفر، كتاب الخراج، چاپ دخويه، ليدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷؛ قَلقَشندى؛ لئوى آفريقايى، وصف افريقيا، ترجمه عن الفرنسية محمد حجى و محمد اخضر، بيروت ۱۹۸۳؛ احمدبن على مَقريزى، السلوك لمعرفة دول الملوك، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بيروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛ صالح احمد هريدى، «الحياة الاقتصادية و الاجتماعية فى مدينة رشيد فى العصر العثمانى: دراسة وثائقية»، المجلة التاريخية المصرية، ج ۳۰ـ۳۱ (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴)؛ ياقوت حموى؛ يعقوبى، البلدان؛

Émile Clément Amélineau, La géographie de l’Égypte, à  l’époque copte, Paris 1890; Peter Malcom Holt, "Egypt  and the Nile Valley", in The Cambridge history of Africa,  vol.5,ed.JohnE. Flint, Cambridge: Cambridge University  Press, 1999; idem, "Pietro Della Valle in Ottoman  Egypte: 1615-1616", in Travellers in Egypt, ed. Paul  StarkeyandJanet Starkey,London:I.B. Tauris Publishers,  1998;IvanHrbek,"Egypt,Nubiaandtheeastern deserts", in  The Cambridge history of Africa, vol.3,ed. RonaldOliver,  Cambridge: Cambridge University Press, 1999; Muriel  Mirak-Weissbach, "JeanFrançois Champolion and the  true story of Egypt", 21st century (winter 1999-2000);  Carsten Niebuhr, Reisebeschribungnach Arabien und den  umliegenden Ländern, Graz 1968; Strabo, The geography  of Strabo, with an English translation by Horace Leonard  Jones, vol.8, London 1949; The Times comprehensive  atlas of the world, London: Times Books, 2005.  

/ عباس احمدوند /