رسول زاده،محمد امین

رسول زاده، محمدامين، روزنامه نگار، مبارز سياسى و دولتمرد جمهورى آذربايجان. رسول زاده در ۱۳۰۱/۱۸۸۴ در باكو به دنيا آمد (ايران نو، سال ۳، ش ۵۵، اول جمادى الاولى ۱۳۲۹، ص ۲؛ قس د . آ.، ج ۷، ص ۲۸۵ـ ۲۸۶؛ >دانشنامه  جمهوريت خلق آذربايجان<[۱] ، ج ۲، ص ۳۰۱ كه در اين منابع محل تولدش روستاى نووخانى[۲]  در شمال غربى شبه جزيره آبشوران ذكر شده است). به گفته تقى زاده (۱۳۴۹ـ۱۳۵۸ش، ج ۲، ص ۹۴) پدرش، آخوند حاجى ملاعلى اكبر رسول زاده، از روحانيان شيعه بود. محمدامين خواندن و نوشتن و مقدمات زبان و ادبيات فارسى را نزد پدرش آموخت. پس از آن به مدرسه روس ـ تاتار و سپس به مدرسه حرفه وفن[۳]  رفت (على يف[۴] ، ص ۱۵۲؛ سلطانلى[۵] ، ص ۴۱؛ بايقرا[۶] ، ص ۲۰۹؛  يعقوبلو[۷] ، ص ۸). او تحصيل را ناتمام رها كرد و در چاپخانه روزنامه روسى زبان قاسپى[۸]  حروف چين شد. سپس به خبرنگارى و روزنامه نگارى روى آورد و نخستين نوشته اش در صفر ۱۳۲۱/ مه ۱۹۰۳ در روزنامه شرق روس در تفليس منتشر گرديد (بايقرا، همانجا؛ رسول زاده[۹] ، ۱۹۹۲، ص ۱۴).فعاليت سياسى رسول زاده با تشكيل سازمان چپ گراى همت در ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴ آغاز شد (← چپ/ چپ گرايى*، بخش  :۵ در قفقاز). او ضمن يادآورى فضاى پرجنب وجوش شهر باكو در آستانه انقلاب ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ روسيه، از محفلى ياد كرده كه انتشار اعلاميه هاى ضدحكومت، ترويج نظام مند انديشه هاى انقلابى در ميان كارگران، و چاپ روزنامه همت از جمله فعاليتهاى آن بوده است (۱۹۹۱، ص ۱۳ـ۱۷). رسول زاده به تلاشهاى بولشويكها* و منشويكها براى جلب او و يارانش نيز اشاره كرده است. او در همان دوره با استالين آشنا شد كه بعدها در سرنوشتش تأثيرى تعيين كننده داشت (← ادامه مقاله). رسول زاده افزون بر تمايل به اصول سوسيال ـ دموكرات، ملى گرا نيز بود. مقالات وى در نشريه هايى چون همت، دعوت ـ قوچ، تكامل و يولْداش (رفيق)، همگى از ترجمانهاى سازمان همت، حاكى از احترام او به باورهاى دينى و سنّتهاى قومى است (← رسول زاده، ۱۹۹۲، ص ۱۷ـ۲۳، ۷۱ـ۱۴۸؛ همو، ۱۳۷۷ش، پيشگفتار رئيس نيا، ص ۱۷ـ۱۸).