رستم پاشا، صدراعظم عثمانى در نيمه دوم قرن دهم. او در روستايى در نزديكى سارايوو به دنيا آمد (يوكسل[۱] ، ص ۲۱۹). رستم پاشا در نوجوانى به استانبول رفت و در حرم خاص سلطان تربيت شد و در دربار به خدمت پرداخت (د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). به درستى معلوم نيست كه از چه زمانى وارد تشكيلات عجمى اوغلانى* شد. او به تدريج در اين تشكيلات مناصب متعددى به عهده گرفت. ابتدا به مقام ركاب دارى رسيد و در لشكركشى به موهاچ[۲] * مقام سلاح دارى (د.ا.د.ترك، ذيل مادّه) و در ۹۳۳ نيز مقام ميرآخورى اول را برعهده داشت (فريدون بيگ پاشا، ج ۱، ص ۵۶۶).صدراعظمْ ابراهيم پاشا، به سبب نگرانى از تقرب رستم نزد سلطان سليمان قانونى* (حك : ۹۲۶ـ۹۷۴)، موجبات عزل وى از ميرآخورى و تعيين وى به سنجاق بيگى، احتمالا سنجاق تكه در آناطولى، را فراهم آورد. پس از قتل صدراعظم ابراهيم پاشا در ۹۴۲، رستم پاشا بيگلربيگى* (والى) ايالت ذوالقدر و سپس قره مان شد. در پى آن نيز بيگلربيگى دياربكر گرديد (پچوى[۳] ، ج ۱، ص ۲۰۶؛ اوزون چارشيلى[۴] ، ج ۲، ص ۵۴۹). او در ۹۴۵ بيگلربيگى آناطولى بود (فريدون بيگ پاشا، ج ۱، ص ۶۰۳) و به احتمالى، در آن زمان به مقام وزارت نيز رسيد (اوزون چارشيلى، ج ۲، ص ۵۴۹ـ۵۵۰).رستم پاشا در ۹۴۶، با مهرماه سلطان*، دختر سليمان قانونى، ازدواج كرد (عثمان زاده احمدتائب، ص ۲۹) و در محرّم ۹۴۸، در پى عزل لطفى پاشا از صدارت و تعيين خادم سليمان پاشا به جاى او، وزير دوم شد (دانشمند[۵] ، ج ۲، ص ۲۲۲؛ د.ا.د.ترك، همانجا). او در ۹۴۸ و ۹۵۰، در لشكركشى به مجارستان همراه سليمان قانونى بود (← دانشمند، ج ۲، ص ۲۳۱ـ۲۳۲) و در ۹۵۱، به مقام صدراعظمى منصوب شد (عثمان زاده احمدتائب، همانجا). در دوره صدارت وى، در ۹۵۲، حكومت عثمانى و هاپسبورگ[۶] به مدت يك سال ونيم پيمان متاركه جنگ امضا كردند (دانشمند، ج ۲، ص ۲۴۹). او در ۹۵۵ در دومين لشكركشى سليمان قانونى به ايران شركت كرد (فريدون بيگ پاشا، ج ۱، ص ۶۰۴ـ۶۰۵؛ نورى پاشا[۷] ، ج ۱، ص ۱۱۷). رستم پاشا همچنين در سومين لشكركشى سليمان به ايران در ۹۶۰ حضور داشت. در اين لشكركشى به درخواست مادرزنش، خرّم سلطان، موجبات اعدام شاهزاده مصطفى را با اين اتهام ساختگى كه سوداى سلطنت دارد، فراهم كرد. واكنش شديد مردم و نظاميان به اين واقعه موجب عزل رستم پاشا از صدارت شد (عثمان زاده احمدتائب، ص۳۰؛ دانشمند، ج ۲، ص ۲۸۳ـ۲۸۷).در پى عزل و قتل صدراعظم قره احمدپاشا به دسيسه خرّم سلطان و دخترش مهرماه سلطان در ۹۶۲، رستم پاشا براى دومين بار به صدارت رسيد (دانشمند، ج ۲، ص ۲۹۸ـ۲۹۹، ج ۵، ص ۱۸). مهم ترين مشكل او در اين دوره نزاع بر سر جانشينى، به ويژه بين شاهزاده بايزيد و شاهزاده سليم، بود. رستم پاشا نخست حامى بايزيد بود، اما بعد تغيير موضع داد (همان، ج ۲، ص ۳۱۳؛ نيز ← اوزون چارشيلى، ج ۲، ص ۴۰۱ـ۴۰۸). رستم پاشا در ۹۶۸ در حدود هفتاد سالگى درگذشت. او دو دوره و مجموعآ چهارده سال ونيم در مسند صدراعظمى دولت عثمانى بود (پچوى، ج ۱، ص ۲۲).رستم پاشا با تدابير مالى ثروتى افسانه اى براى خزانه دولت كسب كرد، چنان كه خزانه هاى دربار پر شد و استفاده از خزانه اى ديگر ضرورت يافت (پچوى، همانجا؛ عثمان زاده احمدتائب، ص ۲۹؛ دانشمند، ج ۲، ص ۲۴۸، ۳۲۲). او در بسيارى از سرزمينهاى حكومت عثمانى، ازجمله استانبول، و شهرهاى آناطولى و بالكان، مصر، مدينه و بيت المقدس، آثار خيريه برپا ساخت (يوكسل، ص ۲۱۹ـ۲۸۱؛ نيز ← د.ا.د.ترك، ذيل "RÏstem Paía Kervansarayâ"، "RÏstem Paía KÏlliyesi").كتاب تاريخ رستم پاشا، مشتمل بر وقايع زمان اغوزخان تا ۹۶۹، به رستم پاشا منسوب شده، اما ظاهرآ اين اثر به قلم وى نبوده، بلكه خلاصه اى از تاريخ نصوح مَطراق چى است كه تلخيص كننده آن معلوم نيست (د.ا.د.ترك، ذيل مادّه).
منابع : ابراهيم پچوى، تاريخ پچوى، استانبول ۱۲۸۱ـ۱۲۸۳؛ عثمان زاده احمدتائب، حديقة الوزرا، استانبول ۱۲۷۱، چاپ افست فرايبورگ ۱۹۶۹؛ احمد فريدون بيگ پاشا، منشآت الاسلاطين، ]استانبول [۱۲۷۴ـ۱۲۷۵؛
Iè smailHami Daniímend, Iè zahli Osmanli tarihi kronolojisi, èIstanbul 1971-1972; EI2, s.v. "Rüstem Pa_sh_a" (by Christine Woodhead); Mustafa Nuri Paía, Neta¦ yicü’lvuku ¦ ’¦at = kurumlariyla Osmanli tarihi, ed. Yâlmaz Kurt, Ankara 2008; TDVIè A , s.vv. "Rüstem Paía" (by Erhan Afyoncu), "Rüstem Paía Kervansarayâ" (by N. Çiçek Akçâl), "Rüstem Paía Külliyesi" (by Z. Hale Tokay); Iè smail Hakkâ Uzunçaríâlâ, Osmanli tarihi, vol.2, Ankara 1998; Iè . Aydân Yüksel, "Sadrâzam Rüstem Paía’nân vakâflarâ", in Ekrem HakkiA yverdi: hâtira kitabi, Iè stanbul: Iè stanbul Fetih Cemiyeti, 1995.
/ حجت فخرى /