رشائده

رَشائده، قبيله عرب چادرنشين ساكن در نواحى شرقى سودان* و اِريتره*. نياى رشائده، رشيد، ملقب به زَول، از شجاعان مشهور سده هفتم بود كه نسبش از طريق عَبس بن غَطَفان به عَدنان* (از نوادگان اسماعيل عليه السلام) مى رسد (محمد سليمان طيب، ج ۲، جزء۱، ص۵۴۰). رشائده يا بنورشيد بقاياى غطفانيها هستند. آنان در مغرب نَجْد، در حَرّه هاى (سنگستانهاى سياه رنگ) شرقى حجاز، يعنى حرّة النار و حرّه ليلى، ساكن بودند (همان، ج ۲، جزء۱، ص ۵۴۰ـ۵۴۸، ۵۵۹) و به تيره ها و طوايف گوناگونى همچون آل بَرّاك، آل جِلدان و عَوامِره تقسيم مى شدند (← حَمَد جاسر، قسم ۱، ص ۲۷۲ـ۲۷۳). بنورشيد، كه از گذشته هاى دور به پرورش شتر و گوسفند مشغول بوده اند، در روى كارآمدن عبدالعزيزبن عبدالرحمان بن فيصل (حك : ۱۳۱۹ـ۱۳۷۲)، مؤسس حكومت سعودى عربستان سهم بسزايى داشتند (← محمد سليمان طيب، ج ۲، جزء۱، ص ۵۴۹، ۵۵۶، ۵۶۵). در نيمه دوم قرن سيزدهم، گروهى از بنورشيد، در پى درگيريهايى با قبايل مجاورشان، مجبور به ترك جزيرة العرب شدند و با گله هايى از شتر و گوسفند به مشرق افريقا مهاجرت كردند (همان، ج ۲، جزء۱، ص ۵۶۵؛ مك مايكل[۱] ، ج ۱، ص ۳۴۵؛ نياز مرتضى[۲] ، ص ۱۷۶؛ كانل[۳]  و كيليون[۴] ، ذيل مادّه).  به نظر مى رسد شباهتهاى جغرافيايى شرق افريقا با شبه جزيره عربستان و نياز ارتش بريتانيا به شتران باربر در آن منطقه از انگيزه هاى مهاجرت رشائده بوده است (← دآورى[۵] ، ص ۷۶).  شمارى از آنها نيز در بلاد شام و منطقه علياى مصر ساكن شدند (محمد سليمان طيب، همانجا).  آنان با عبور از درياى سرخ (بحر احمر) و رسيدن به افريقا، ابتدا در ساحل اين دريا، ميان بندر سَواكِن* (سُواكِن ـ امروزه در شمال شرقى سودان) و عَقيق، مستقر شدند. سپس براى يافتن چراگاه به نواحى غربى به سوى رودهاى عَطْبَرَة و قاش[۶]  كوچ كردند، اما ديرى نپاييد كه در نتيجه قيامها و درگيريهاى بين پيروان مهدى سودانى* (متوفى ۱۳۰۲) با انگليسيها، به سمت جنوب، اريتره، رانده شدند كه با خاتمه اين درگيريها شمارى از آنان دوباره به عطبرة و قاش بازگشتند (← مك مايكل؛ دآورى؛ كانل و كيليون، همانجاها). تازه وارد بودن رشائده و تفاوتهاى دينى، زبانى و فرهنگى موجب انزوا و متحدنشدن آنان با ديگر ساكنان منطقه شاخ افريقا شد (تريمينگام[۷] ، ص۲۲۲؛ يانگ[۸] ، ۱۹۸۶، ص۱۲۵ـ۱۲۶؛ كانل و كيليون، همانجا)، به گونه اى كه تا مدتها مراوده يا ازدواج آنان با غير از قبيله خود بسيار محدود بود (← يانگ، ۱۹۸۴، ص ۳۵ـ۳۶). البته اين انزوا موجب شده است زبان، آداب و رسوم، فرهنگ و پوشش آنان تا حد زيادى عربى و دست نخورده بماند، چنان كه مردان معمولا جبه پنبه اى سفيد مى پوشند و كوفيه يا عمامه هاى رنگى بر سر مى گذارند. حجاب زنان نيز عباى مشكى همراه با برقع است (← كاسى[۹] ، ص ۴۲؛ كانل و كيليون، همانجا). خانواده كوچك ترين واحد اجتماعى رشائده است. هر خانواده، كه در چادر زندگى مى كند، بايد تمامى حوايج خويش را به تنهايى برآورده سازد (← يانگ، ۱۹۸۶، ص ۱۲۶؛ لوى[۱۰]  و عبداللطيف[۱۱] ، ص۶۴؛ محمدحسن فضل اللّه[۱۲] ، ص۲۰). در فصل بارشهاى موسمى، از تجمع دو تا هشت خانواده در كنار هم يك دار به وجود مى آيد. مجموع دارها، فَريق و بزرگ ترين دار عُمدَه ناميده مى شود. دارها معمولا فقط در پرورش شتر، مهم ترين شغل رشائده، با يكديگر همكارى مى كنند (← كولر ـ رولفسون[۱۳]  و همكاران، ص۷۰؛ يانگ، ۱۹۸۶، همانجا). در واقع رشائده در درون نيز چندان اتحادى ندارند، چنان كه رهبرى سياسى و حتى دينى متمركزى براى خويش به رسميت نمى شناسند، ازاين رو، به جز در برخى عيدها، حتى نمازى را به جماعت اقامه نمى كنند (← د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه؛ يانگ، ۱۹۸۴، ص ۳۵، ۳۷). رشد اقتصادى ناشى از استخراج و صادرات نفت در عربستان سعودى و ديگر كشورهاى حاشيه جنوبى خليج فارس سبب شد گروهى از رشائده در حدود ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵، براى كسب درآمد بيشتر، در قالب مهاجران فصلى به وطن اصلى خود بازگردند (← يانگ، ۱۹۸۶، ص ۱۲۸ـ ۱۲۹؛ كولر ـ رولفسون و همكاران، همانجا). رفت وآمد كارگران رشائده به عربستان سعودى و دولتهاى حاشيه خليج فارس، علاوه بر رفاه نسبى براى آنان، سبب شد كارگران مهاجر به هويت قبيله اى و متحد خود بيشتر توجه كنند و در مواردى با افرادى غير از رشائده تجارت يا ازدواج كنند. آنان همچنين با تبعيت از دولتهاى مركزى سودان و اريتره و بهره مندى از آموزش و خدمات درمانى به نيروى كار سالم تر و ماهرترى بدل شده اند (يانگ، ۱۹۸۶، ص ۱۲۴، ۱۲۷ـ۱۳۱؛ نياز مرتضى، ص ۱۷۷؛ كانل و كيليون، همانجا). رفاه اقتصادى و تغييرات اجتماعى و فرهنگى در ميان رشائده نشان دهنده ورود آنان به دوران جديد است. امروزه رشائده ساكن سودان به چهار گروه زينِنو، بَراسا، بَراتِك و جاهدين (ماهيگيران ساكن جزاير واقع در شمال مجمع الجزاير دَهلَك*) تقسيم مى شوند (كاسى؛ كانل و كيليون، همانجاها). آنان بيشتر در مشرق سودان، از پورت سودان (در ساحل درياى سرخ) و پايين تپه هاى بِجَه تا شهر طوكر[۱۴]  (در ساحل جنوب شرقى سودان) و نيز تا پارك ملى ديندر[۱۵]  (در جنوب شرقى سودان) و شرق رود نيل آبى (ازرق)، به ويژه در اطراف كَسَّلا* (در مشرق خرطوم) ساكن اند و از نظر جغرافيايى به رشائده شمالى، جنوبى و ساكنان ساحل درياى سرخ در مشرق تقسيم مى شوند (← يانگ، ۱۹۸۶، ص ۱۳۲، نقشه؛ كولر ـ رولفسون و همكاران، ص ۶۹، نقشه، ص ۷۰؛ كانل و كيليون، همانجا). رشائده سودان، بيشتر به پرورش شتر، بز و گوسفند مى پردازند (مك مايكل؛ لوى و عبداللطيف؛ محمدحسن فضل اللّه، همانجاها) و دامهاى خود را براى فروش به بازار كسّلا و حتى، به سبب علاقه مصريان به گوشت شتر، به مصر مى فرستند (يانگ، ۱۹۸۶، ص ۱۲۶ـ۱۲۷). شمارى از آنان نيز در اطراف رودهاى فصلى چون عطبره، كشاورزند و در روستاهاى كوچك زندگى مى كنند (همو، ۱۹۸۴، ص ۳۸؛ نياز مرتضى، ۱۷۶). همچنين زنان رشائدى نقره كاران ماهرى هستند و نقره كاريهاى آنان، به ويژه در بازار كسّلا، بسيار طرفدار دارد (محمدحسن فضل اللّه، همانجا). شمارى از رشائديان نيز به قاچاق كالا در درياى سرخ مى پردازند (نياز مرتضى، ص ۱۷۷). علاوه بر سودان، شمارى از رشائده در زمينهاى پست شرق اريتره سكنا دارند. آنان كه با حفظ ويژگيهاى خود، يكى از گروههاى نژادى نه گانه رسمى كشور اريتره به شمار مى روند، كمتر از يك درصد كل جمعيت كشور را تشكيل مى دهند (همان، ص ۱۷۶؛ كانل و كيليون، همانجا). در جريان تلاشهاى جبهه آزادى بخشِ اريتره* براى استقلال كشورشان از اتيوپى، ارتش اتيوپى بارها به رشائده اين منطقه به اتهام حمايت از اين جبهه حمله كردند. اين درگيريها خسارتهاى مالى و جانى فراوانى براى آنان به همراه داشت و آنان بسيارى از دامها و داراييهاى خود را از دست دادند (نياز مرتضى، ص ۱۷۶ـ۱۷۷؛ براى نبردهاى اريتره ← كانل و كيليون، همانجا). با استقلال اريتره در ۱۳۷۲ش/ ۱۹۹۳، برنامه هاى متعددى چون بهره مندى از خدمات بهداشتى و تحصيلى، ماشينى كردن كشاورزى و ايجاد كارخانه براى يكجانشينى رشائده به مرحله اجرا در آمده است، اما اين برنامه ها آب و چراگاه اندكى را كه رشائده در اختيار داشتند با خطر مواجه ساخته است و ازاين رو آنان با اجراى اين برنامه ها چندان موافق نيستند (كولر ـ رولفسون و همكاران، ص ۷۳؛ نياز مرتضى، ص ۱۷۷).

