دوشیرمه

دِوْشیرمه، نام قانون و اصطلاحی برای گردآوری کودکان مسیحی مهتدی تبعه حکومت عثمانی که در دربار خدمت می کردند و نیز عنوان این کودکان.واژه ترکی «دِوْشیرمه» (اسم مصدر، از مصدر «دوشیرمک») به معنی جمعاً وری، گردآوری، و در اصطلاح اداری و نظامی عثمانی، به معنی سربازگیری است (← سامی، ذیل، «دَوشِرمَک» و «دَوشِرمه»؛ نیز ← ایوب اوغلو ، ذیل "Devşirmek").نظام سربازگیری عثمانی در آغاز بر اسرای جنگی و قانون پنجک استوار بود (← پِنْجِک*؛ عجمی اوغلانی*؛ ینی چری*)، اما پس از حمله تیمور گورکان (حک:۷۷۱ـ۸۰۷) به آسیای صغیر فتوحات عثمانیان متوقف شد و تعداد اسرا و سربازان در دورة بایزید اول (حک:۷۹۱ـ۸۰۵)، سلطان محمد اول (حک:۸۰۵ـ ۸۲۴) و مراد دوم (حک:۸۲۴ـ۸۵۵) کاهش یافت. درنتیجه، دولت عثمانی از طریق نظام «دوشیرمه» به سربازگیری پرداخت. براساس آن، هر سه، پنج یا هفت سال یک بار، برخی از کودکان مسیحی ساکن در سرزمینهای غربی عثمانی با ضوابط ویژه ای (← ادامة مقاله) انتخاب و به اسلام فراخوانده می شدند. پس از تعلیم و تربیت آنان در اجاق (کانون) عجمی اوغلانی، آنها را در اجاق ینی چری یا در امور درباری و اداری استخدام می کردند. این کودکان دوشیرمه اوغلانی خوانده می شدند و همانند پنجک اوغلانها از جمله عجمی اوغلانها بودند. گویا این شیوه، نخستین بار در زمان سلطان محمد اول اعمال شد، اما در زمان مراد دوم به صورت «دوشیرمه قانونی»(قانون دوشیرمه) درآمد (← عاشق پاشازاده، ص ۵۴ـ۵۵؛ اوزجان ، ص ۱۰۸؛ نیز ← اینالجق، ۲۰۰۹، ص ۸۳؛ د.ا.د.ترک، ذیل واژه). براساس این قانون، افراد گردآوری شده که بین هفت تا بیست سال داشتند، ضمن آموزشهایی چون احکام دینی، زبان ترکی و آموزش نظامی، مواجب معیّنی نیز دریافت می کردند (← شوکت پاشا، ج ۱، ص ۴؛ احمد جواد، کتاب ۱، ص ۷؛ برای مُفاد قانون دوشیرمه ← قوچی ، ص ۳۵ـ۳۷؛ برای بحثهای مفصّل دربارة مقبولیت کار دوشیرمه در فقه اسلامی ← ویتک ، ص ۲۷۱ـ ۲۷۸؛ منگه ، ص ۱۸۱ـ۱۸۳؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه).عمل جمعاً وری دوشیرمه در پی اعلام نیاز ینی چری آغاسی (رئیس ینی چریان) به دیوان همایون درخصوص تعداد افراد مورد نیاز و با صدور فرمان دوشیرمه آغاز می شد (← اوزون چارشیلی ، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص ۱۴؛ نیز ← پاکالین ، ذیل "Devşirme Fermanı"). پیش از سده دهم دوشیرمه ها از بین ترکها، کردها، کولیها، روسها، یهودیها و نیز گرجیها انتخاب نمی شدند. در این گزینش، پسرانی ترجیح داده می شدند که ترکی نمی دانستند؛ ساکن شهرهای کوچک بودند و هیچگاه به استانبول نیامده بودند؛ تک فرزند خانواده نبودند؛ تجربه کاری خاصی نداشتند؛ و سالم و خوش صورت و خوش هیکل بودند (اوزون چارشیلی؛ اوزجان، همانجاها؛ بلگه، ص۱۸۰). گروههای کودکانی که از طریق دوشیرمه گردآوری می شدند، سوری (قافله، دسته) نام داشتند و افرادی که مأمور ثبت مشخصاًت، مراقبت و انتقال آنان به استانبول بودند، زیر نظر سوریجی باشی (قافله سالار) فعالیت می کردند (← راسم، ج ۱، ص ۵۵۱ـ۵۵۲، پانویس؛ پاکالین، ج ۱، ص ۱۷، ۴۴۷؛ نیز ← قوچی، ص ۲۷). پس از رسیدن دوشیرمه ها به استانبول، بر آنان اسامی اسلامی ـ ترکی می نهادند (د. ا. د. ترک، همانجا). سپس مناسب ترین آنها در دیوان همایون، برای خدمت در دربار انتخاب می شدند و برای گذراندن دوره آموزش به یکی از قصرها منتقل می گردیدند. دیگر دوشیرمه ها نیز برای آموزش در اجاق عجمی اوغلانی به ینی چری آغاسی یا به نیابت از وی به استانبول آغاسی تحویل داده می شدند (← اولیاچلبی، ج ۱، ص ۵۹۸؛ شوکت پاشا، همانجا؛ نوری پاشا ، ج ۱، ص ۸۱؛ اوزون چارشیلی، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص ۲۳ـ۲۴؛ همو، ۱۹۸۸ج، ص ۳۰۰).