رشت

رشت، شهر و شهرستانى در شمال ايران، امروزه مركز استان گيلان. اين مقاله مشتمل است بر : ۱) وجه تسميه ۲) پيشينه    الف) از آغاز تا پايان حكومتهاى محلى    ب) دوره صفوى تا برآمدن قاجار ج) دوره قاجار ۱. نظرى كلى ۲. محدوده و فضاى شهرى ۳. جمعيت ۴. اقتصاد و تجارت ۵. اوضاع اجتماعى و فرهنگ ۳) دوره جديد

۱) وجه تسميه درباره وجه تسميه واژه رشت اختلاف نظرهاى بسيارى هست. از يك نظرگاه باتوجه به اينكه واژه هاىrs§ti  در هندى باستان،  ars§tiدر اوستا و فارسى باستان، ars§t در پهلوى، و as§teay در ارمنى، به معناى نيزه و زوبين و تير (هم ريشه و هم معنا با واژه خشت) ريشه يكسانى دارند (← قواس؛ دهخدا، ذيل «خشت»؛ فرهنگ واژه هاى همانند، دفتر نخست، ص ۱۵۵ـ ۱۵۶)، رشت و رشتى نيزه، نيزه ور و تيرانداز معنا شده و گزارشهاى منابع قديم و تحقيقات جديد در باب جنگاورى و سخت كوشى قوم گيل و ديلم و ساكنان گيلان (← بيهقى، ص۲۱؛ دياكونوف[۱] ، ص ۴۱۱ـ  ۴۱۲؛ نولدكه[۲] ، ص۴۷۹، پانويس ۱) شواهدى بر اين معنا دانسته  شده است (ضياءپور، ص۱۰ـ۱۱). براساس ديدگاه ديگر، با اتكا بر مشابهتهاى ظاهرى واژه رشت با واژه ستاره، ستاره پرستى برخى از ايرانيان، و نيز استناد به وجود شهرها و مكانهايى با تركيب  ستاره يا همانندهاى آن در نواحى شمالى ايران، مانند استرآباد، آستارا، و هشت پر، واژه رشت هم ريشه با واژه ستاره شمرده شده و نامهايى چون نَشتارود، لَشتو و لَشت در شمال ايران تغييريافته واژه ستاره تلقى گرديده اند (← فروحى، ص ۱۴ـ۱۹). همچنين به سبب رواج صنعت ابريشم در گيلان به ويژه رشت، به ارتباط نام اين شهر با رِشتن و ريسندگى اشاره شده است (همان، ص ۱۲ـ۱۳). گو اينكه لازمه چنين معنايى، تلفظ رشت به كسرِ «راء» است، چنان كه در ميان مردم گيلان متداول است، اما رِشت، در صحاح الفرس شمس منشى (ص ۴۵)، به معناى چيزى است كه فرومى ريزد و نسبتى با رشتن ندارد. در لغتنامه هاى فارسى پس از سده يازدهم، معناهايى چون گرد و غبار تيره، خاك، خاكروبه و گچ براى رشت ذكر شده (← برهان؛ شاد؛ نفيسى، ذيل مادّه) كه با توجه به هواى پيوسته بارانى و مرطوب آن درست نمى نمايد. به دليل همين ويژگى آب وهوايى، برخى محققان رشت را مركّب از «رَش» (برگرفته از وارِش/ بارش در گويش گيلكى) و «ت» به معناى باران ريز و مداوم دانسته اند (← مهدى زاده، ص۳۲). در ديدگاهى ديگر، واژه رشت، ظاهرآ در گويشِ رشتى، به معناى واقع شده در گودى و رشتِ بازار به معناى بازار واقع در گودى است، بعدها با حذف كلمه  بازار، واژه رشت به اين محل اختصاص يافت (← سرتيپ پور، ص۲۱۹ـ۲۲۰). اين نظر هم كه واژه رشت ناظر به مادّه تاريخ بناى اين شهر در سال ۹۰۰ است (← ملگونوف[۳] ، ص ۲۳۹؛ مهدوى  لاهيجانى، ص ۲۲۵)، با واقعيتهاى تاريخى منطبق نيست.

۲) پيشينه

الف) از آغاز تا پايان حكومتهاى محلى. رشت، كه ظاهرآ نخستين بار در حدودالعالم (قرن چهارم؛ ص ۱۴۹) به آن اشاره شده، يكى از نواحى يازده گانه كرانه هاى غربى سفيدرود در گيلان بوده، محدوده اى كه دست كم از سده نهم، بِيَه پس يا گيلانِ بيه پس نام گرفته است (← عبدالرزاق سمرقندى، ج ۱، دفتر۱، مقدمه نوائى، ص ۲۴). بااين همه، اگر مراد از «قرية الرصد» در احسن التقاسيم مقدسى (ص ۳۷۳) ــچنان كه محمد قزوينى (ج ۵، ص ۲۶ـ۲۷) حدس زده ــ  همان رَشد/ رشت باشد، مى توان از وجود روستاى رشت هم در سده چهارم اطمينان يافت. براساس تاريخ اولجايتو كاشانى (ص ۵۸)، رشت در اوايل سده هشتم شهرى آباد بود و در كنار ميدان بزرگ آن، مسجد و مزار استاد ابوجعفر/ جعفر قرار داشت كه اكثر اقوام گيلان به ارشاد او مسلمان شده بودند. در دوره قاجار (حك : ۱۲۱۰ـ ۱۳۴۴ (۱۳۰۴ش))، اين ميدان با نام سبزه ميدان در مركز شهر رشت واقع بوده است (← ادامه مقاله). مزار ابوجعفر مورد احترام      اهالى بود و گاه كسانى در آنجا پناه مى گرفتند و بست مى نشستند. نام محله وُستاسرا/ اوستاسرا/ استادسرا، كه در منابع محلى سده هاى نهم و يازدهم آمده (← مرعشى، ص ۲۵۶؛ فومنى، ص ۲۶۹)، احتمالا برگرفته از نام همو است. بنابر ابيات مكتوب بر صندوق قبر، با تاريخ ۱۰۰۹، «سيدابوجعفر» از پسرعموزادگان پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم و اولاد على عليه السلام و همچنين برادر رضاعى امام حسين عليه السلام پنداشته شده است (← رابينو[۴] ، ۱۹۱۷، ص ۷۶؛  ستوده، ج ۱، بخش ۱، ص ۲۶۳؛ قس فراهانى، ص ۳۹، كه وى را از فرزندان يا نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام شمرده است). اين آرامگاه امروزه در داخل محوطه شهردارى رشت قرار دارد. حدود دو دهه پس از تأليف تاريخ اولجايتو، حمداللّه مستوفى، كه تأليف نزهة القلوب را در ۷۴۰ به پايان برده، رشت را به صراحت شهر خوانده است (ص ۱۶۲). به هر رو در سده هاى هشتم تا نهم، خاندان تِجاسبى* بر رشت و نواحى اطراف حاكم بودند. در ۷۰۶، در زمان حمله اولجايتو به گيلان، فردى از خاندان تجاسبى با نام شرف الدوله بر  رشت حكم مى راند كه با همدستى ساير فرمانروايان محلى در برابر اين حمله مقاومت كرد (كاشانى، ص ۵۸، ۶۵ـ۶۷). پس از شرف الدوله، فرزندش، اميره محمد تجاسبى، به حكومت رسيد كه از معروف ترين حاكمان گيلان در آن دوره بود (← عبدالرزاق سمرقندى، ج ۲، دفتر۲، ص ۹۹۷). در ۷۹۱، سيدعلى كيا (مؤسس حكومت كياييان*)، به انتقام حمله اميره محمد تجاسبى و اميره دُبّاج (حاكم خاندان اسحاقوندان* فومن)، كه شهرهاى كُهدُم و كوچصفهان* را از چنگ واليان او بيرون آورده و شمارى از سادات كيايى را به فومن و رشت به اسارت برده بودند، به رشت لشكر كشيد و آنجا را تصرف كرد؛ اما در برابر ائتلاف نظامى گروه مقابل، پس از چند روز به تنكابن عقب نشينى كرد و در پاى حصار شهر رشت كشته شد (← مرعشى، ص ۷۸ـ۸۶؛ نيز ← سجادى، ص۳۲۸ـ۳۳۱). شكست كياييان، كه منتهى به قدرت روزافزون خاندان تجاسبى شده بود، موجب نگرانى اميره دبّاج و اقدامات بعدى او برضد تجاسبيها شد، از آن پس رشت به محل نزاع اين دو خاندان حكومتگرِ رقيب بدل شد (← تجاسبى*، خاندان). منازعات كياييان و تجاسبيان در پى حمله سپاه تيمور گوركان به نواحى شمالى ايران موقتآ فروكش كرد. اميره محمد تجاسبى، حاكم رشت، و سيدرضاكيا، حاكم لاهيجان، در ۸۰۶، ناگزير به اطاعت تيمور درآمدند و به پرداخت ماليات فراوان به تيمور تن دادند (خواندمير، ج۳، ص۵۲۱؛ نيز ← رابينو، ۱۹۱۷، ص۴۰۹). بعدها زياده خواهيهاى اميره محمد، پسر اميره فلك الدين و نوه اميره محمد تجاسبى، و چشمداشت او به فومن موجب اتحاد كياييان با اسحاقوندان برضد وى شد. در ۸۶۳، اميره محمد در پى درگيرى با سيدمحمد كيا، حاكم لاهيجان، با كشتى به باكو گريخت. پس از آن اميره علاءالدين، حاكم اسحاقوندى فومن، با غارت اموال اميره محمد در رشت، آنها را به فومن انتقال داد و اميره تجاسب، فرزند خردسال اميره محمد، را به سلطنت نشاند، اما به سبب خردسالى وى، اميره علاءالدين به سلطان محمد كيا پيشنهاد كرد برادر خود نظام الدين يحيى را به حكومت رشت بگمارد (← مرعشى، ص ۲۸۷ـ۲۹۴). اميره محمد دو سال بعد، در ۸۶۵ به رشت بازگشت، اما مغلوب مخالفان شد و به اميره علاءالدين پناه برد. او نيز به توصيه سلطان محمدكيا، اميره محمد را در ۸۶۶ كشت (همان، ص ۲۸۷ـ۳۰۰؛ نيز ← تجاسبى*، خاندان). از اين زمان، رشت به دست اسحاقوندان فومن افتاد و اميره علاءالدين حكومت آنجا را به فرزندش اميره دبّاج، سپرد و به فومن، مركز سلطنت موروثى خويش، بازگشت (مرعشى، ص۳۰۰). در حدود ۹۳۰، حاكم اسحاقوندى رشت، مظفرسلطان، براثر سركشى و شورشِ حاتم، اميره كهدم، مجبور به ترك شهر رشت  شد، كه در پى آن، امير شورشى با اعلام پادشاهى در رشت، سكه و خطبه را به نام خود كرد، اما اندكى بعد در برابر سپاه رستم فومنى، از اميران مظفرسلطان، شكست خورد (فومنى، ص۱۹ـ ۲۳). در پى اين حادثه و حوادث بعدى، ازجمله قتل مظفرسلطان در تبريز به فرمان شاه طهماسب اول در ۹۴۳، به تعبير فومنى (ص ۲۸)، «مدت متمادى در گيلان بيه پس فتنه و فتور ملوك الطوايف بود». بااين همه در پى قدرت گرفتن سلطان محمد كهدم، به دعوى خويشاوندى با مظفرسلطان، در بيه پس، اوضاع رشت تا حدودى آرامش يافت (← همان، ص ۲۳، ۲۸). در ۹۴۵، خان احمد گيلانى*، والى بيه پيش، به فرمان شاه طهماسب براى تصرف بيه پس به آنجا لشكر كشيد و پس از كشتار بسيارى از مردم بيه پس، وارد رشت شد و فرمان غارت شهر و تخريب ساختمانهاى آن را صادر كرد (همان، ص ۲۸ـ۲۹). در ۹۵۰، بزرگان بيه پس، براثر ستم عوامل كياييان، اميره شاهرخ، از اسحاقوندان، را بر تخت فرمانروايى نشاندند (همان، ص ۳۱؛ نيز ← پرتو، ص ۳۷۵). رشت تا ۹۵۷، آخرين سال حكمرانى شاهرخ، كمابيش در آرامش بود، اما در اين سال با سعايت خان احمد گيلانى، كه از بهبود وضع در بيه پس نگران شده بود، شاهرخ به تبريز، پايتخت  صفويان، احضار و در آنجا كشته شد. با مرگ شاهرخ، فرمانروايى بيه پس بار ديگر به كياييان واگذار شد، اما با انتقال پايتخت صفويان به قزوين، كه فاصله كمترى با رشت داشت، شاه طهماسب اول، با هدف كاستن از قدرت كياييان، در ۹۶۵ فرمانروايى بيه پس را به يكى از اسحاقوندان، سلطان محمود، فرزند مظفرسلطان، سپرد (فومنى، ص ۳۱ـ۳۳؛ نيز ← پرتو، ص ۳۷۵ـ ۳۷۶) و او رشت را دارالاماره خويش برگزيد (فومنى، ص ۳۴). پس از پنج سال حكومت، شاه طهماسب اول سلطان محمود را، كه از پرداخت ماليات بيشتر ناتوان بود، بركنار و خان احمدگيلانى را والى بيه پس كرد. اندكى بعد، شاه طهماسب، به سبب نگرانى از قدرت خان احمد و سركشيهاى او، حكومت بيه پس را به جمشيدخان، فرزند سلطان محمود، سپرد و او در  ۹۷۵ ابتدا به دارالاماره فومن درآمد و پنج سال بعد پايتختش را به رشت انتقال داد. حكومت هجده ساله او بر رشت با آرامش همراه بود، اما با قتل وى به دست يكى از سردارانش، بارديگر ناامنى رشت را فراگرفت (← همان، ص ۵۳ ـ۹۱؛ نيز ← خان احمدگيلانى*). از آن پس، در منازعات مستمر ميان كياييان و اسحاقوندان، درواقع بيه پسيان و بيه پيشيان و نيز گروههاى رقيب بيه پسى، و قزلباشان و كارگزاران صفوى در گيلان با نيروهاى مختلف محلى، رشت بارها دستخوش ويرانى و غارت و كشتار شد (← پرتو، ص ۳۹۲ـ۳۹۹).