 منابع : حَمَد جاسر، معجم قبائل المملكة العربية السعودية، رياض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ محمد سليمان طيب، موسوعة القبائل العربية: بحوث ميدانية و تاريخية، ج ۲، جزء۱، ]قاهره[ ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛

Dan Connell and Tom Killion, Historical dictionary of Eritrea, Lanham, Md. 2011; Anthony D’Avray, The Nakfa documents, Wiesbaden 2000; EI2, s.v. "Ra_sh_¦a’ida" (by A. Rouaud);Woldetensae Kahsaye, "The cultural ecology of pastoralism in Eritrea: a geographical inquiry", doctoral thesis,TheDepartment of Geography and Anthropology, Louisiana State University, 2002; Ilse Köhler-Rollefson, BabikerE.Musa,andMohamedFadlAchmed, "The camel pastoral system of the southern Rashaids in eastern Sudan", Nomadic peoples, no.29 (1991); Patricia Levy and Zawiah Abdul Latif, Sudan, Tarrytown, N.Y. 2008; H. A MacMichael, A history of the Arabs in the Sudan andsomeaccount of the people who preceded them and of the tribes inhabiting Dárfu¦ r, Cambridge 1922; Mohamed Hassan Fadlalla, The problem of Dar Fur, Lincoln, NE. 2005;NiazMurtaza, The pillage of sustainability in Eritrea, 1600s-1900s: rural communities and the creeping shadows ofhegemony,Westport1998;J.Spencer Trimingham,Islam in Ethiopia, London 1952; William Charles Young, "The effect of labour migration on relations of exchange among theRashaaydabedouinofSudan",Revueeuropéenne des migrations internationales, vol.2, no.1 (Sep.1986); idem, "Heterodoxy and reform among the Rashayda bedouin", Nomadic peoples, no.15 (Apr.1984).

/ عباس احمدوند /

[۱] . MacMichael [۲] . Niaz Murtaza [۳] . Connell [۴] . Killion [۵] . D&#۳۹;Avray [۶] ¤ash. K [۷] . Trimingham [۸] . Young [۹] . Kahsaye [۱۰] . Levy [۱۱] . Abdul Latif [۱۲] . Mohamed Hassan Fadlalla [۱۳] . Kخhler -Rollefson [۱۴] . Tawkar [۱۵] . Dinder National Park