همكارى رسول زاده با روزنامه آزادى خواه ارشاد، به مديريت و صاحب امتيازى احمد آقايف، تا آنجا پيش رفت كه وى گاهى سردبيرى روزنامه را به عهده رسول زاده مى گذاشت (ايران نو، همانجا). رسول زاده ضمن همكارى با روزنامه ارشاد (از شوال ۱۳۲۳ تا ربيع الاول ۱۳۲۶)، آثارش را در نشريات ديگرى مانند مجله فيوضات منتشر مى كرد (براى نوشته و سروده هايش ← رسول زاده، ۱۹۹۲، ص ۲۴ـ ۱۴۹). او پس از توقيف ارشاد در نشريه ترقى، كه به جاى ارشاد منتشر شد، به فعاليت پرداخت و تا صفر ۱۳۲۷/ مارس ۱۹۰۹ كه در باكو بود،مقالاتى درباره رويدادهاى نهضت مشروطه ايران در ترقى به چاپ رساند (← همان، ص ۱۸۸ـ۲۹۳).رسول زاده در پى تشديد فشار حكومت تزارى كه در ادامه سركوب انقلاب ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ روسيه رخ داده بود، به عنوان گزارشگر روزنامه ترقى و با سفارشى ويژه به ايران آمد (ايران نو، سال ۳، ش ۵۵، اول جمادى الاولى ۱۳۲۹، ص ۳). به نظر مى رسد منظور از سفارشى ويژه مأموريت هيئت (كميته) سوسيال ـ دموكرات قفقاز براى كمك به مجاهدان قفقازى در گيلان بوده است (سلطانلى، ص ۴۴). او در ايران پس از سفر به شهرهاى آذربايجان و رشت از وضع آن مناطق گزارشهايى داد و مصاحبه اى با ستارخان و باقرخان در شهبندرخانه (كنسولگرى) عثمانى در تبريز ــكه در اشغال نيروهاى روسى بودــ منتشر كرد. او چند روز پس از فتح تهران وارد اين شهر شد (براى گزارشهاى او ← رسول زاده، ۱۳۷۷ش، ص ۹۱ـ۲۴۲).مهم ترين فعاليت رسول زاده در تهران سردبيرى روزنامه ايران نو بود، كه از نظر ظاهر و محتوا و رعايت اصول، روزنامه اى وزين به شمار مى رفت. به گفته تقى زاده (۱۳۴۹ـ ۱۳۵۸ش، ج ۲، ص ۹۴) روش جديد روزنامه نگارى به سبك اروپايى را رسول زاده در ايران رايج كرد. در اين نشريه از نخستين شماره سال دوم (۱۹ شوال ۱۳۲۸)،  نام «م. ا. رسول زاده» به عنوان سردبير در سرلوحه آن درج شد، اما پس از آنكه تحت فشار دولت روسيه وادار به ترك ايران شد، نام وى از شماره ۵۲ سال سوم (۲۸ جمادى الاولى ۱۳۲۸) حذف گرديد.رسول زاده همچنين از مؤسسان و عضو هيئت مركزى حزب دموكرات ايران بود و نفوذ زيادى در تعيين خط مشى حزب داشت (← آدميت، ۱۳۴۰ش، ص ۳۳۴، ضميمه ۲، به نقل از محمود محمود؛ همو، ۱۳۵۵ش، ص ۹۷). پس از تشكيل حزب دموكرات ايران، ايران نو ترجمان آن حزب شد.فعاليت پيگير رسول زاده در حزب دموكرات براى مقابله با پيشروى روسها، موجب شد تا روسها خواهان تبعيد او از ايران شوند. درنتيجه محمدولى خان تنكابنى* (از فاتحان تهران و صدراعظم وقت) حكم اخراج وى را از ايران صادر كرد. رسول زاده به ناچار از سردبيرى روزنامه ايران نو استعفا كرد، سپس به استانبول رفت و در آنجا با سيدحسن تقى زاده* هم منزل شد. به رغم محتواى نوشته هايش در ايران نو و نيز در رساله تنقيد فرقه اعتداليون كه در آن خود را ايرانى مى دانست، پس از اقامت در استانبول به جريان افراطى پان تركيسم* گرايش پيدا كرد كه موجب نارضايتى ايرانيان مقيم استانبول شد  (← تقى زاده، ۱۳۴۹ـ۱۳۵۸ش، ج ۲، ص ۹۴ـ۹۵؛ همو، ۱۳۷۲ش، ص ۳۵۴؛ اشوينتوخوفسكى[۱۰]  و كالينز[۱۱] ، ص ۱۰۸).