ب) دوره صفوى تا برآمدن قاجار. با آغاز سلطنت شاه عباس اول (حك : ۹۹۶ـ۱۰۳۸)، و تيره شدن مناسباتش با خان احمد گيلانى، به ويژه در پى آگاهى از استمداد خان احمد از سلطان عثمانى، نيروهاى شاه در سال ۱۰۰۰ توانستند گيلان را تصرف كنند (اسكندرمنشى، ج ۱، ص ۴۵۰ـ۴۵۱؛ فومنى، ص ۱۳۰ـ ۱۳۵). پس از آن، مردم رشت بارها برضد اين نيروها شورش كردند. به هررو، از ۱۰۰۶، با انضمام كامل گيلان به دولت مركزى، اين ايالت در شمار ديوان (املاك خاصه شاهى) درآمد و وزيرى از جانب شاه عباس براى گيلان تعيين شد. در واقع با خاصه شدن گيلان، شاه اين سرزمين را از تيول حكام و  اقطاع داران بيرون آورد و عوايد سرشار آن را به خود اختصاص داد (فومنى، ص ۱۷۳). شاه عباس، كه چون اسلاف خويش پيوسته انديشناك شورشهاى گيلانيان بود، از تعيين شهرى مركزى براى آن چشم  پوشيد و ترجيح داد شهرهاى لاهيجان و رشت به تناوب حاكم نشين (يا وزيرنشين) باشند تا با زنده نگه داشتن خاطره رقابتهاى تاريخى ميان ساكنان دو سوى سفيدرود، از اتحاد و شورشهاى احتمالى آنها پيشگيرى كند (خودزكو[۵] ، ص۲۳؛ عظيمى  دوبخشرى، ص ۵۵ـ۵۶). بنابراين، گزارشهاى منابع درباره مركزيت رشت در دوره صفوى (← شاردن[۶] ، ج ۵، ص ۴۱۲؛  اولئاريوس[۷] ، ص ۳۴۹؛ خودزكو، ص ۱۲؛ اورسول[۸] ، ص ۱۷۱) ناظر به مركزيت واحد و يكپارچه نيست. بااين همه، رشت از دوره شاه عباس اول، مورد توجه صفويان بوده است، چنان كه صفى ميرزا، وليعهد شاه عباس، ظاهرآ براى تمرين فرمانروايى چندى در رشت اقامت داشت. او در محرّم ۱۰۲۴ به فرمان پدر، در همين شهر كشته شد و پيكرش مدتها در گل ولاى در يكى از كوچه هاى رشت باقى ماند، تا اينكه شيخ بهائى به دستور شاه به رشت رفت و جنازه وى را پس از غسل و كفن به اردبيل فرستاد. شاه عباس، كه پشيمان شده بود، فرمان داد تا در محل قتل فرزندش بقعه اى برپا كنند كه به شهيديّه معروف شد. گاه كسانى به اين بقعه پناه مى بردند و بست مى نشستند. امروزه نام صفى، كه بر مسجد تاريخى سفيد اطلاق شده، يادآور آن رخداد است (نصرآبادى، ص ۲۹۱؛ جهانگير، ص ۱۶۷؛ اسكندرمنشى، ج ۲، ص ۸۸۴؛ فلسفى، ج ۲، ص ۵۳۰ـ۵۳۷؛ پرتو، ص ۴۳۵ـ ۴۳۶؛ فراستى، ص ۳۵۴). با اختصاص عوايد سرشار گيلان به شاه عباس، رشت، كه از مراكز اصلى توليد ابريشم مرغوب بود، اهميت بسيار يافت. اين شهر به سبب امنيت نسبى و تجارت پرسود ابريشم بايستى رونق يافته باشد. در گزارشى از شورش كالنجارسلطان (ملقب به عادلشاه)، از منتسبان به اسحاقوندان، در پى مرگ شاه عباس در ۱۰۳۸، به ثروت فراوان اين شهر اشاره شده است. برپايه اين گزارش، شورشيان در شعبان ۱۰۳۹، با تسلط بر اين شهر و غارت و كشتارى عظيم، به انبارى بزرگ با سيصد خروار ابريشم دست يافتند كه  ۳ ۲ آن را ميان خود پخش كردند. در غارت سه روزه شورشيان، سيصدهزار تومان خسارت مالى به بازارها و مؤسسات شهرى وارد آمد، تااينكه در رمضان همان سال، صفويان رشت را از چنگ عادلشاه بيرون آوردند (← فومنى، ص۲۶۳ـ۲۶۴). گزارش اولئاريوس (سياح و سفرنامه نويس آلمانى)، حدود ده سال پس از اين وقايع از شهر رشت، همچنان از وفور كالا به ويژه مواد غذايى و نارنج در بازارهاى رشت حكايت دارد (← همانجا). به نوشته او (همانجا)، در شهر رشت بارويى وجود  نداشت و سقفهاى سفالى خانه هايش شيب دار بود. عوايد اقتصادى رشت، در دهه هاى بعد هم بسيار سرشار بود. به نوشته شاردن، كه در فاصله ۱۰۷۵/۱۶۶۴ تا ۱۰۷۸/ ۱۶۶۷ دوبار به ايران سفر كرده بود،  ۶ ۱ مجموع درآمد سالانه شاه از كل كشور، از عايدات حاصل از رشت به دست مى آمد (← همانجا)، اما در ۱۰۹۵ در پى شيوع بيمارى وبا در رشت، شمار زيادى از مردم كشته شدند و اين شهر بار ديگر رو به ادبار نهاد (خاتون آبادى، ص ۵۳۷). مزيتهاى اقتصادى و تجارى رشت ازجمله علل حملات روسها  به گيلان در اين دوره بوده است. در ۱۰۷۸/۱۶۶۷، قزاقهاى ساكن نواحى رود دُن به رشت حمله كردند و پس از كشتار بسيارى از  اهالى رشت و غارت شهر بازگشتند (شاردن، ج۱۰، ص۱۱۴ـ ۱۱۵؛ قس ملگونوف، ص۲۳۹، كه نخستين حمله قزاقهاى دن را به رشت در ۱۰۴۶/ ۱۶۳۶ ضبط كرده است؛ نيز ← خودزكو، ص۳۱). در مهم ترين حمله روسها به رشت و نواحى مجاور، در ۱۱۳۵/ ۱۷۲۲، در پى سقوط سلطان حسين صفوى به دست افغانها و شروع سلطنت طهماسب دوم، رشت و همه نوار شمالى ايران به اشغال ارتش ده هزارنفره پتركبير، تزار روسيه، درآمد (← اسنادى از روابط ايران و روسيه، ص ۴۳؛ مرعشى صفوى، ص ۷۴؛ خودزكو، ص ۳۳). در ۱۱۳۶/ ۱۷۲۳، بر پايه عهدنامه اى ميان نماينده شاه طهماسب دوم و دولت روس در سن پترزبورگ، تمام نواحى حوزه درياى خزر، ازجمله گيلان و مازندران و استرآباد، به روسها واگذار شد (براى متن كامل قرارداد ۱۷۲۳ ← تاج بخش، ص۲۹۱ـ۲۹۳). در معاهده رشت، كه در ۱۱۴۲/  ۱۷۲۹ ميان نماينده اشرف افغان و دولت روسيه در رشت منعقد شد، نيز بر تعلق رشت به روسها تأكيد شد (← همان، ص۲۹۴ـ ۲۹۷). حضور ده ساله روسها در گيلان و اقدامات آنها، با هدف برخوردارى بيشتر از مزاياى اقتصادى و تجارى گيلان آغازگر دوره اى جديد در تاريخ گيلان است (← عظيمى دوبخشرى، ص ۴۶ـ۴۸، ۵۶، ۶۱). آنان پس از اشغال رشت، دور شهر را، تا حدود ۲۵ كيلومترى جنوب آن، كه مسير كاروانها به فلات مركزى ايران بود، از هرگونه بيشه زارى پاك ساختند (گملين[۹] ،  ص ۲۲۱؛ كرزن[۱۰] ، ج ۱، ص ۳۸۴). اين بيشه زارها موجب بدى  آب وهواى شهر شده بود، ازاين رو بازرگانان ابريشم، در فاصله يك روز راه مانده به شهر رشت، از جانب جنوب، توقف و نوكران خود را روانه شهر مى كردند (هنوى[۱۱] ، ج ۱، ص ۲۸۰). با  به رسميت شناخته شدن مالكيت خصوصى در دوره اشغال روسها، برخلاف دوره حكمرانان محلى و صفوى كه املاك خاصه و تيول رواج داشت، رشت كه مركز فرماندهى اشغالگران روس در شمال ايران بود، مى بايستى از حيث اقتصادى نيز پيشرفت كرده باشد. بااين همه برپايه گزارش افسر روسى، سيمونوف[۱۲] ، در  اوايل دهه ۱۱۳۰/۱۷۲۰، پرورش و تجارت ابريشم، به ويژه در شهرهاى گيلان، دستخوش ركود شد. مهم ترين علت اين ركود، ناامنى مسيرهاى منتهى به رشت، از جنوب و غرب گيلان بود، چنان كه در اين سالها پنجاه كاروان سراى رشت از هرگونه فعاليت بازرگانى به دور بود و اين شهر تجارى به صورت پادگان درآمده بود (← گملين، ص ۲۲۳؛ متى[۱۳] ، ص ۲۲۷).  پس از ده سال حضور روسها در گيلان، در ۱۱۴۵/۱۷۳۲، در پى اتحاد كشورهاى انگليس و فرانسه و سوئد برضد روسيه و تهديدشدن مرزهاى غربى اين كشور و نيز به علت دشواريهاى ناشى از آب وهواى نامساعد گيلان و هزينه هاى سنگين ارتش روسيه، باامضاى عهدنامه اى ميان روسها و نماينده شاه طهماسب دوم در رشت، روسها اين شهر و ساير نواحى گيلان را تخليه كردند (← اسنادى از روابط ايران و روسيه، ص ۱۳۶؛ پيگولوسكايا[۱۴] ، ص ۵۹۵؛ قس عبداللّه يف، ص ۳۵ـ۳۶، كه در  آن، تاريخ معاهده به اشتباه ۱۱۴۶/۱۷۳۳ ضبط شده است). برپايه معاهده رشت، رسمآ مقرر شد روسها كنسولى به شهر رشت بفرستند (← اسنادى از روابط ايران و روسيه، ص ۱۹۴). رشت پس از تخليه روسها تا پايان حكومت نادرشاه (۱۱۴۸ـ۱۱۶۰)، به لحاظ اقتصادى رونقى نداشت. به گزارش پتر ايوانوويچ لرخ[۱۵]  (باستان شناس روس)، كه در ۱۱۵۸/ ۱۷۴۵  از رشت بازديد كرده، كاروانسراهاى پرشمار اين شهر خالى از هر مسافر و تاجرى بوده است (← آرونووا[۱۶]  و اشرفيان[۱۷] ، ص ۲۸۴).   يكى از اصلى ترين علل بحران اقتصادى و تجارى در رشت در دوره نادرشاه، رقابتهاى انگليس و روس و تمايل نادر به همكارى با انگليسيها و دشوارى حمل ابريشم از طريق روسيه به اروپا بود (پرتو، ص ۴۷۸ـ۴۷۹). در دوره پرآشوب جانشينان نادرشاه، رشت صحنه منازعات گروههاى رقيب بود؛ بنابر گزارشى كه مأمورى روس در رشت به دربار روسيه ارسال كرده، در ۱۱۶۲/۱۷۴۹، يكى از طوايف ساكن حوالى قزوين، و نيز يكى از سرداران محمدعلى خان افشار، كه از جانب شاهرخ افشار حاكم شهر شده بود، شهر رشت را چنان غارت و ويران كردند كه بيش از نيمى از ساختمانهاى شهر ويران شدند. در پى اين حادثه، اهالى رشت به روستاهاى اطراف پناه بردند و پس از مدتى با گردآوردن لشكرى به رشت تاختند و فردى از اسحاقوندان را والى شهر كردند (← اسنادى از روابط ايران و روسيه، ص ۳۸۰ـ۳۸۱). در ۱۱۶۴، محمدحسن خان قاجار*، در پى تصرف استرآباد و مازندران، رشت را تسخير و حاجى جمال را در حكومت رشت ابقا كرد (نامى اصفهانى، ص ۲۵ـ۲۶؛ هدايت، ص ۲۶۱). كريمخان نيز در ۱۱۶۵/۱۷۵۱ پس از تصرف گيلان، او را در جايگاه خود ابقا كرد (هدايت، ص ۲۶۳). بااينكه حاجى جمال توانسته بود با ساخت استحكاماتى امنيت شهر رشت را تأمين كند، باز هم مسافر چندانى به رشت نمى آمد (← اسنادى از روابط ايران و روسيه، ص ۳۸۱ـ۳۸۳). در ۱۱۶۹، آزادخان افغان* و پس از آن،  بار ديگر محمدحسن خان قاجار بر اين شهر دست يافت (نامى اصفهانى، ص ۵۶ـ۵۷). از حدود ۱۱۷۰، فرزند حاجى جمال، هدايت اللّه خان گيلانى*، گاه از جانب محمدحسن خان و گاه كريمخان زند، گيلان را به مركزيت رشت اداره مى كرد (← اعتمادالسلطنه، ج۲، ص۱۱۶۳، ج۳، ص ۱۳۸۴، ۱۳۸۷ـ ۱۳۸۸؛ اقبال آشتيانى، ص ۷۵۷؛ پرتو، ص ۴۸۸ـ۴۹۲). به نوشته گملين، كه در زمان حكومت هدايت اللّه خان گيلانى در ۱۱۸۵ از رشت بازديد كرده است، به رغم وضع مالياتهاى سنگين، مردم از حكومت هدايت اللّه خان رضايت داشتند (← ص۹۹). در اين سالها، برخلاف جاده رشت ـ پيربازار، كه بسيار نامطلوب بود (همان، ص۱۴۷)، كاروان سراهاى رشت وضع مناسبى داشتند و بسيارى از تاجران داخلى و خارجى از آنها استفاده مى كردند. گملين (ص۲۲۸) از ده كاروانسرا نام برده كه نام هيچ يك از آنها در فهرست نامهاى قريب به بيست كاروان سراى مذكور در چندين منبع قاجارى نيامده است، درحالى كه نام اغلب محلات هشت گانه رشت، مذكور در سفرنامه گملين (ص۲۲۲)، در منابع قاجارى به چشم مى خورد (← ادامه مقاله). او (همانجا) همچنين از نُه مسجد مهم در رشت نام برده كه در آنها نمازهاى يوميه برگزار مى شده است. در ۱۱۹۷، با تسلط آقامحمدخان قاجار بر رشت، هدايت اللّه خان به شيروان گريخت. در ۱۲۰۱، هدايت اللّه خان پس از دستيابى مجدد بر رشت از سپاهيان آقامحمدخان شكست خورد و به قتل رسيد (← ساروى، ص ۱۱۳ـ۱۱۴، ۱۶۳؛ مفتون دنبلى، ص ۱۸ـ ۱۹؛ نيز ← اقبال آشتيانى، ص ۷۵۸).

ج) دوره قاجار

۱. نظرى كلى. با وجود تسلط مجدد سپاهيان آقامحمدخان قاجار بر رشت در ۱۲۰۱، اين شهر گاه از جانب مخالفان تهديد مى شد، چنان كه در ۱۲۰۳، برادرش، مرتضى قلى خان ، با اميد به حمايت روسها، نماينده آقامحمدخان را از شهر رشت بيرون راند و خود را فرمانرواى گيلان خواند، اما در همان سال سپاهيان آقامحمدخان توانستند رشت را بازپس گيرند (ساروى، ص ۱۷۹ـ ۱۸۱). در ۱۲۱۲ نيز ميرمصطفى خان، از خانات تالش*، با شنيدن خبر قتل آقامحمدخان، به گيلان حمله و رشت را تصرف كرد، اما اندكى بعد، با دريافت خبر عزيمت سپاهيان فتحعلى شاه، به تالش گريخت (همان، ص ۳۰۷ـ۳۰۸؛ لنكرانى، ص ۶۱ـ۶۳). از آن پس، قاجارها، به استثناى زمان اشغال رشت  به دست روسها در سالهاى جنگ جهانى اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸/ ۱۳۳۲ـ۱۳۳۷) پيوسته بر آنجا حاكم بودند. به طور كلى وضع عمومى شهر رشت در دوره قاجار، متأثر از چند عامل اصلى بوده است: بلايايى چون طاعون در  ۱۲۴۷ (← ادامه مقاله)؛ رقابتهاى مداوم قدرتهاى بزرگ جهانى به ويژه روس و انگليس براى تسلط بر نواحى شمال ايران و دنباله روى  حكومت قاجار و بسيارى از حاكمان رشت، از سياستهاى اين    قدرتها؛ جنگهاى ايران و روس در نيمه نخست سده سيزدهم؛ تغيير پياپى واليان رشت؛ انقلاب مشروطه در ۱۳۲۴ و پيامدهاى آن؛ و انقلاب اكتبر ۱۹۱۷ در روسيه. نگاهى گذرا به حوادث مختلف رشت در اين دوره، شواهد بسيارى را از تأثير اين عوامل در پيش چشم مى نهد؛ چنان كه در ۱۲۲۰/۱۸۰۵، روسها، كه از نزديك شدن فتحعلى شاه به ناپلئون، امپراتور فرانسه، ناخشنود بودند، براى تصرف رشت به عمليات دريايى دست زدند كه ناموفق ماند (← خاورى شيرازى، ج ۱، ص ۲۲۶ـ۲۲۸؛ نيز ← جنگهاى ايران و روس*). اين دست از رقابتها و دودستگيها در شخصيتهاى سياسى ايران جابه جاييهاى مداوم حاكمان رشت را، تحت تأثير اعمال نفوذ روسها يا انگليسيها، درپى داشت و شكنندگى و ضعف مديريت سياسى و اقتصادى شهرى ناشى از آن موجب مى شد تا اقدامات اصلاحى سياسى يا اقتصادى معدودى از واليان رشت همچون خسروخان گرجى (حك  : ۱۲۳۰ـ ۱۲۳۴ و ۱۲۳۶ـ۱۲۴۲) ناقص و عقيم بماند (← رابينو، ۱۹۱۷، ص ۴۷۷ـ۴۸۰، ۴۸۳ـ۴۸۴). همچنين انعقاد معاهداتى بين ايران و روسيه يا انگليس، كه عمدتآ تهديدكننده منافع ايران بود، به اقتصاد رشت ضربه مى زد؛ چنان كه پيمان تركمان چاى در ۱۲۴۳، كه متضمن واگذارى حق كشتيرانى در درياى خزر به روسها و محروميت ايران از كشتيرانى در اين دريا بود، رقابت شديد انگليسيها با روسها در به دست آوردن امتيازاتى در شمال ايران را درپى داشت و در حوزه تجارت خارجى ايران بحران به وجود آورد (← تركمان چاى*، عهدنامه). با تأكيد بر ادامه حق انحصارى كشتيرانى روسها در درياى خزر، در قرارداد بين ايران و روس در ۱۲۷۰، انگليسيها با ايجاد نخستين كنسولگرى در ۱۲۷۴/۱۸۵۸ چارلز فرانسيس مكنزى[۱۸]  را به رشت فرستادند  (← مكنزى، ص ۱۳؛ پرتو، ص ۵۳۰). دو سال پس از ورود مكنزى به رشت، روسها نيز ملگونوف را به رشت فرستادند تا اطلاعات دقيقى از استانهاى شمالى ايران به دست آورند (← ملگونوف، ص ۱؛ پرتو، ص ۵۳۹). سفرنامه هاى مكنزى و ملگونوف از منابع مهم شناخت اوضاع رشت در اين دوره است. پيداست كنسولگريهاى اين دو كشور، كه هركدام مدافع  سياستهاى توسعه طلبانه خود، به ويژه در گيلان، بودند، در ايفاى نقش فعال تر اين كشورها تأثيرگذار بود و بسيارى از شورشها و درگيريها، به تحريك آنها، انجام مى شد (پرتو، ص ۵۵۱). چنان كه با انتصاب اميراصلان خان مجدالدوله عميدالملك، حامى سياستهاى انگليسيها، به حكومت گيلان و استقرار او در رشت و تحميل مالياتهاى سنگين بر مردم، شورشهايى به  تحريك روسها در گيلان ايجاد شد. به دنبال آن، در ۱۲۸۶، ناصرالدين شاه پس از سفرى ۵۵ روزه به گيلان (← ناصرالدين قاجار، ص ۱، ۲۷ـ۲۸، ۶۶؛ نيز ← پرتو، ص ۵۵۲)، براى جلب نظر روسها، وزير خارجه ايران، سعيدخان مؤتمن الملك*، را جايگزين مجدالدوله كرد (اعتمادالسلطنه، ج ۳، ص ۱۹۱۰). در پى سياستهاى روس گرايانه والى جديد و دشوارى اوضاع اجتماعى، ميرزامحمدعلى خان معين الوزرا، كه وابسته انگليس بود، حاكم رشت شد (ناصرالدين قاجار، ص۵۰؛ نيز ← پرتو، ص ۵۵۴ـ۵۵۶). اين گونه كشاكشهاى سياسى در دهه هاى بعد نيز همچنان ادامه داشت، تااينكه هم زمان با آغاز انقلاب مشروطه و پيامدهاى آن، رشت به كانون اعتراضات، تحصنها و ديگر اقدامات مشروطه خواهان گيلان بدل شد، چنان كه در تابستان ۱۳۲۴، ده هزار تن از اهالى كَسما در حمايت از مشروطه خواهى كفن پوش و مسلح وارد رشت شدند (← رابينو، ۱۳۶۸ش، ص۱ـ ۲؛ احمد كسمائى، ص ۶۳). تعطيل متناوب بازار رشت (← رابينو، ۱۳۶۸ش، ص ۵ـ۶؛ احمد كسمائى، همانجا)، تحصن در كنسولگرى انگليس و عثمانى، و بست نشينى در مسجد (بقعه) خواهر امام (رابينو، ۱۳۶۸ش، همانجا؛ ناظم الاسلام كرمانى، ج ۳، ص ۵۲۶ـ۵۲۷؛ براون[۱۹] ، ص ۱۳۰ـ ۱۳۱) از اقدامات  معترضان بوده است. در مقابل، برخى از روحانيان، به رهبرى ملامحمد خُمامى، ناراضى از هرج ومرجهاى پيش آمده و تندرويهاى گروهى از مشروطه خواهان، براى ابلاغ اعتراض خود به نمايندگان مجلس شوراى ملى عازم تهران شدند. آنان سه هفته در صحراى ناصريه، در بيرون شهر، چادر زدند و پس از رسيدن تلگرافهاى نسبتآ رضايت بخش به رشت بازگشتند. ناصريه از آن زمان به ملّاآباد اشتهار يافت (رابينو، ۱۳۶۸ش، ص ۶ـ۷؛ كتاب آبى، ج ۱، ص ۳۷). بااين همه، اعتراضات  پى درپى، مخصوصآ با توجه به اختلافات به وجودآمده ميان مشروطه خواهان بر سر برگزارى انتخابات انجمنهاى ولايتى در رشت، همچنان ادامه يافت (← رابينو، ۱۳۶۸ش، ص ۱۱ـ۲۸). در زمان حكمرانى نصراللّه خان اميراعظم (از شاهزادگان  قاجار)، علاوه بر انتخاب انجمن ولايتى، در ۲۶ ذيحجه ۱۳۲۵،    نخستين انتخابات انجمن بلدى در فضاى ملتهب شهر رشت برگزار شد. براساس تصميم اين انجمن، حاج ميرزاخليل رفيع، فرزند حاج ملارفيع شريعتمدار، به عنوان اولين رئيس بلديه رشت انتخاب شد (نيكويه، ص ۳۵ـ۴۴). چند ماه بعد با رسيدن اخبارى نگران كننده از تهران، مبنى بر تدارك مقدمات كودتا برضد مشروطه، فضاى شهر رشت بسيار ملتهب و بازار تعطيل شد و مشروطه خواهان آماده عزيمت به تهران شدند (رابينو، ۱۳۶۸ش، ص ۴۰ـ۴۱؛ كسروى، بخش ۳، ص ۲۸ـ۶۱). در ۱۳۲۶، ورود آقابالاخان سردار* (معروف به سردار افخم)، حاكم جديد گيلان، به رشت و خشونتها و سختگيريهاى او بر معترضان، رشت را موقتآ آرام كرد (رابينو، ۱۳۶۸ش، ص ۴۲ـ۴۵). در اين زمان، مشروطه خواهان رشت به كمك شمارى از اعضاى گروههاى آزادى خواه قفقازى، كه خود را به رشت رسانده بودند، تشكيلاتى مخفى به نام كميته ستّار را سازماندهى كردند (← ابوالقاسم كسمائى، ص ۱۲۶ـ۱۲۸؛ احمد كسمائى، ص ۶۴). در ۱۳۲۷، آنان با حمله به باغ مديريه رشت كه سردار افخم و همراهانش در آنجا مهمان بودند، وى و شمارى ديگر را كشتند و شهر رشت را در اختيار گرفتند (رابينو، ۱۳۶۸ش، ص ۲۰۹ـ۲۱۴، به نقل از ميرزاتقى خان دانش؛ سپهدار تنكابنى، ص ۳۲). در جريان دو روز درگيرى بر سر تصرف شهر، حداقل ۱۵۰ تا ۲۰۰ تن كشته شدند (رابينو، ۱۳۶۸ش، ص ۴۷؛ احمد كسمائى، ص ۶۵). در پى سقوط محمدعلى شاه در ۱۳۲۷، مصوبات مجلس شوراى ملى در اصلاح نظام مالى كشور، و گماردن مورگان شوستر[۲۰]  (مستشار امريكايى) به رياست خزانه دارى كلى ايران،  روسها با اقدامات تحريك آميز برضد شهروندان و تجار ايرانى در رشت و حتى حملات مسلحانه به آنان شهر را در ناامنى و وحشت فروبردند (← شوستر*، ويليام مورگان). با آغاز جنگ جهانى اول، شمال ايران به اشغال روسها درآمد؛ تااينكه در پى انقلاب اكتبر ۱۹۱۷ در روسيه و خروج سربازان روسى از ايران، نيروهاى نهضت جنگل بر رشت مسلط شدند (← جنگ جهانى اول*؛ جنگل*، نهضت). در ۱۳۳۶/  ۱۹۱۸، انگليسيها با همدستى روسها به مجاهدان جنگل حمله و رشت را تصرف كردند. در ۱۳۳۸، اين شهر در پى توافقات ميرزاكوچك خان با فرمانده ارتش سرخ شوروى، مركز كميته انقلاب متشكل از سران نهضت جنگل شد و دولت انقلابى جنگل با انديشه هاى سوسياليستى در آنجا شكل گرفت، بدين ترتيب تبليغات كمونيستى در رشت رواج يافت. از اين  پس، رشت بين نيروهاى دولت مركزى، شاخه هاى تندرو نهضت جنگل (معروف به دولت كودتا)، و بولشويكها دست به دست  مى شد (← جنگل*، نهضت). در اين زمان، مردم رشت دچار مصائب بسيار شدند، چنان كه پس از تسلط مجدد روسها بر رشت و عقب نشينى نيروهاى قزاق دولتى، در ذيحجه ۱۳۳۸، حدود ۷۵% مردم به شهرهاى اطراف رشت و نيز قزوين، همدان، تهران و قم پناه بردند، و در صفر ۱۳۳۹ شمار ديگرى از مردم شهر را ترك كردند (گيلك، ص ۳۸۴ـ۳۸۵، ۴۰۹؛ فخرائى، ۱۳۵۴ش الف، ص ۳۰۴؛ يقيكيان، ص ۲۵۲، ۳۲۰؛ مهرداد، ص ۱۸ـ۱۹). سرانجام در مهر۱۳۰۰، خالوقربان، از سران انقلاب جنگل، رشت را به نيروهاى دولت مركزى به فرماندهى رضاخان تسليم كرد (← جنگل*، نهضت). شهر رشت در جريان جنگ جهانى دوم، در شهريور۱۳۲۰، به تصرف نيروهاى شوروى درآمد و تا ۱۳۲۵ش در اشغال آنها باقى ماند (← جنگ جهانى دوم*؛ پهلوى*، سلسله).