رسول زاده در ۱۳۳۱/۱۹۱۳ در پى عفو عمومى به مناسبت سيصدمين سال تأسيس سلسله رومانوف[۱۲] ، به باكو بازگشت و در رأس حزب مساوات* قرار گرفت، كه پيش از آن حزب دموكرات مسلمان ناميده مى شد (اشوينتوخوفسكى، ص ۵۲ـ۵۳؛ آدميت، ۱۳۵۵ش، ص۱۵۶). او سپس سردبير روزنامه آچيق سوز (حرف بى پرده، ترجمان حزب مساوات) شد و در آن به ترويج گرايشهاى پان تركيستى پرداخت. رسول زاده مقالات زيادى درباره مسائل و رويدادهاى داخلى و خارجى در نشرياتى چون اقبال، بصيرت و مجلات شلاله (آبشار) و ديريليك (زندگى) منتشر كرد كه حاوى آگاهيهاى ارزنده اى درباره تاريخ معاصر ايران است (← رسول زاده، ۲۰۰۱، ص۲۰۲ـ۲۰۶، ۲۱۰ـ۲۱۵، ۴۲۳ـ۴۲۵؛ بايقرا، ص۲۱۱).در پى انقلاب ۱۹۱۷ روسيه و سقوط حكومت تزارى، رسول زاده در همايشهاى مسلمانان قفقاز در جمادى الآخره ۱۳۳۵/ آوريل ۱۹۱۷ و نيز مسلمانان روسيه در رجب ۱۳۳۵/ مه ۱۹۱۷ در مسكو شركت كرد و پيشنهادهايش درباره فدراليسم و خودمختارى در اين همايشها پذيرفته شد (← رسول زاده، ۱۳۸۰ش، ص ۳۴ـ۳۵؛ ايلگار[۱۳] ، ص XXX، XXXVI، ۳، ۱۶۰ـ۱۶۹، ۳۷۴ـ۳۷۷). فعاليت مؤثر وى سبب شد تا به يكى از رهبران سياسى مسلمانان روسيه تبديل گردد. در اواخر شعبان ۱۳۳۵/ نيمه دوم ژوئن ۱۹۱۷، حزب دموكراتيك مسلمان مساوات، معروف به حزب مساوات (مساوات فرقه سى) به حزب فدراليست ترك (تورك عدم مركزيت فرقه سى) به رهبرى نصيب بيگ يوسف بيگلى پيوست و حزب جديد فدراليست ترك ـ مساوات (تورك عدم مركزيت ـ مساوات فرقه سى) تشكيل شد. رسول زاده در كنگره اول آن، در محرّم ۱۳۳۶/ اكتبر ۱۹۱۷، به صدارت هيئت مركزى انتخاب شد (محمدزاده[۱۴] ، ص ۵۸ـ ۵۹؛ >تاريخ آذربايجان<[۱۵] ، ج ۵، ص ۲۷۹).در صفر ۱۳۳۶/ نوامبر ۱۹۱۷، انتخابات مجلس مؤسسان سراسر روسيه در قفقاز جنوبى برگزار گرديد، سه حزب   منشويك، مساوات و داشناكسوتيون، نزديك به سه چهارم آرا را به دست آوردند. رسول زاده، رهبر حزب مساوات، از منتخبان بود. پس از آنكه بولشويكها مجلس مؤسسان را منحل كردند، نمايندگان قفقاز جنوبى در تفليس در جمادى الاولى ۱۳۳۶/ فوريه  ۱۹۱۸ مجلسى به نام سيم[۱۶]  تشكيل دادند كه سه فراكسيون عمده گرجى، مسلمان و ارمنى داشت. رسول زاده رهبر فراكسيون مسلمان بود. اين مجلس بر اثر كشمكشهاى داخلى