۲) محدوده و فضاى شهرى. شهر رشت در دوره قاجار مركز ايالت گيلان بوده است. با اين حال نام رشت گاه بر ولايت رشت، مشتمل بر شهر و روستاها و آباديهاى پيرامونى آن، نيز اطلاق مى شده است. محدوده اى كه خودزكو در حدود ۱۲۵۵ براى رشت (← ص ۱۲) و رابينو در ۱۳۳۱ براى ناحيه مَوازى (۱۹۱۷، ص ۲۱۵) ذكر كرده اند، در واقع تحديد ولايت رشت، و نه شهر رشت، بوده است. بر پايه اين اطلاعات، رشت از جنوب به ملتقاى سفيدرود با شاهرود، از شرق به ساحل چپ سفيدرود تا مصب آن در درياى خزر، از شمال به خليج كوچك انزلى، و از غرب به تولَم و فومن محدود مى شده است. خودزكو (همانجا) مساحت رشت را  ۲۵۲ فرسنگ مربع، معادل  ۰۷۲،۹ كيلومترمربع، ذكر كرده (براى نام روستاها و آباديهاى رشت ← ملگونوف، ص ۲۴۵ـ۲۴۶)، كه تقريبآ هفت برابر مساحت شهرستان امروزى رشت ( ۲۵۱،۱ كيلومترمربع) است (← كتاب گيلان، ج ۴، ص ۴۷۹). در دوره قاجار، به شهر رشت دارالمرز هم مى گفتند، چه رشت مركز ايالتى بوده كه به همراه ساير نواحى واقع در سواحل ايرانى درياى خزر دارالمرز نيز خوانده مى شده است (← ملگونوف، ص ۲۴۰؛ لنكرانى، ص ۴۷؛ معصوم عليشاه، ص ۷۷ـ۷۸؛ فراستى، نقشه مقابل ص ۳۵۲). شهر رشت در احاطه انبوه جنگلها، به ويژه توتستانها، بود كه خوراك اصلى كرم ابريشم است. در آن سوى توتستانهاى پيرامون شهر، جريان دو رود پرآب همچون حصار يا خندقى براى شهر بود. عمق و عرض اين رودها به ترتيب حدود هفت و  ده متر بود. گوهررود كه از ارتفاعات شَفت برمى خاست، بيش از نيمى از ضلع جنوبى و غربى شهر را در احاطه داشت و در مسير جنوب به شمال به خليج انزلى مى ريخت. بر روى گوهررود، پل  سليمان داراب، در جنوب غربى، رشت را به سليمان داراب و پل    چومارسرا، در مغرب شهر، رشت را به فومن متصل مى كرد. به  موازات گوهررود، رود صيقلان يا سياه رودبار، كه از كوهستان كِچا سرچشمه مى گرفت، در مرز شرقى شهر رشت به سوى شمال جارى بود. اين رود در مسيرش تا دريا نامهاى مختلفى داشت، چنان كه پس از رسيدن به روستاى پيربازار در شمال شرقى رشت و در دهانه خليج انزلى، پيربازار ناميده مى شد. به موازات اين رود، از شمال شرقى شهر رشت راهى بسيار نامناسب و پردست انداز به سمت روستاى كوچك پيربازار، كه به رغم فقدان امكانات در حكم بندر رشت بود، كشيده شده بود. واردات و صادرات رشت از مسير دريا عمومآ از طريق پيربازار، كه به خليج انزلى و بندر انزلى* در ساحل درياى خزر راه مى برد، صورت مى گرفت. برروى صيقلان چهار پل ساخته شده بود؛ پل كلاسه رود، ساخته حاجى محمدتقى كاشى، كه تقريبآ در منتهااليه جنوب شرقى رشت ساخته شده بود، در واقع مدخل شهر رشت از جانب تهران بود؛ آن سوى پل، ساختمانهاى چاپارخانه و راهدارخانه قرارداشت (← ژوبر[۲۱] ، ص ۳۳۴؛ ملگونوف، ص ۲۴۰ـ۲۴۱؛  ميرزاابراهيم، ص ۱۷۱؛ ظهيرالدوله، ص۶۰؛ فراستى، همانجا). شهر رشت نسبت به رودهاى پيرامونى كمابيش در بلندى واقع بود، ازاين رو آب آشاميدنى مردم از طريق حفر چاه در خانه ها تأمين مى شد؛ گرچه گاه افراد متمكن آب مورد نياز را از گوهررود مى آوردند، كه مرغوب تر بود (ميرزاابراهيم، همانجا). نهرى كه هدايت اللّه خان گيلانى با بستن سدى بر گوهررود به رشت كشيده و موجب جريان يافتن آب در كوچه هاى شهر شده بود، براثر طغيان رود در دوره قاجار به صورت ويرانه اى در آمده بود (فراهانى، ص ۴۰). مردابهاى اطراف شهر رشت، افزونى پشه ها، و رطوبت بسيار بالاى هوا، كه موجب بيماريهايى چون تب مى شده، رشت را در شمار بدآب وهواترين شهرهاى گيلان قرار داده بود، چنان كه تمام سياحان، مأموران خارجى، و نيز سفرنامه نويسان ايرانى از آب وهواى آن به بدى ياد كرده اند (← ژوبر، ص ۳۳۲؛ خودزكو، ص ۳۱، ۷۰ـ۷۱؛ مكنزى، ص ۱۹۸ـ۱۹۹، ۲۰۱؛ ملگونوف، ص ۲۳۹ـ۲۴۰؛ اورسول، ص۱۷۳ـ۱۷۴؛ فراهانى، همانجا). خانه هاى رشت، به سبب همين رطوبت بيش از حد، بر روى صفه ها يا پايه هاى چوبى، با آجر بنا مى شد، سقفها سفالى و شيب دار بودند و گاه آنها را روغن اندود مى كردند، تا باران، كه اغلب روزهاى سال در حال بارش بود، در خانه ها نفوذ نكند  (ژوبر، همانجا؛ مكنزى، ص ۱۹۸ـ۱۹۹، ملگونوف، ص۲۴۰؛  آلمانى[۲۲] ، ص ۱۱۲۸؛ فراهانى، همانجا).  كامل ترين و مفصّل ترين اطلاعات درباره ساختار كالبدى و نيز آمار و بافت جمعيتى شهر رشت در دوره قاجار را بايد از اين  منابع به دست آورد: سفرنامه ملگونوف روسى (تأليف ۱۲۷۶/ ۱۸۶۰)، كه تاكنون سه ترجمه فارسى از آن با عناوين مختلف منتشر شده است؛ سفرنامه ميرزاابراهيم گيلانى، كه حاصل مشاهدات وى از رشت در فاصله ۱۶ ذيحجه ۱۲۷۶ تا دوم محرّم ۱۲۷۷ است؛ نقشه معموره دارالمرز رشت، كه ذوالفقارخان مهندس، از دانش آموختگان مدرسه دارالفنون، به فرمان ميرزاعبدالوهاب خان آصف الدوله، در ۱۲۸۷ ترسيم كرده است. اين نقشه كاملا رنگى، كه در مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، به شماره ۱۴ـ۱۱۰۷۰۳ق نگهدارى مى شود، ابتدا در دوازده قطعه ترسيم و سپس بر پارچه اى به طول ۱۸۰ و عرض ۱۲۰ سانتيمتر چسبانده شده است. در اين نقشه تمام محلات رشت همراه با كوچه ها، بناهاى عمومى و حتى خانه هاى اعيان شهر با علائم ويژه نقشه نگارى آن روزگار مشخص شده است. ذوالفقارخان ذيل نقشه نيز اطلاعات مختصر و درعين حال دقيقى به خط سياق درباره جمعيت شهر آورده، كه در اين داده آمارى، جمعيت هر محله به تفكيك زن يا مرد و متأهل يا مجرد مشخص شده است (فراستى، ص ۳۵۱ـ۳۵۳). علاوه بر اينها كتاب ولايات دارالمرز گيلان[۲۳] ، نوشته رابينو،  خاورشناس انگليسى، كه مديريت نمايندگى بانك شاهى را در رشت از ۱۳۲۵/ ۱۹۰۷ تا ۱۳۳۰/۱۹۱۲ برعهده داشت (رابينو، ۱۹۱۷، مقدمه، ص ۲)، از منابع جالب توجه در اين زمينه است. ملگونوف (ص ۲۴۱ـ۲۴۲)، ظاهرآ با مقياس و معيار متفاوتى، شمار محلات رشت را چهارده ذكر كرده، اما بر اساس منابع معتبر ديگر، اين شهر از هفت يا هشت محله تشكيل مى شد (← ميرزاابراهيم، ص ۱۶۷؛ فراهانى، ص ۳۷). در نقشه معموره دارالمرز رشت، نام هفت محله آن اين گونه آمده است : استادسرا، زاهدان، خُميران زاهدان، چومارسرا و كياب، خميران كياب، صيقلان، و بازار (← فراستى، نقشه مقابل ص ۳۵۲). شهر رشت، كه كاملا شرقى ـ غربى و تقريبآ مستطيلى و بدون حصار و بارو بوده، از خميران زاهدان و زاهدان در شرق شروع و به محله چومارسرا و كياب در غرب منتهى مى شد؛ بيشترين تراكم جمعيتى شهر در محله زاهدان و كمترين در محله خميران زاهدان بود. مسجدجامع، عمارت ارگ يا حاكم نشين رشت ــاز بناهاى هدايت اللّه خان گيلانى ــ كه بعدها تعميرات زيادى در آن صورت گرفته، سبزه ميدان، و بقعه آقاسيدابوجعفر در محله استادسرا واقع بوده اند (← ملگونوف، ص ۲۴۲؛  فراهانى، ص ۴۰؛ فراستى، همانجا). همچنين بقعه خواهر امام، منسوب به حضرت فاطمه معصومه (خواهر امام رضا  عليه السلام). در محله زاهدان واقع و مورد احترام و زيارتگاه مردم بوده است (ميرزاابراهيم، ص ۱۶۶).   درباره شمار خانه ها، دكانها و ساير بناهاى عمومى در رشت در دوره قاجار اطلاعات فراوانى در دست است، كه گاه تفاوتهاى بسيارى با يكديگر دارند، اما مسلّم است كه تعداد خانه ها در دوره قاجار به وضوح بيش از دوره هاى قبل بوده است؛ چنان كه تعداد خانه هاى رشت از دوهزار باب در ۱۱۸۵ (← گملين، ص ۲۲۲)، با يك ونيم برابر رشد، به حدود سه هزار باب در ۱۲۲۰ رسيد (ژوبر، همانجا) و در ۱۲۵۵، تا دو برابر افزايش يافت (خودزكو، ص ۱۳). اين رقم، در منابع بعدى دوره قاجار تا ۱۳۳۱، نيز تفاوت چندانى نكرده و بين  ۱۱۶،۵ تا  ۰۰۰،۶ گزارش شده است (← فراستى، ص ۳۵۵، پانويس ۲۹). در اين ميان، آمار مذكور در حاشيه نقشه دارالمرز معموره، يعنى  ۲۰۶،۲ تن (← همانجا)، را بايد مستثنا كرد. احتمالا رسّام اين نقشه و دستيارانش، فقط آمار كسانى را به دست داده اند كه توانسته بودند با معيارهاى خاص خود سرشمارى كنند. در اين منابع، شمار كاروانسراها به تفاوت بين ۱۸ تا ۴۵، مساجد بين ۲۲ تا ۴۰، بقعه ها بين۱۲ تا ۲۴، تكيه ها بين ۲۸ تا ۳۶، مدارس بين ۶ تا  ۳۴ ذكر شده است (← همانجا). بنابر گزارش آمارى رابينو (۱۹۱۷، ص ۷۱ـ۷۹) در ۱۳۳۱، شمار خانه ها، كاروانسراها، تكيه ها و حمامها افزايش يافته است؛ اين درحالى است كه پانزده سال پيش از آن، در آتش سوزى ۱۳۱۶، ۱۲۰۰ دكان، ۲۰ كاروانسرا، و ۳ مسجد سوخته و ويران شده بود. پس از اين واقعه، اميراكرم، حاكم گيلان، به بازسازى ساختمانهاى شهر و تعمير معابر و كوچه ها پرداخت (← ظهيرالدوله، ص ۶۲).

۳. جمعيت. اولين اشاره درباره جمعيت شهر در دوره قاجار متعلق به ۱۲۴۷ است كه در آن به تلفات طاعون مرگبار اين سال در شهر رشت اشاره شده است. رقم كشتگان اين واقعه در منابع بين  ۰۰۰،۳۵ تا  ۰۰۰،۶۰ برآورد شده است. به علت دردست نبودن آمارِ جمعيت اين شهر تا پيش از وقوع طاعون، نمى توان يكى از اين ارقام را به طور قطع پذيرفت. بااين همه با درنظرگرفتن نسبت تعداد خانه ها با كل جمعيت رشت در سالهاى مختلف اين دوره، رقم  ۰۰۰،۶۰، كه زين العابدين شيروانى (متوفى ۱۲۵۳؛ ص ۲۹۵) ذكر كرده، مبالغه آميز مى نمايد و شايد رقم  ۰۰۰، ۲۵ (← اورسول، ص ۱۷۱) يا  ۰۰۰،۴۰ تا  ۰۰۰،۴۵ (فريزر[۲۴] ، ج ۲،  ص ۴۹۱) به واقعيت نزديك تر باشد. چنان كه ديگر آمارِ زين العابدين شيروانى (همانجا)، كه شمار خانه هاى رشت را ده هزار خانه دوطبقه دانسته است، نيز با ارقام ديگر نويسندگان و   سياحان فاصله زيادى دارد؛ چه حدود ده سال بعد از نگارش  كتاب شيروانى، بستان السياحه، خودزكو در ۱۲۵۵ (همانجا)، شمار خانه ها را شش هزار ذكر كرده است. در هر صورت، شمار گورستانهاى رشت كه با تعداد محلات آن برابر است، و نيز  وسعت زياد آنها شايد يكى از نتايج اين طاعون مرگبار باشد (← فراستى، نقشه مقابل ص ۳۵۲). به هر رو، اگر شمار خانه هاى رشت قبل از طاعون با پس از آن تفاوتى نكرده باشد، از جمعيت آن بسيار كاسته شده و رشت، به تعبير فريزر، كه دو سال پس از وقوع طاعون آنجا را ديده، به شهر ارواح همانند شده بود (ج ۲، ص ۴۸۹ـ۴۹۱). بااين همه به نظر مى رسد اين شهر، به سبب برخوردارى از تجارت پرسود ابريشم، بار ديگر رونق يافت، چنان كه به نوشته ميرزاابراهيم در ۱۲۷۶ (ص ۱۶۸)، بيش از  ۰۰۰،۲۷ تن  در اين شهر زندگى مى كردند، كه حاكى از آبادى و رونق رشت در اين سال است. در پى بازگشت بيمارى طاعون به رشت در ۱۲۹۴، در طول حدود هشت ماه بيش از چهارهزار تن جان باختند و گروهى نيز ناچار از ترك شهر شدند (سرنا[۲۵] ،  ص ۳۰۳ـ۳۰۶). به نوشته ظهيرالدوله، در ۱۳۱۷ (ص ۶۴) از پنجاه هزار تن جمعيت اين شهر، چهارهزار تن تبعه روس، هزار تن از اتباع ساير كشورهاى خارجى، و دويست تن نيز از ارمنيهاى ايرانى بوده اند. حدود پنجاه خانوار يهودى نيز در وضعى سخت در رشت به سر مى بردند (ژوبر، ص ۳۳۴). اطلاعات موجود درباره جمعيت ولايت رشت، برخلاف شهر، بسيار اندك است. اولين آمار از ميانه سده سيزدهم است كه شمار جمعيت ولايت رشت تا  ۰۰۰،۷۵ تن ذكر شده است (← خودزكو، ص ۸۰). مردم رشت كه به گويش گيلكى سخن مى گفته اند (همان، ۸۱)، براثر كثرت ارتباط با روسها از زبان روسى تأثير پذيرفته بودند، به گونه اى كه از هر ده كلمه اى كه برزبان مى آوردند دو كلمه روسى بوده است (ظهيرالدوله، همانجا).

۴. اقتصاد و تجارت. گزارشها از رونق بازارهاى رشت از همان اوايل سلطنت قاجار حكايت دارد. ملگونوف (ص ۲۳۹، ۲۴۲ـ۲۴۳) از ۲۴ راسته در بازار رشت نام برده، كه محل خريدوفروش ابريشم و ساير كالاهاى توليد رشت و گيلان، به ويژه برنج و پرده هاى گلدوزى شده و انواع منسوجات بوده است. ابريشم رشت، علاوه بر اشباع بازارهاى ايران، نيازهاى روزافزون تاجران خارجى به ويژه روسها را نيز تأمين مى كرد و در بازارهاى شهر، اتباع روسيه و برخى از كشورهاى اروپايى و هند به دادوستد مى پرداختند (نيز ← اورسول، ص ۱۷۲ـ۱۷۳). البته در سرتاسر دوره قاجار، عمده ترين تجارت  خارجى ايران با روسها بوده است، چنان كه حتى از اواخر سده  سيزدهم به اين سو، به واسطه پيشرفتهاى صنعتى در روسيه و قفقاز، توسعه كشتيرانى، گشايش راه آهن روسيه از باكو تا تفليس  و باطوم در ساحل شرقى درياى سياه، و در نتيجه آن، افزايش    تجارت ايران با كشورهاى اروپايى، بازهم شمار شركتها و تجارتخانه هاى روسى در رشت بيش از شركتهاى ديگر كشورهاى خارجى بوده است (← >تاريخ اقتصادى ايران<[۲۶] ، ص ۱۴۰ـ  ۱۵۱، ۳۶۰ـ۳۶۱؛ ليتن[۲۷] ، ص ۷۱ـ۷۲، ۹۹ـ۱۰۲، ۱۱۸ـ ۱۲۴).  به هررو رشت، كه از طريق پيربازار به بندر انزلى و از آنجا به روسيه و در نهايت به كشورهاى اروپايى راه داشت، در حكم انبار كالاهاى وارداتى از روسيه و اروپا به ايران و برعكس بوده است (اورسول، ص ۱۷۲؛ آلمانى، ص ۱۱۲۸). اين مزيت رشت را به پردرآمدترين شهر گيلان تبديل كرد؛ چنان كه عايدات رشت در ۱۲۵۶، صرفآ از ماليات وعوارض،  ۶۷۶،۴۸ تومان، يعنى  ۴ ۱ كل درآمد گيلان، بوده است. علاوه بر اين، بخش بزرگى از ۱۱۲ خروار برنج و ۱۰۰ من ابريشمى كه به رايگان به دربار شاه در تهران ارسال مى شد از رشت تأمين مى گرديد (خودزكو، ص ۹۷ـ۱۰۰). در اواسط سده سيزدهم، به واسطه فراوانى توليدات ابريشم، رشت رونق بيشترى يافت (آلمانى، ص۱۱۲۹). بر اساس آمار كرزن (ج ۱، ص ۳۸۵)، ارزش كل كالاهاى صادراتى ايران به خارج از طريق رشت در ۱۲۹۵،  ۰۰۰،۳۸۰ ليره و ارزش كالاهاى ارسالى از رشت به داخل ايران، افزون بر  ۰۰۰،۱۴۳ ليره بوده است. تاجران ارمنى فلزات، ظروف، سماور، قورى، فنجان و نعلبكى، كاغذ، نخ، بافته هاى كتانى، ماهوت و گاه زعفران به رشت وارد و از رشت، عمدتآ ابريشم و كالاهايى چون برنج، روغن زيتون رودبار، پنبه، انواع پارچه، پوست سمور و چوب درختان جنگلى به روسيه صادر مى كردند (خودزكو، ص ۱۰۳؛ مكنزى، ص ۲۱۱ـ۲۱۲؛ كرزن، همانجا؛ فريدالملك همدانى، ج ۴، ص ۱۷۵). در نخستين روزهاى مرداد، زمان به دست آمدن ابريشم، تكاپوى خريداران و فروشندگان ابريشم و حضور فعال تجار ايرانى، روسى، ارمنى، و يونانى در رشت در سرتاسر مشرق زمين همانند نداشته است (خودزكو، ص ۱۳؛ اورسول، ص۱۷۲ـ۱۷۳). به نوشته ژوبر در  ۱۲۲۰ (ص۳۳۳)، در شهر رشت بيش از دوهزار كارگر در كار بافت پارچه هاى ابريشمى بوده اند، درحالى كه در ميانه سده سيزدهم، ترجيح صاحبان ابريشم آن بود كه به جاى توليد پارچه هاى ابريشمى، ابريشم را به صورت خام به بازار عرضه كنند، كه نتيجه آن، كميابى و گرانى پارچه هاى  ابريشمى در بازار بود. بااين همه توليد و عرضه محصولات ابريشمى فراموش نشد و مردم رشت در كارگاههاى كوچك  خانگى به ابريشم كشى مى پرداخته اند (خودزكو، ص۹۲). به گزارش ظهيرالدوله (ص۷۱)، در ۱۳۰۲ حاج محمدحسن امين الضرب*، در كنار كلاسه رود در شرق رشت، كارخانه ابريشم كشى با سيصد كارگر زن و مرد داير كرد. در ۱۳۲۰، در  سفر دوم مظفرالدين شاه به فرنگ، اين كارخانه همچنان داير بود و دويست زن و مرد در آنجا كار مى كردند (← مظفرالدين قاجار، ۱۳۸۷ش، ص ۲۴). بااين همه تجارت ابريشم در اوايل سده چهاردهم به رونق قرن پيش از آن نبود و به گفته كرزن (ج ۱، ص ۳۸۴)، دوران درخشان تجارى رشت سپرى شده بود. البته اين وضع تا اندازه اى معلول شيوع بيمارى در كرم ابريشم در اين سالها بوده است (اورسول، ص ۱۷۳؛ آلمانى، همانجا). بعدها با واردات تخم كرم ابريشم از آسياى صغير و جنوب فرانسه، اوضاع تجارى شهر بهبود يافت و شركتهاى فرانسوى با دست كم سه تجارتخانه در رشت  ۴ ۱ پيله گيلان را، به ميزان ششصدهزار كيلوگرم،خريدند (آلمانى، همانجا). با كشيده شدن جاده شوسه انزلى ـ رشت در حدود ۱۳۱۶ و نيز ايجاد جاده ديگرى از غازيان، در بندرانزلى، تا رشت در ۱۳۲۳ توسط روسها، كه مناسب تر از مسير پيربازار به رشت بودند (← ليتن، ص ۱۰۲؛ سپهر، ج ۲، ص ۸۹۶؛ مظفرالدين قاجار، ۱۳۹۰ش، ص ۶۰؛ سايكس[۲۸] ، ج ۲، ص ۷۳۸)، به نظر  مى رسد بر رونق تجارى رشت افزوده شده باشد، به ويژه آنكه در ۱۳۲۵، با راه اندازى خط آهن پيربازار ــ رشت، روسها مسير پيربازار را نيز بازسازى كردند (طويلى، ج ۲، ص ۴۳۳ـ۴۳۶).