منحل شد (← >تاريخ آذربايجان<، ج ۵، ص ۲۹۳ـ ۳۱۰). پس از آن نمايندگان احزاب فراكسيون مسلمان خود را شوراى ملى آذربايجان (ملى آذربايجان شوراسى) ناميدند و رسول زاده را به رياست آن برگزيدند. شوراى ملى آذربايجان، با اعلام استقلال آذربايجان در ۱۷ شعبان ۱۳۳۶/ ۲۸ مه ۱۹۱۸، فتحعلى خان خويسكى[۱۷]  را مأمور تشكيل دولت كرد (رسول زاده، ۱۹۹۰، ص۴۶ـ۴۷؛ محمدزاده، ص۹۵ـ۹۷). ناميده شدن جمهورى نوبنياد به نام آذربايجان، اعتراضهاى بسيارى در مطبوعات و محافل سياسى ايران به وجود آورد. رسول زاده در واكنش به اين اعتراضها تأكيد كرد كه شوراى ملى قصد مداخله در امور آذربايجان ايران را ندارد (← آذربايجان در موج خيز تاريخ، ص ۳۵، ۷۴ـ۸۶).پس از اعلام موجوديت حكومت جمهورى آذربايجان در تفليس (در ۱۳۳۶/۱۹۱۸) چون اركان اين جمهورى براى مقابله با نيروهاى شوراى كميسرهاى خلقِ مستقر در باكو كه وابسته به حكومت مركزى روسيه شوروى بودند، نيروى نظامى كافى نداشت ناگزير در تفليس ماند (← >تاريخ آذربايجان<، ج ۵، ص ۳۲۲ـ۳۲۳). رسول زاده براى رهايى از مشكلات عديده و براى اعاده امنيت و آسايش از حكومت عثمانى كمك نظامى درخواست كرد (رسول زاده، ۱۹۹۰، ص۴۷؛ نيز ← >جمهوريت خلق آذربايجان و ارتش اسلامى قفقاز<[۱۸] ، ص ۵۸۵ـ۵۹۷، پيوست دوم). رسول زاده مى پنداشت كه حكومت عثمانى شرايط استقلال جمهورى آذربايجان را تأمين خواهد كرد، اما نورى پاشا (فرمانده نيروى عثمانى در باكو) با انحلال شوراى ملى و دولت بر جمهورى آذربايجان مسلط شد (← رسول زاده، ۱۹۹۰، ص ۴۸ـ۴۹؛ محمدزاده، ص ۹۹ـ۱۰۲؛ >تاريخ آذربايجان<، ج ۵، ص ۳۳۰ـ ۳۳۶).پس از شكست عثمانى در جنگ جهانى اول (۱۳۳۲ـ ۱۳۳۶/ ۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) و سقوط حاكميت اتحاد و ترقى، نيروهاى متفقين در ماوراى قفقاز جاى نيروهاى عثمانى را گرفتند و نورى پاشا به اجبار باكو را ترك كرد (اشوينتو خوفسكى، ص ۱۵۴ـ۱۵۵؛ محمدزاده، ص ۱۰۷ـ ۱۰۸). ژنرال تامپسون[۱۹] ، فرمانده انگليسى متفقين، دولت خويسكى را در ۱۳ ربيع الاول ۱۳۳۷/ ۱۸ دسامبر ۱۹۱۸ به عنوان يگانه حكومت مشروع در جمهورى آذربايجان به رسميت شناخت (← رسول زاده، ۱۹۹۰، ص ۵۸؛ آقامالى يوا[۲۰] ، ص ۷۵ـ۷۶؛ >تاريخ آذربايجان<، ج ۵، ص۳۴۰ـ۳۴۱). به نظر رسول زاده (۱۹۹۰، ص ۶۱) دليل اين اقدام انگليسيها ملاحظات سياسى و اقتصادى بود. زيرا قرارگرفتن اختيار نفت باكو در دست حكومت مستقل قفقازى و جداشدن قفقاز از روسيه به نفع انگلستان بود.حكومت جمهورى با وجود محدوديتهاى ناشى از حضور نيروهاى خارجى در كشور، براى قانونمندكردن حكومت، شوراى ملى را به مجلس مبعوثان تبديل كرد. نمايندگانى از مليتهاى ديگر و احزاب فعال در قلمرو جمهورى آذربايجان نيز به عضويت مجلس مبعوثان درآمدند و اين مجلس با نطق رسول زاده در ۳ ربيع الاول ۱۳۳۷/ ۷ دسامبر ۱۹۱۸ افتتاح شد (رسول زاده، ۱۹۹۰، ص ۶۵؛ محمدزاده، ص ۱۰۹؛ >تاريخ آذربايجان<، ج ۵، ص ۳۴۴ـ۳۴۹). رسول زاده رياست شوراى ملى و رهبرى حزب مساوات را برعهده داشت و متنفذترين شخصيت سياسى كشور بود، اما هرگز عنوان رياست دولت را نداشت. بااين همه، چون جمهورى آذربايجان رئيس جمهور نداشت، رسول زاده برخى از وظايف رئيس جمهور را انجام مى داد (← بايقرا، ص ۲۱۲؛ رسول زاده، ۱۹۹۰، مقدمه آق پينار[۲۱] ، ص XVI-XV).مجلس مبعوثان و حكومت جمهورى آذربايجان با پيشروى ارتش سرخ به سوى مرزهاى آن جمهورى دستخوش بحران شد. رسول زاده برخلاف ديگران كه نمى خواستند در برابر بولشويكها مقاومت كنند، از ايستادگى در برابر دشمن دفاع كرد؛ اما فراكسيون تحت رهبرى او هم سرانجام به شرط به رسميت شناخته شدن استقلال جمهورى آذربايجان، ناگزير نظر اكثريت را پذيرفت (>تاريخ آذربايجان<، ج ۵، ص ۵۰۵ـ۵۲۵).رسول زاده پس از سقوط جمهورى خلق آذربايجان در ۸ شعبان ۱۳۳۹/ ۲۷ آوريل ۱۹۲۰ مخفى شد، اما چندى بعد دستگير و در باكو زندانى شد. در اواخر صفر ۱۳۳۹/ اوايل نوامبر ۱۹۲۰، استالين، همرزم قديمى اش، كه كميسر ملتهاى اتحاد شوروى بود، پس از آگاهى از گرفتارى وى خود را به باكو رساند و او را با دو تن از نزديكانش از زندان نجات داد و همراه خود به مسكو برد. رسول زاده در مسكو در مؤسسه زبانهاى شرقى[۲۲]استخدام شد و به تدريس زبانهاى فارسى و روسى     پرداخت (رسول زاده، ۱۹۹۱، ص ۵۵؛ سلطانلى، ص ۵۶). رسول زاده در تابستان ۱۳۰۱ش/۱۹۲۲ به سبب تحقيق درباره تاريخ آذربايجان و استفاده از كتابخانه فرهنگستان علوم لنينگراد، جواز مسافرت به آن شهر را گرفت. او در آنجا با دانشمندانى چون واسيلى بارتولد[۲۳]  و يورى مار[۲۴]  آشنا شد (رسول زاده، ۱۹۹۱، ص ۷۳ـ۷۴).رسول زاده كه قصد داشت از شوروى بگريزد خود را  به استانبول رساند (← همان، ص ۷۴ـ۷۵؛ على يوا كنگرلى[۲۵] ، ص ۱۵۸ـ۱۵۹). او در استانبول فعاليتهاى فرهنگى اش را ادامه داد و به چاپ كتاب و انتشار مجله ينى قافقاسيا (قفقاز جديد) پرداخت. اين مجله از تابستان ۱۳۰۱/۱۹۲۰ تا پاييز ۱۳۰۶/ ۱۹۲۷ در پنج دوره منتشر شد (← رستمووا ـ توحيدى[۲۶] ، ص ۱۳۴). او در مقالاتى با عنوان «ايران احوالى» (احوال ايران) از اقدامات رضاشاه حمايت كرد. شايد يكى از دلايل جانب دارى ينى قافقاسيا از حكومت پهلوى، حضور شمار زيادى از مهاجران قفقازى، به ويژه مساواتيهاى پناهنده، در ايران بوده باشد.