۵. اوضاع اجتماعى و فرهنگ. صرف نظر از مشابهتهاى تاريخى و فرهنگى و مذهبى رشت با ساير شهرهاى ايران، جنبه هاى متمايز حيات فرهنگى و اجتماعى شهر رشت و ايجاد مؤسسات متنوع تمدنى در آن، عمدتاً ناشى بوده است از موقعيت راهبردى اين شهر مرزى، سابقه درازمدت آن در تجارت خارجى، معاشرت ديرينه و پيوسته مردم رشت با اتباع بيگانه، عوامل و رويدادهاى داخلى چون انقلاب مشروطه، و حوادث خارجى مانند انقلاب اكتبر ۱۹۱۷ در روسيه. مردم شهر رشت، در دوره قاجار، به گواهى منابع، شيعه دوازده امامى بوده اند (← ادامه مقاله). البته سابقه اين گرايش، با درنظرداشتن فرايند تدريجى تغيير مذهب، به دوره صفويان مى رسد. در واقع رسميت يافتن مذهب شيعه در ايران و توجه خاص پادشاهان صفوى، به ويژه شاه عباس اول، به رشت، بر تغيير گرايش مردم بيه پس و ازجمله رشت از مذهب حنبلى (← كاشانى، ص ۵۶) به تشيع تأثيرى بسزا داشته است، گرچه در منابع دوره صفوى، به طور صريح به اين گرايش اشاره نشده است. به هررو اعتقاد اكثر مردم رشت به تشيع و پايبندى  آنان به شعائر مذهبى شيعه، در فترت ميان سقوط نادرشاه تا  برآمدن قاجار، به نظر نمى رسد يكباره شكل گرفته باشد. گملين، كه در ۱۱۸۵ در رشت بوده است، گزارش مبسوطى از برگزارى مجالس تعزيه و شبيه خوانى و حركت دسته هاى عزادارى و    قمه زنى در ماه محرّم در اين شهر به دست مى دهد. به نوشته او (ص ۱۷۰ـ۱۷۱)، در اين ايام، فعاليتهاى تجارى و اقتصادى تعطيل مى شد و دسته هاى عزادارى هر محله، كه گاه شمارشان از تعداد محلات شهر هم بيشتر بود، روز يا شب با حركت در خيابانها سينه زنان به خانه هاى اعيان شهر براى عزادارى مى رفتند. مراسم عزادارى ايام محرّم در رشت تا هفدهم اين ماه ادامه مى يافت. در گزارشهاى بعدى، جملگى از منابع دوره قاجار، بر گرايش حدّاكثرى مردم گيلان و رشت به شيعه و شعائر شيعى و اعتقاد آنان به صاحبان بقاع متبركه در اين شهر تصريح شده است (← شيروانى، همانجا؛ خودزكو، ص ۸۱؛ ملگونوف، ص ۲۴۵؛ ميرزاابراهيم، ص ۱۶۸؛ فراهانى، ص ۳۹). به گزارش ظهيرالدوله از تعزيه تكيه دولتى رشت در اول محرّم ۱۳۱۸، كه خود شاهد آن بوده است، تعزيه در رشت به هزينه دولت، كه مبالغى براى تعزيه در شهرهاى حاكم نشين اختصاص مى داد، برگزار مى شد، تزيين و روشنايى هريك از بيست طاق نماى اين تكيه بر عهده يكى از اعيان و مشاهير گيلان بود و حاكم در صدر در بالاخانه مى نشست. ابتدا دسته فراشان حكومتى به سينه زنى مى پرداختند، در پى آن، دسته موزيك آهنگ عزا مى نواخت و سپس تعزيه خوانى و شبيه خوانى مشغول مى شدند (← ص۷۷). علما و فقهاى امامى در رشت نفوذ تام داشتند، ازجمله حاجى ملامحمد رفيع، آخوند ملاحسن، آخوند ملامحمدعلى و آخوند ملايوسف، در اوايل دوره ناصرالدين شاه (← ميرزاابراهيم، ص ۱۶۸ـ۱۶۹؛ ناصرالدين قاجار، ص ۲۶ـ۲۷). در منابع، از ۶ تا ۳۴ مدرسه علوم دينى نام برده شده است، ازجمله مدرسه نايب الصدر/ صدريه (تأسيس ۱۲۱۲) كه ميرزاكوچك خان چندى در آن تحصيل كرد (فراهانى، ص ۳۸ـ۳۹؛ ستوده، ج ۱، بخش ۱، ص ۲۵۹ـ۲۶۱، ۲۶۴، ۲۸۶). صرف نظر از مدارس و حوزه هاى علوم دينى، ايجاد مدارس جديد در رشت نيز سابقه اى طولانى دارد و پيشينه شمارى از آنها حتى به پيش از مشروطه مى رسد. در واقع رشت، پس از تبريز و تهران، سومين شهر ايران بود كه مدارس جديد در آن راه اندازى شد. اين مدارس، كه شمار آنها در دوره قاجار بالغ بر دوازده مدرسه بود، گاه به هزينه خيّران محلى و اعانه تاجران و گاه به همت برخى از حكمرانان فرهنگ دوست گيلان راه اندازى  و اداره مى شد (فخرائى، ۱۳۵۴ش ب، ص ۳۴۵). البته اتكانداشتن به بودجه ثابت دولتى موجب شده بود بسيارى از  اين مدارس، به علت مشكلات مالى، گاه اندكى پس از تأسيس، تعطيل يا در مدارس ديگر ادغام شوند. اين ويژگيها در عين حال مانع از اجراى برنامه آموزشى و عرضه واحدهاى درسى هماهنگ در اين مدرسه ها مى شد. محمدحسين فراهانى در  آخرين روزهاى ۱۳۱۷ از يكى از سه مدرسه جديد شهر رشت به نام وطن بازديد كرده، كه به همت كسانى چون اميراكرم (حاكم گيلان) و ميرزاحبيب اللّه خان تبريزى (معلم زبان روسى) بازگشايى شده بود. به نوشته او (ص ۷۴)، دانش آموزان مدرسه با لباسها و كلاههاى يك شكل به آموزش زبانهاى فارسى، عربى و روسى مشغول بودند. به نوشته ابراهيم فخرائى (۱۳۵۴ش ب، ص۳۳۵)، نخستين مدرسه سبك جديد در رشت مظفريه شرافت نام داشت كه در ۱۳۱۷ به همت محمدولى خان تنكابنى ساخته و اداره آن به فرزندش، ميرزانظام الدين خان (نظام الملك)، سپرده شده بود. در ۱۳۲۳، دانش آموزان اين مدرسه ــكه شمار آنها، محض تبرك به نام على عليه السلام، ۱۱۰ بوده است ــ از مظفرالدين شاه در مسير سفر به اروپا استقبال كرده اند (← مظفرالدين قاجار، ۱۳۹۰ش، ص۵۹ـ۶۰). عضدالسلطان حاكم گيلان در همين سالها مدرسه عضديه را در اين شهر تأسيس كرد (سپهر، ج۲، ص۸۳۸). در ۱۳۲۶، مدرسه رشديه جايگزين مدرسه وطن شد. در حدود ۱۳۲۸، در پى حملات قزاقهاى روسى به اين مدرسه و تخريب آن، سيدحسين خان عدالت (رئيس معارف گيلان) با دريافت غرامت از كنسول روسيه و جمع آورى اعانه از مردم و با ادغام مدارس سعادت، اتفاق و اقبال، در اين محل مدرسه شمس را راه اندازى كرد. فعاليت اين مدرسه، كه از مهم ترين مدارس گيلان در اين دوره بود، تا ۱۳۳۳ ادامه داشت (همان، ج ۲، ص ۳۳۸ـ۳۳۹؛ نوزاد، ۱۳۶۸ش، ص ۹۰). در ۱۳۲۹، به همت ميرشمس الدين وقارالسلطنه مدرسه فرهنگ و در همين سالها، مدرسه مجديّه به مديريت شيخ محمد شالى مجدالكتّاب، از خوشنويسان آن زمان، راه اندازى شد. در اين مدرسه، كه به ويژه به آموزش خوشنويسى شهرت داشت، زبانهاى عربى، فارسى، روسى و فرانسه، هندسه، حساب و جغرافيا تدريس مى شد. مدرسه دخترانه شمسيه، كه به مديريت شيخ على طالقانى در رشت افتتاح شده بود، به علت كمبود بودجه تعطيل شد و بعدها با نام بنات اسلامى، به مديريت احترام السياده و بصيرالعدالة قائم مقامى، فعاليتهاى آن ادامه يافت (فخرائى، ۱۳۵۴ش ب، ص ۳۳۷ـ۳۳۸، ۳۴۰). همچنين از فعاليتهاى مدرسه روسها و امريكاييها و نيز مدرسه ارمنيها در رشت گزارشهايى در دست است، ازجمله گزارشى از يك مدرسه پسرانه امريكايى در سالهاى ۱۳۲۱ و ۱۳۴۰ (۱۳۰۱ش؛ ← همان، ص ۳۴۶؛ بهبودى، ص ۳۳۱).    يكى از پيامدهاى فرهنگى واجتماعى انقلاب مشروطه در رشت، فعاليتهاى گسترده مطبوعاتى در اين شهر بود، چنان كه در سالهاى   ۱۳۲۵ تا  ۱۳۴۷ (۱۳۰۷ش)، حدود  ۵۸ مجله و روزنامه در اين شهر منتشر شدند، ازجمله نسيم شمال*، خيرالكلام، حبل المتين*، اميدترقى، مدرسه تمدن و صبح سعادت. در واقع گرايشهاى متنوع سياسى و مذهبى گروههاى فعال در رشت در اين نشريات بازتاب مى يافت، كه تأثيرى بسزا در رويكرد مردم به شيوه هاى اروپاييان در حوزه هاى مختلف زندگى، به ويژه فرهنگ، داشته است (فخرائى، ۱۳۵۴شب، ص۳۱۸ـ۳۲۴؛ نيز ← نوزاد، ۱۳۷۹ش). در پى نهضت مشروطه، رشت به سبب ارتباطات گسترده آزادى خواهان و گروههاى اجتماعى آنجا با نيروهاى انقلابى در روسيه و قفقاز به سرعت در معرض امواج تجدد و تغييرخواهيهاى اجتماعى قرار گرفت. يكى از نشانه هاى بارز اين گرايش، وجود قريب پانزده انجمن و گروه نمايشى در سالهاى ۱۳۲۵ (۱۲۸۶ش) تا ۱۳۰۸ش در رشت بود كه بازيگرانى از قفقاز و روسيه به دعوت اين گروهها در رشت برنامه اجرا مى كردند. ظاهرآ قديم ترين تالار نمايشىِ رشت در مدرسه ارمنيها در ۱۳۲۳ ساخته شد (← نوزاد، ۱۳۶۸ش، ص ۲۴ـ۲۶، ۲۸ـ۲۹، ۱۵۱). احتمالا نخستين انجمن نمايشى، اميد ترقى بود كه در ۱۳۲۹ افتتاح شد و در دوره پنج تا شش ساله فعاليت اين انجمن، حدود پنجاه نمايشنامه به روى صحنه رفت. تقريبآ به موازات اين انجمن، جمعيت رجاء آدميت هم پديد آمد. از انجمنهاى مختص بانوان، مجمع پيك سعادت نسوان (تأسيس۱۳۰۰ش) بود كه عمده اعضاى آن گرايش كمونيستى و انديشه هاى انقلابى داشتند (← همان، ص ۳۶، ۳۸، ۵۵ـ۵۶، ۱۴۷). اين گروه، علاوه بر برگزارى نمايشها و فعاليتهاى فرهنگى، چون راه اندازى كلاسهاى اكابر و ايجاد كتابخانه، مجله اى نيز با نام گروه خود منتشر مى كردند كه بايد آن را از نخستين نشريه هاى كمونيستى ايران به شمار آورد. اين گروه ظاهرآ در همين سال، براى اولين بار در تاريخ ايران، در هشتم مارس (هفدهم اسفند)، روز جهانى زن، مراسمى در رشت برگزار كردند (← ناهيد، ص۱۱۳ـ۱۱۴). گروه مشابه ديگرى با نام جمعيت معارف پژوهان نسوان در ۱۳۰۲ش شكل گرفت كه تماشاگران نمايشهاى اين گروه جملگى از زنان بودند (همان، ص ۱۳۳). با وجود تأثيرپذيرى فرهنگى مردم رشت از برخى عناصر بيگانه، به ويژه مظاهرى از تجدد، در منابع، به برخى سرگرميهاى بومى در ميان آنان نيز اشاره شده است. كُشتى از بازيهاى محبوب در ميان مردم رشت بود و گاه تا ده هزار تن براى تماشاى آن در باغ مديريّه گرد مى آمدند. اين كشتى با انواع كشتى در روزگار ما تفاوت داشت و درواقع زدوخوردى شديد و پرخطر و بى پروا بود. از ديگر تفريحات و بازيهاى مرسوم در رشت،مراسمى با نام جنگ گاو بود. در اين مراسم، كه مقامات شهر و گاه شاه حضور داشتند، در باغ مديريّه،گاوهاى نر (در گويش محلى ورزو)را به جنگ وامى داشتند، درحالى كه شاخهايشان را با چاقو تيز كرده و پارچه هاى رنگى بر  كوهان آنها نهاده بودند. اين مراسم، كه با نواختن نقاره و سرنا همراه بود، از نيم ساعت تا يك ونيم ساعت طول مى كشيد (← ظهيرالدوله، ص ۶۷ـ۶۸؛ مظفرالدين قاجار، ۱۳۸۷ش، ص ۲۵؛ همو، ۱۳۹۰ش، ص ۲۱۴؛ سپهر، ج ۲، ص ۹۴۱).