رسول زاده افزون بر ينى قافقاسيا، مجلات آذرى تورك[۲۷](۱۹۲۸ـ۱۹۲۹)، >ميهن آتشين<[۲۸]  (۱۹۲۹ـ۱۹۳۱) و روزنامه >آگهى<[۲۹]  (۱۳۲۹ـ۱۹۳۰) را در استانبول منتشر كرد كه يكى بعد از ديگرى توقيف شدند (← محمدزاده، ص ۱۹۴ـ ۱۹۵؛ على يوا كنگرلى، ص ۱۵۱؛ سلطانلى، ص ۶۲). در ۱۳۱۰ش/ ۱۹۳۱، نمايندگان مهاجران سياسى قفقازى و از جمله رسول زاده در پى سازش تركيه و اتحاد جماهير شوروى از تركيه اخراج شدند (يعقوبلو، ص ۲۰۴ـ۲۰۵؛ على يوا كنگرلى، همانجا).رسول زاده پس از اخراج از تركيه، در لهستان ــكه به مخالفان شوروى پناه مى دادــ اقامت كرد. او در همان دوره، سردبيرى نشريات استقلال[۳۰]  و >رهايى<[۳۱]  (۱۹۳۲ـ۱۹۳۹) را برعهده داشت كه در برلين منتشر مى شدند (سلطانلى، ص ۶۲ـ۶۳). او خط مشى پافشارى بر استقلال جمهورى آذربايجان، تشكيل كنفدراسيونى متشكل از جمهوريهاى آذربايجان، گرجستان و قفقاز شمالى، و مبارزه با شوروى را با انتشار اين نشريات در برلين ادامه داد (← يعقوبلو، ص ۲۰۷، ۲۱۴). او همچنين از اعضاى فعال هيئت تحريريه مجله پرومته[۳۲] ، ترجمان سازمان ضد بولشويكى و به عبارت ديگر جنبش پناهندگان غيرروس اتحاد شوروى در خارج از آن كشور بود (← كوپو[۳۳] ، ص سيزده ـ شانزده، بيست و هشت).رسول زاده در جريان برگزارى همايش حزب مساوات در ۱۳۱۵ش/۱۹۳۶ در ورشو بار ديگر به رهبرى حزب انتخاب شد و اعضاى جناح منتقدش را تصفيه كرد (محمدزاده، ص۱۷۸ـ ۱۸۰، ۱۹۶، ۲۲۱؛ سلطانلى، ص ۶۶؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه).با حمله آلمان به لهستان در شهريور ۱۳۱۸/ سپتامبر ۱۹۳۹ و آغاز جنگ جهانى دوم، رسول زاده به ناچار ورشو را ترك كرد. او پس از آنكه چندى در شهرهاى اروپا سرگردان بود، در بهار ۱۳۲۱ش/۱۹۴۲، به دعوت وزارت خارجه آلمان به برلين سفر كرد. در اين سفر با مقامات حكومت نازى مذاكراتى كرد كه بى نتيجه بود. از همين روى در پاييز همان سال، برلين را ترك كرد. او در آلمان فعاليت تبليغاتى ـ مطبوعاتى مى كرد و به رغم داشتن تمايلات چپ، در كنار نازيها به جبهه راست افراطى گرايش پيدا كرد (← كوپو، ص چهل و سه ـ چهل و هفت).رسول زاده حدود پنج سال در شهرهاى جنگ زده اروپا به سر برد و سرانجام در شهريور ۱۳۲۶/ سپتامبر ۱۹۴۷ به تركيه بازگشت (← سلطانلى، ص ۶۷ـ۶۸؛ د.ا.د. ترك، همانجا).در نتيجه تلاشهاى رسول زاده انجمن فرهنگ آذربايجان[۳۴]  در بهمن ۱۳۲۷/ فوريه ۱۹۴۹ در آنكارا گشايش يافت و وى به رياست افتخارى آن برگزيده شد (رسول زاده، ۱۹۹۰، همان مقدمه، ص XXII؛ >دانشنامه جمهوريت خلق آذربايجان<، ج ۲، ص ۳۰۵). وظيفه اين انجمن پژوهش در تاريخ و فرهنگ آذربايجان و انتشار كتاب و نشريات در همان زمينه بود (يعقوبلو، ص ۲۳۴ـ۲۳۵). او در سالهاى پايانى عمرش در مديريت انتشارات وزارت فرهنگ و سپس در كتابخانه ملى مشغول كار بود. رسول زاده در ۱۶ اسفند ۱۳۳۳/ ۶ مارس ۱۹۵۵ درگذشت و در گورستان عصرى آنكارا به خاك سپرده شد (رسول زاده، ۱۹۹۰، همان مقدمه، ص XXIII-XXIV).رسول زاده دو بار ازدواج كرد. او از همسر اولش صاحب پنج فرزند شد، كه در پاييز ۱۲۹۹ش/۱۹۲۰ به اجبار به مسكو رفت و ديگر خانواده اش را نديد. اعضاى خانواده اش جز كوچك ترين فرزندش در تصفيه هاى خون بار دهه نخست ۱۳۰۰ش/۱۹۳۰ كشته شدند. همسر دوم رسول زاده لهستانى بود. او با چند زبان آشنايى داشت و برخى از آثار رسول زاده را به زبانهاى اروپايى ترجمه كرد (← سلطانلى، ص ۹ـ۱۰، ۲۹؛ رسول زاده، ۱۹۹۰، همان مقدمه، صXIX، XVIII؛ يعقوبلو، ص ۲۷۰ـ۲۷۳).برخى از آثار محمدامين رسول زاده عبارت اند از: تنقيد فرقه اعتداليون و يا اجتماعيون ـ اعتداليون (تهران ۱۳۲۸)؛    آذربايجان جمهوريتى، كيفيت تشكلى و شمديكى وضعيتى (استانبول ۱۹۲۲)؛ عصرمزك ]مزين[ سياوشى (سياوش عصرما، استانبول ۱۹۲۲)؛ استقلال مفكوره سى و گنجليك (انديشه استقلال و جوانان، استانبول ۱۳۰۳ش/۱۹۲۴)؛ >افلاس سوسياليسم انقلابى و آينده دموكراسى<[۳۵](استانبول ۱۹۲۸)؛ ايران تورك لرى (تركان ايران) شامل سلسله مقالاتى كه شش بخش آن در مجله تورك يوردى و هشت بخش آن در مجله سبيل الرشاد منتشر شده است؛ مقاله >«تركان قفقاز»<[۳۶]  كه در >سالنامه ترك<[۳۷]  در استانبول (۱۹۲۸) منتشر شد (← آق چوره اوغلى، ص ۴۷۴ـ۵۵۲)؛ دو مقاله «نظريات و عمليات بالشه ويكها در مسئله مليت» و «سياست شرق بالشه ويكها» در مجموعه مقالات مليت و بلشويزم (۱۳۸۹ش)؛ >سياست شرق بلشويكها<[۳۸] ، مجموعه اى از چهار اثر رسول زاده؛ >خاطرات انقلابى با استالين<[۳۹]  خاطرات رسول زاده (۱۳۳۳ش/۱۹۵۴) كه به صورت پاورقى در روزنامه دنيا[۴۰]  در آنكارا چاپ مى شد. افزون بر آن رسول زاده قصه هايى از ادبيات روسى، به ويژه از لئو تولستوى[۴۱]  و ماكسيم گوركى[۴۲]  را به زبان تركى آذربايجانى ترجمه و در نيمه اول دهه ۱۳۲۰/۱۹۱۰ در استانبول منتشر كرده است (سلطانلى، ص ۱۱۱ـ۱۱۲؛ د.ا.د.ترك، همانجا).