منابع : ماريانا روبنوونا آرونووا و كلارا زارمايروونا اشرفيان، دولت نادرشاه افشار، ترجمه حميد امين، تهران ۱۳۵۶ش؛ هانرى رنه د آلمانى، سفرنامه از خراسان تا بختيارى، ترجمه عليمحمد فره وشى، تهران ۱۳۳۵ش؛ اسكندرمنشى؛ اسنادى از روابط ايران و روسيه از صفويه تا قاجاريه، ترجمه رحيم مسلمانيان قباديانى و بهروز مسلمانيان قباديانى (رحيمى)، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر اسناد و تاريخ ديپلماسى، ۱۳۸۷ش؛ محمدحسن بن على اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، چاپ محمداسماعيل رضوانى، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش؛ عباس اقبال آشتيانى، تاريخ مفصل ايران از صدر اسلام تا انقراض قاجاريه، در حسن پيرنيا، تاريخ ايران: از آغاز تا انقراض ساسانيان، تهران ۱۳۸۰ش؛ ارنست اورسول، سفرنامه قفقاز و ايران، ترجمه على اصغر سعيدى، تهران ۱۳۸۲ش؛ آدام اولئاريوس، سفرنامه آدام الئاريوس: بخش ايران، ترجمه احمد بهپور، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدحسين بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معين، تهران ۱۳۴۲ش؛ هدايت اللّه بهبودى، روزشمار تاريخ معاصر ايران، ج ۲، تهران ۱۳۸۸ش؛ بيهقى؛ افشين پرتو، تاريخ گيلان: از آغاز تا برپايى جنبش مشروطه، رشت ۱۳۷۹ش؛ نينا ويكتوروونا پيگولوسكايا، شهرهاى ايران: در روزگار پارتيان و ساسانيان، ترجمه عنايت اللّه رضا، تهران ۱۳۶۷ش؛ احمد تاج بخش، روابط ايران و روسيه در نيمه اول قرن نوزدهم: ۱۸۵۰ـ ۱۸۰۰، تبريز ۱۳۳۷ش؛ جهانگير، امپراتور هند، جهانگيرنامه ]يا [توزك جهانگيرى، چاپ محمد هاشم، تهران ۱۳۵۹ش؛ حدود العالم؛ حمداللّه مستوفى، نزهة القلوب؛ عبدالحسين بن محمدباقر خاتون آبادى، وقايع السنين و الاعوام، يا، گزارشهاى ساليانه از ابتداى خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجرى، چاپ محمدباقر بهبودى، تهران ۱۳۵۲ش؛ فضل اللّه بن عبدالنبى خاورى شيرازى، تاريخ ذوالقرنين، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش؛ خواندمير؛ الكساندر بوريكو خودزكو، سرزمين گيلان، ترجمه سيروس سهامى، تهران ۱۳۵۴ش؛ دهخدا؛ ايگور ميخائيلوويچ دياكونوف، تاريخ ماد، ترجمه كريم كشاورز، تهران ۱۳۵۷ش؛ ياسنت لويى رابينو، مشروطه گيلان، چاپ محمد روشن، رشت ۱۳۶۸ش؛ پير ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ايران، به انضمام جزوه اى درباره گيلان و مازندران، ترجمه عليقلى اعتماد مقدم، تهران ۱۳۴۷ش؛ محمد فتح اللّه بن محمدتقى ساروى، تاريخ محمدى (احسن التواريخ)، چاپ غلامرضا طباطبائى مجد، تهران ۱۳۷۱ش؛ محمدولى سپهدار تنكابنى، يادداشت هاى محمدولى خان تنكابنى: سپهسالار اعظم، چاپ اللهيار خلعتبرى و فضل اللّه ايرجى كجورى، تهران ۱۳۷۸ش؛ عبدالحسين سپهر، مرآت الوقايع مظفرى، چاپ عبدالحسين نوايى، تهران ۱۳۸۶ش؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۸۰ش؛ محمدتقى سجادى، تاريخ حكومت هاى محلى در كرانه هاى جنوبى درياى  خزر : هزاره اول هجرى، تهران ۱۳۹۱ش؛ جهانگير سرتيپ پور، نامها و نامدارهاى گيلان، رشت ۱۳۷۰ش؛ محمدپادشاه بن غلام محيى الدين شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسى، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدبن هندوشاه شمس منشى، صحاح الفرس، چاپ عبدالعلى طاعتى، تهران ۱۳۵۵ش؛ زين العابدين بن اسكندر شيروانى، بستان السياحه، يا، سياحت نامه، چاپ سنگى تهران ۱۳۱۵، چاپ افست ]بى تا.[؛ جليل ضياءپور، «وجه تسميه شهر رشت»، گيله وا، ش ۲۹ و ۳۰ (بهمن و اسفند ۱۳۷۳)؛ عزيز طويلى، تاريخ جامع بندر انزلى، ]بى جا[ ۱۳۷۰ـ۱۳۷۱ش؛ على بن محمدناصر ظهيرالدوله، سفرنامه ظهيرالدوله همراه مظفرالدين شاه به فرنگستان، چاپ محمداسماعيل رضوانى، تهران ۱۳۷۱ش؛ عبدالرزاق سمرقندى، مطلع سعدين و مجمع بحرين، چاپ عبدالحسين نوايى، تهران ۱۳۷۲ـ ۱۳۸۳ش؛ فتح اللّه عبداللّه يف، گوشه اى از مناسبات روسيه و ايران و سياست انگلستان در ايران در آغاز قرن نوزدهم، ترجمه غلامحسين متين، تهران ]۱۳۵۶ش[؛ عباس عربزاده، گيلان روياى سبز ايران، گردآورى توضيحات عكسها: ايرج شيرى، تهران ۱۳۸۶ش؛ ناصر عظيمى دوبخشرى، تاريخ تحولات اجتماعى و اقتصادى گيلان : نگاهى نو، رشت ۱۳۸۱ش؛ ابراهيم فخرائى، سردار جنگل: ميرزا كوچك خان، تهران ۱۳۵۴ش الف؛ همو، گيلان در گذرگاه زمان، ]تهران[ ۱۳۵۴ش ب؛ رضا فراستى، «نقشه رشت در سال ۱۲۸۷ قمرى»، اثر، ش ۳۳ و ۳۴ (بهار و تابستان ۱۳۸۱)؛ محمدحسين بن مهدى فراهانى، سفرنامه ميرزا محمدحسين حسينى فراهانى، چاپ مسعود گلزارى، تهران ۱۳۶۲ش؛ حميد فروحى، رشت شهر ستاره: پژوهشى در معناى لغوى رشت، تهران ۱۳۷۲ش؛ فرهنگ واژه هاى همانند: ارمنى ـ اوستائى، پهلوى، فارسى...، برپايه فرهنگ ريشه شناسى ارمنى هراچيا آجاريان، دفتر نخست، بخش آ، ترجمه و نگارش ا. آرين، تهران: بنياد نيشابور، ۱۳۶۳ش؛ محمدعلى فريدالملك همدانى، سفرنامه فريدالملك، در سفرنامه هاى خطى فارسى، چاپ هارون وهومن، ج ۴، تهران: اختران، ۱۳۸۸ش؛ نصراللّه فلسفى، زندگانى شاه عباس اول، تهران ۱۳۶۴ش؛ عبدالفتاح فومنى، تاريخ گيلان: در وقايع سالهاى ۹۲۳ـ۱۰۳۸ هجرى قمرى، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش؛ محمد قزوينى، يادداشتهاى قزوينى، چاپ ايرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش؛ فخرالدين مباركشاه قواس، فرهنگ قواس، چاپ نذيراحمد، تهران ۱۳۵۳ش؛ عبداللّه بن محمد كاشانى، تاريخ اولجايتو، چاپ مهين همبلى، تهران ۱۳۴۸ش؛ كتاب آبى: گزارشهاى محرمانه وزارت امور خارجه انگليس درباره انقلاب مشروطه ايران، به كوشش و ويراستارى احمد بشيرى، تهران: نشر نو، ۱۳۶۲ـ۱۳۶۹ش؛ كتاب گيلان، به سرپرستى ابراهيم اصلاح عربانى، ج ۴، تهران: گروه پژوهشگران ايران، ۱۳۸۷ش؛ احمد كسروى، تاريخ مشروطه ايران، تهران ۱۳۱۹ـ ۱۳۲۲ش؛ ابوالقاسم كسمائى، خاطرات ابوالقاسم كسمائى، چاپ ايرج افشار، تهران ۱۳۸۵ش؛ احمد كسمائى، يادداشتهاى احمد كسمايى از نهضت جنگل، چاپ منوچهر هدايتى خوشكلام، رشت ۱۳۸۳ش؛ محمدعلى گيلك، تاريخ انقلاب جنگل، رشت ۱۳۷۱ش؛ احمدبن  خداوردى لنكرانى، اخبارنامه: تاريخ تالشان از سلطنت نادرشاه تا سلطنت محمدشاه قاجار، چاپ حسين احمدى، تهران ۱۳۸۳ش؛ ويلهلم ليتن، ايران از نفوذ مسالمت آميز تا تحت الحمايگى: اسناد و حقايقى درباره تاريخ نفوذ اروپائيان در ايران، ۱۹۱۹ـ ۱۸۶۰، ترجمه مريم ميراحمدى، تهران ۱۳۶۷ش؛ ظهيرالدين بن نصيرالدين مرعشى، تاريخ گيلان و ديلمستان، چاپ منوچهرستوده، تهران ۱۳۴۷ش؛ محمدخليل بن داوود مرعشى صفوى، مجمع التواريخ، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران ۱۳۶۲ش؛ مظفرالدين قاجار، شاه ايران، سفرنامه دوم مظفرالدين شاه به فرنگ، چاپ احمد خاتمى، تهران  ۱۳۸۷ش؛ همو، سفرنامه سوم مظفرالدين شاه به فرنگ، چاپ محمدنادر نصيرى مقدم، تهران ۱۳۹۰ش؛ محمدمعصوم بن زين العابدين معصوم عليشاه، سفرنامه مكه، چاپ هارون وهومن، تهران ۱۳۸۳ش؛ عبدالرزاق بن نجفقلى مفتون دنبلى، مآثر سلطانيه: تاريخ جنگهاى ايران و روس، تبريز ۱۲۰۶ش، چاپ افست تهران ۱۳۵۱ش؛ مقدسى؛ چارلز فرانسيس مكنزى، سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحاديه (نظام مافى)، تهران ۱۳۵۹ش؛ محمد مهدوى لاهيجانى، جغرافياى گيلان، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛ احمد مهدى زاده، «پژوهشى در معناشناسى لغوى رشت»، فرهنگ گيلان، ش ۱۹ و ۲۰ (پاييز و زمستان ۱۳۸۲)؛ جعفر مهرداد، «فاجعه مهاجرت اهالى رشت به تهران: روزشمار تاريخى برهه اى از انقلاب جنگل»، گيله وا، ش ۶۴ (آبان و آذر ۱۳۸۰)؛ ميرزاابراهيم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گيلان و...، چاپ مسعود گلزارى، تهران ۱۳۵۵ش؛ ناصرالدين قاجار، شاه ايران، روزنامه سفر گيلان، چاپ منوچهر ستوده، ]تهران[ ۱۳۶۷ش؛ محمدبن على ناظم الاسلام كرمانى، تاريخ بيدارى ايرانيان، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدصادق نامى اصفهانى، تاريخ گيتى گشا، با مقدمه سعيد نفيسى، تهران ۱۳۶۳ش؛عبدالحسين ناهيد، زنان ايران در جنبش مشروطه، تبريز ۱۳۶۰ش؛ محمدطاهر نصرآبادى، تذكره نصرآبادى، چاپ احمد مدقق يزدى، يزد ۱۳۷۸ش؛ على اكبر نفيسى، فرهنگ نفيسى، تهران ۱۳۵۵ش؛ فريدون نوزاد، تاريخ جرايد و مجلات گيلان: از آغاز تا انقلاب اسلامى، تهران ۱۳۷۹ش؛ همو، تاريخ نمايش در گيلان: از آغاز تا  ۱۳۳۲، رشت ۱۳۶۸ش؛ محمود نيكويه، تاريخچه ى بلديّه ى رشت : از مشروطه تا  ۱۳۲۰، رشت ۱۳۸۷ش؛ رضاقلى بن محمدهادى هدايت، فهرس التواريخ، چاپ عبدالحسين نوايى و ميرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ش؛ گريگور يقيكيان، شوروى و جنبش جنگل، به كوشش برزويه دهگان، ]تهران[ ۱۳۶۳ش؛

Edward Granville Browne, The Persian revolution of 1905-1909, New York 1966; Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l’Orient, ed. L. Langlès, Paris 1811; George N. Curzon, Persia and the Persian question, London 1892, repr. 1966; The Economic history of Iran: 1800-1914, ed. Charles Issawi, Chicago: The University of Chicago Press, 1971; James Baillie Fraser, A winter’s journey (Tâtar): from Constantinople to Tehran, London 1838, repr. New York 1973; Samuel Gottlieb Gmelin, Travels through northern Persia: 1770-1774, translated and annotated by Willem Floor, Washington, D. C. 2007; Jonas Hanway, An historical account of the British trade over the Caspian Sea:with a journal of travels from London through Russia into Persia, and back again through Russia, Germany and Holland, London 1753; Rudolph P. Matthee, The politics of trade in Safavid Iran: silk for silver, 1600-1730, Cambridge 1999; Grigory Valerianovich Melgunov, Das Südliche ufer des kaspischen Meeres, oder Nordprovinzen persiens, Leipzig 1868, repr. Frankfurt am Main, 1995; Theodor Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden 1973; Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Guîlân, Paris 1917; Carla Serena, Hommes et choses en Perse, Paris 1883; Sir Percy Molesworth Sykes, A history of Persia, London 1958.