منابع : فريدون آدميت، فكر آزادى و مقدمه نهضت مشروطيت، تهران ۱۳۴۰ش؛ همو، فكر دموكراسى اجتماعى در نهضت مشروطيت ايران، تهران ۱۳۵۵ش؛ آذربايجان در موج خيز تاريخ : نگاهى به مباحث ملّيون ايران و جرايد باكو در تغيير نام ارّان به آذربايجان ۱۲۹۸ـ۱۲۹۶ شمسى، با مقدمه كاوه بيات، تهران: شيرازه، ۱۳۷۹ش؛ يوسف آق چوره اوغلى، تورك ييلى (۱۹۲۸)، استانبول ۱۹۲۸؛ حسن تقى زاده، زندگى طوفانى: خاطرات سيدحسن تقى زاده، چاپ ايرج افشار، تهران ۱۳۷۲ش؛ همو، مقالات تقى زاده، چاپ ايرج افشار، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۸ش؛ سولماز رستمووا ـ توحيدى، آذربايجان دورى مطبوعاتى: بيبليوقرافيا، ۱۹۹۰ـ ۱۸۷۵، باكو ۱۹۹۳؛ محمدامين رسول زاده، جمهورى آذربايجان: چگونگى شكل گيرى و وضعيت كنونى آن، ترجمه تقى سلام زاده، تهران ۱۳۸۰ش؛ همو، سياوش زمانه، ترجمه پرويز زارع شاهمرسى، تبريز ۱۳۸۶ش؛ همو، گزارش هايى از انقلاب مشروطيت ايران، ترجمه رحيم رئيس نيا، تهران ۱۳۷۷ش؛ اتين كوپو، «جنبش پرومته»، ترجمه عاطفه طاهايى، در مليت و بلشويزم، به همت كاوه بيات، تهران: پرديس دانش، ۱۳۸۹ش؛

Mevsüm ‘Aliyev, "Mammad Amin Rasulz¦ada", in A¦ ¢zarb¦aija¦ n Demokr¦atik Respublika¦ si (in Cyrillic), ed. Vil¦ayat Quluyev et al., Baku: A¦ ¢zarb¦aij¦an Dövlet Nashriyy¦at-Poleqr¦afiy¦a Birliyi, 1992; Aybenâz Alâyeva Kengerlâ, A zerbaycan’da romantik Türkçülük, Iè stanbul 2008; Nigar A¦ q¦ama¦ lâyeva¦ , "A¦ ¢zarb¦aij¦an Demokr¦atik Respublik¦asâ p¦arl¦amentinin fa‘a¦ liyyatina d¦air", in A¦ ¢zrba¦ ija¦ n Demokr¦atik Respublika¦ si, ibid; A z•rbaycan Xalq Cümhuriyy•ti ensiklopediyasi, Baku: Lider N•íriyyat, 2004-2005;A z•rbaycanXalq Cümhuriyy•ti v• Qafqaz Iè slam ordusu,ed.Mehmet RâhtâmandMehmanSüleymanov,Baku: Qafqaz Araídârmalarâ Iè nstitutu N•íriyyatâ, 2008; A¦ ¢zarba¦ ija¦ n Sa¦ vet ensiklopediya¦ si (in Cyrillic), Baku 1976-1987; A¦ ¢zarba¦ ija¦ n ta¦ ri_k_h_i (in Cyrillic), ed. M. A. èIsm¦ayâlov et al. vol.5, Baku: ‘Elm Na_sh_riyy¦atâ, 2001; Hüseyin Baykara, A zerbaycan istiklâl mücadelesi tarihi, Iè stanbul 1975; Iè hsan Ilgar, Rusya’da birinci müslüman kongresi tutanaklari, Ankara 1990; Mirz¦a B¦al¦a Mammadza¦ da, Milli A¦ ¢zarba¦ ija¦ n h¤ araka¦ ti (in Cyrillic), Baku 1992; Mahammad Amin Rasulza¦ da, •sarl•ri: 1909- 1914, Baku 2001; idem, A _th_arlari: 1903-1909 (in Cyrillic), Baku 1992; idem, Sta¦ linla i_k_h_tila¦ l_k_h_¦a¤tiralari (in Cyrillic), Baku 1991; idem, A zerbaycan Cumhuriyyeti: keyfiyet-i teíekkülü ve ìimdiki vaziyeti, ed. Yavuz Akpânar, Iè rfan Murat Yâldârâm, and Sebahattin Çagân, Iè stanbul 1990; Vaqif Sultanlâ, A§gir yolun yolçusu: M•h•mm•d •min R•sulzad•nin h•yati ve •d•bi f•aliyyeti, Baku 1996; Tadeusz Swietochowski, Russia and A zerbaijan: a borderland in transition, New York 1994; Tadeusz Swietochowski and Brian C. Collins, Historical dictionary of A zerbayjan, Lanham 1999; TDVIèA , s.v. "Resulzâde, Mehmed Emin" (by Yavuz Akpânar); Nasim¦an Ya‘qublu, Mammad Emin Rasulza¦ da (in Cyrillic), Baku 1991.

/ رحيم رئيس نيا /