/ قنبرعلى رودگر /

۳) دوره جديد براساس تقسيمات جديد كشورى، رشت در ۱۳۰۴ش شهر شد (← ايران. وزارت كشور، ۱۳۹۰ش ج، ذيل «استان گيلان») و در آبان ۱۳۱۶، با تشكيل شهرستان رشت در استان شمال (يكم) شهر رشت مركز اين شهرستان شد (← همو، ۱۳۹۰شب؛ همو، ۱۳۹۰ش الف، ذيل «استان گيلان»). در اين تقسيم بندى، تمام مناطق استان گيلان امروزى، جز آستارا، جزو شهرستان رشت بودند (← ايران. قوانين و احكام، ص ۱؛ رزم آرا، ج ۲، ص ۱۳۰؛ نيز ← كتاب گيلان، ج ۴، ص ۴۸۳). با تشكيل استان گيلان در ۱۳۱۶ش، رشت مركز آنجا شد (ايران. وزارت كشور،  ۱۳۸۲ش، ص] ۱[). به تدريج اكثر بخشهاى تابع شهرستان رشت، ازجمله لاهيجان، فومن، رودبار، بندرانزلى، رودسر و لنگرود از اين شهرستان جدا شدند. امروزه شهرستان رشت، با مركزيت شهر رشت، مشتمل بر بخشهاى مركزى، خُشكِبيجار، خمام، سنگر، كوچصفهان و لَشْتِ نِشاء، و شهرهاى رشت، سنگر (تاريخ تأسيس ۱۳۰۸ش)، كوچصفهان* (تاريخ تأسيس ۱۳۰۸ش)، خُمام* (تاريخ تأسيس ۱۳۲۹ش)، خشكبيجار* (تاريخ تأسيس ۱۳۴۰ش) و لشت نشاء (تاريخ تأسيس۱۳۴۱ش) و هجده دهستان است (← همو، ۱۳۹۰شالف؛ همو، ۱۳۹۰ش ج، همانجاها). براساس سرشمارى ۱۳۹۰ش، شهرستان رشت  ۴۴۵، ۹۱۸ تن جمعيت داشته است كه از اين تعداد  ۹۵۱،۶۳۹ تن ساكن شهر رشت بوده اند (← مركز آمار ايران، ص ۹۱، ۱۲۶). شهرستان رشت، با مساحت ۶ر۱۲۵۱ كيلومترمربع تقريبآ در مركز جلگه گيلان واقع است و از شمال به درياى خزر و از جنوب به دره سفيدرود محدود مى شود. سفيدرود* و دو شعبه  آن، سياهرودبار و گوهررود، از مهم ترين رودهاى اين شهرستان اند (جعفرى، ج ۳، ص ۶۱۲؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج ۱۶، ص ۱۸۸، ۱۹۰؛ كتاب گيلان، ج ۴، ص ۴۷۹؛ نيز ← نقشه سياحتى و گردشگرى استان گيلان). علاوه بر اينها، دهها رود فصلى و كوچك، اين شهرستان را آبيارى مى كنند. گوهررود/ گوهررودبار (لاكان رود) از ارتفاعات جنوبى عزيزكيان سرچشمه مى گيرد و پس از آبيارى نواحى غربى شهر رشت، اتصال هرزآبها و فاضلابهاى شهر به آنجا آن را بسيار آلوده ساخته است. سياه رود/ سياه رودبار از ارتفاعات غرب امامزاده هاشم سرچشمه مى گيرد و با عبور از مشرق شهر رشت، پس از پيوستن به گوهررود (لاكان) در شمال شهر رشت، با نام پيربازار به تالاب انزلى مى ريزد (← جعفرى، همانجا؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج ۱۶، ص ۱۸۸؛ كتاب گيلان، ج ۴، ص ۴۸۰ـ۴۸۱). شهرستان رشت به لحاظ عارضه نگارى (توپوگرافى[۲۹] ) از سه  ناحيه ساحلى، جلگه اى و كوهپايه اى تشكيل شده و ارتفاع آن از ۱۰- متر در مركز شهرستان تا ۷۵۵ متر در نواحى كوهستانى متغير است (جعفرى؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجاها). بيشتر محدوده اين شهرستان در جلگه واقع است و تنها بخش كوچكى از جنوب آن به كوهها و تپه هاى جنگلى كم ارتفاع نظير امامزاده هاشم، قيصركوه، عزيزكيان، كوه مله، سراوان و موشنگاه، محدود مى شود (كتاب گيلان، ج ۴، ص ۴۸۱). آب وهواى شهرستان معتدل و مرطوب، دماى متوسط سالانه ْ۴ر۱۷ و رطوبت نسبى سالانه آن ۵ر۷۶% است. شهرستان رشت، با متوسط بارش سالانه حدود  ۲۹۸،۱ ميليمتر، پس از بندرانزلى بيشترين ميزان بارندگى در ايران را داراست و به طور متوسط ۱۳۰ روز در سال در اين شهرستان باران مى بارد  (← سازمان هواشناسى كشور، ص۹۴، ۲۲۶). اين ويژگى آب وهوايى بر نوع معمارى رشت تأثير گذاشته كه در منابع نيز به آن اشاره شده است (← شيروانى، ص ۲۹۵؛ سلطانمحمدميرزا  قاجار، ص۳۶ـ ۳۷؛ اورسول[۳۰] ، ص ۱۷۱؛ حاج سياح، ص ۲۰۹؛  رابينو[۳۱] ، ص ۷۳).  شهرستان رشت از نظر پديده هاى طبيعى بسيار غنى و حائز اهميت است. شوراى عالى حفاظت محيط زيست منطقه چوكام در حاشيه تالاب انزلى را، به سبب جذب پرندگان مهاجر  آبزى و كنارآبزى از ۱۳۸۰ش، منطقه شكار ممنوع اعلام كرده است. همچنين در محدوده شهرستان رشت آبگيرها و استخرهاى طبيعى بسيارى نظير آبگير طبيعى روستاى اژدهابلوچ وجود دارد كه زيستگاهى مناسب براى پرندگان مهاجر بوده، ازاين رو منطقه شكار ممنوع اعلام شده است (كتاب  گيلان، ج ۴، ص ۴۸۲). بيشتر آثار و بناهاى تاريخى كه از دوره صفوى تا اوايل دوره پهلوى در رشت باقى مانده بود، همچون عمارت ديوانخانه (دارالحكومه)، عمارت ناصرى، عمارت ميرزامحمدعلى خان امين ديوان (← ستوده، ج ۱، بخش ۱، ص ۲۴۹)، براثر حوادث طبيعى و اجتماعى نظير سيل، زلزله، آتش سوزى و جنگ ازبين رفته و بخشى از آنها نيز به سبب نوسازى شهر در دوره پهلوى تخريب شده اند. مجموعه بناهاى ميدان شهردارى رشت از مهم ترين بناهاى دوره پهلوى اول (حك : ۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش) است كه بر روى خرابه هاى محوطه قبرستان عمومى «آقاسيدجعفر» و عمارت ديوانخانه شهر رشت، كه در ۱۳۲۷ به دست مليّون سوزانده شده بود، ساخته شد (همانجا؛ اشكورى، ص ۴۲). شاخص ترين بناى اين ميدان، ساختمان شهردارى با زيربناى ۱۸۰۰ مترمربع و ارتفاع ۱۲ متر است كه مهندسان آلمانى در ۱۳۱۶ش طراحى كرده و ساخته اند. در كنار آن برج ساعت به ارتفاع ۲۴ متر قرار دارد كه براى ديدبانى از شهر و اطلاع از آتش سوزيهاى احتمالى ساخته شده بود (اسلام مسلك، ص۸۷). در اين مجموعه، ساختمانهاى هتل ايران، پست و استاندارى، با اقتباسى هنرمندانه از سبك معمارى نئوكلاسيك قرن بيستم/ چهاردهم اروپا، در سالهاى آغاز دهه ۱۳۰۰ش ساخته شد (واهانيان، ص ۱۹ـ۲۱). كتابخانه ملى رشت، كه از ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۳ش به همت بنياد نشر معارف گيلان در كنار ساختمان شهردارى ساخته شد، از نخستين كتابخانه هاى عمومى ايران در دوره جديد به شمار مى آيد (طاعتى، ص ۱۲۴). ساخت بناى دوطبقه استاندارى در ميدان شهردارى، كه نقشه كف آن ذوزنقه اى است، از ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۴ش طول كشيد. ساخت بناى مهمانخانه اروپا، كه بعدها هتل ايران ناميده شد، از ۱۳۰۴ش با طرحى هماهنگ با ساير بناهاى ميدان شهردارى، در ضلع شمال غربى آن آغاز شد. اين بنا  در زمينى به وسعت  ۱۶۵،۱ مترمربع به شكل L در دو طبقه و يك ونيم طبقه كلاه فرنگى با گنبد كوچكى به سبك معمارى نواحى قفقاز ساخته شد. در تمام بناهاى ميدان شهردارى، كه به سبك معمارى غربى ساخته شده، طراحان بيشتر به جنبه هاى كاربردى بناها توجه داشتند، ازاين رو اين ساختمانها بدون تزيينات است (اسلام مسلك، ص ۸۷ـ۸۸). ديگر بناى معروف شهر رشت در دوره پهلوى، مدرسه شاهپور است كه در ۱۸۰۰ مترمربع در يك طبقه با آمفى تئاتر و آزمايشگاه با طراحى و نظارت شولتس آلمانى ساخته شد (همان، ص ۸۷، ۹۱). كلاه فرنگى باغ سردار محتشم، كه امروزه  به گردشگاه عمومى و باغ ملى رشت تبديل شده، از ديگر مناظر تاريخى اين شهر است (← ستوده، ج ۱، بخش ۱، ص ۲۵۳). در شهرستان رشت مساجد، تكايا، بقاع و مزارهاى بسيارى وجود دارد. قديم ترين مسجد موجود رشت مسجد سفيد/ صفى است كه نام آن ظاهرآ نخستين بار در واقعه پناهنده شدن اسماعيل ميرزا (شاه اسماعيل) بعدى در فاصله ۸۹۸ تا ۹۰۵ به آنجا در منابع آمده است (← روملو، ج ۲، ص ۹۰۶ـ۹۰۸؛ واله اصفهانى، ص ۷۲). اين مسجد كه به طول ۲۳ و عرض ۱۱ متر است، سه فيلپا با گچ بريهاى زيبا و يك گلدسته دارد. چاه صاحب الزمان در فاصله سه مترى اين گلدسته واقع است. تاريخ تجديد بناى مسجد بر روى يك كاشى ۱۳۳۴/ ۱۳۰۵ش نقش شده است (كتاب گيلان، ج ۴، ص ۵۲۰). اما بيشتر بناهاى تاريخى رشت متعلق به دوره قاجار به بعد است، ازجمله مسجد كاسه فروشان، مسجد زرگرها، بقعه آفخرا يا مزار سيدفخرالدين (از نوادگان امام سجاد عليه السلام) در محله آفخراى رشت، بقعه باباولى در محله بازار، بقعه داناى على، بقعه و مسجد خواهر امام در محله خواهر امام، معروف به امامزاده لال شوى (← ستوده، ج ۱، بخش ۱، ص ۲۵۷ـ۴۲۲؛ شفق، ص ۱۳۷؛ نيز ← رابينو، ص ۷۴ـ۷۶). پيرامون شهر رشت، بر سر جاده رشت به لاكان، مزار سليمان داراب، منسوب به سليمان بن حمزه دارابى رشتى واقع است كه بر اساس كتيبه صندوق مزار، حكاكى شده با خط نسخ و ثلث،تاريخ بناى اين مزار ۹۵۳ است (رابينو، ص۲۴۱؛ ستوده، ج۱، بخش ۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱؛ قس ظهيرالدوله، ص ۶۶ـ۶۷، كه تاريخ كتيبه را ۴۵۳ پنداشته و صاحب مزار را با ابوسليمان دارانى*، عارف سده سوم، اشتباه گرفته است). آرامگاه ميرزاكوچك خان جنگلى* در همين بقعه قرار دارد. بزرگان بسيارى به شهر رشت منسوب اند (براى اطلاع از مشاهير  رشت ← احسانبخش، ص ۲۵۶ـ ۳۱۰)، ازجمله محمود پسيخانى* (قرن نهم)؛ سيدكاظم رشتى* (متوفى ۱۲۵۹)؛ فتح اللّه خان اكبر، معروف به سپهدار رشتى* (متوفى ۱۳۱۷ش)؛ ميرزاحبيب اللّه رشتى* (متوفى ۱۳۱۲)؛ باقرخان صبورى رشتى*   (متوفى ۱۳۱۳)؛ شيخ عبدالحسين رشتى*؛ ابراهيم پورداود* (متوفى ۱۳۴۷ش)؛ و محمد معين* (متوفى ۱۳۵۰ش).