تا سده یازدهم، دوشیرمه هایی که مناسب خدمات درباری نبودند، برای فراگیری آداب و رسوم ترکی ـ اسلامی به روستاییان ترک سپرده می شدند. آنان درصورت نیاز در اجاق عجمی اوغلانی آموزش داده می شدند (← نشری ، ج ۱، ص ۱۹۹؛ اوزون چارشیلی، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص ۱۱ـ۱۲). دوشیرمه هایی که برای خدمات درباری انتخاب شده بودند، پس از گذراندن پنج تا هفت سال از دوره آموزشی، به قصر اصلی، یعنی طوپقاپی سرای*، فرستاده می شدند و در آنجا تحت تعلیمات جدیدتری قرار می گرفتند. این دسته از دوشیرمه ها در آنجا ادبیات، تاریخ، ریاضیات، هنرهای زیبا، موسیقی، تیراندازی، سوارکاری، کشتی گیری و زبانهای ترکی، عربی فارسی را فرامی گرفتند. از میان دوشیرمه ها، مناسب ترینشان به عنوان مستخدمان خاص پادشاه انتخاب می شدند (اونال، ص ۱۴۹).علاوه بر دین، دیدگاههای سیاسی دوشیرمه ها نیز تغییر می یافت و آنان با فاصله گیری از هم نژادانشان، با صداقت تمام به سلطان خدمت می کردند. دوشیرمه هایی که زبان ترکی آموخته بودند، زبان مادری خود را فراموش نمی کردند. در نیمه قرن نهم، تعداد دوشیرمه های دربار به حدی افزایش یافته بود که پیرامون سلطان، تقریباً به زبان ترکی گفتگو نمی شد (یورگا، ج ۱، ص ۴۱۳ـ۴۱۴).دوشیرمه در بین عثمانیان، نوآوری مهمی در نظام غلام داری محسوب می شد (اینالجق، ۲۰۰۹، ص ۸۳). در نیمه نخست قرن نهم و از زمان مراد دوم، سیاست حکومت عثمانی بر دورکردن بزرگان ترک تبار از اطراف سلطان و اعطای مناصب عالی رتبه به کسانی که منشأ دوشیرمه داشتند، متمرکز شد. این سیاست در زمان محمد فاتح با جدّیت دنبال شد. از زمان وی تا قرن دوازدهم عالی ترین مقامها نظیر وزارت اعظم، و منصب بیگلربیگی* یا میرمیران به دوشیرمه ها واگذار گردید (← اوزون چارشیلی، ۱۹۸۸ج، ص ۴۳ـ۴۴، ۸۳؛ همو، ۱۹۸۸ب، ص ۱۱۲ـ۱۱۳).تا پیش از فتح بوسنی و مناطق اطراف آن در نیمه دوم قرن نهم، در روم ایلی*، فقط از آلبانی، یونان و بلغارستان دوشیرمه گرفته می شد. به مرور زمان مناطق صربستان، بوسنی و هرزگوین، و مجارستان نیز به این مناطق افزوده شدند (همو، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص ۱۴). در زمان محمد فاتح، مردم بوسنی همگی به اسلام گرویدند. طبق قانون، دوشیرمه از مسلمانان گرفته نمی شد، اما با درخواست مردم بوسنی فرزندان ایشان نیز مشمول قانون دوشیرمه شدند و به عنوان پاداش مسلمان شدنشان، فرزندانشان فقط برای خدمت در قصر به عنوان دوشیرمه به کار گرفته شدند (همان، ج ۱، ص ۱۸ـ۱۹).قانون دوشیرمه تا زمان حکومت سلیم اول (حک : ۹۱۸ـ۹۲۶) که با ریاست دوشیرمه ها در حکومتش مخالف بود، فقط در روم ایلی اجرا می شد، اما از آن پس، در آناطولی* نیز اعمال گردید (قوچی، ص ۴۴). اعمال قانون دوشیرمه در آناطولی در دورة سلیمان قانونی (حک:۹۲۶ـ۹۷۴) شدت گرفت. درنتیجه، قانون دوشیرمه عمومیت یافت (اوزون چارشیلی، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص ۱۴؛ اینالجق، ۲۰۰۹، ص ۵۳).در اواخر سده دهم، دیوان سالاری عثمانی و نظام دوشیرمه با نابسامانیهایی روبه رو شد. دراین میان فرزندان ینی چریان و دولتمردان ــکه «ولدش»نامیده می شدندــ به طور غیرقانونی وارد اجاق ینی چری و عجمی اوغلانی شدند، به گونه ای که در دورة مراد سوم (حک:۹۸۲ـ۱۰۰۳) این دو اجاق مملو از ولدش بود (اوزون چارشیلی، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص ۲۹ـ۳۰؛ پاکالین، ذیل "Veledeş"). نقض قانون دوشیرمه و بالاگرفتن رشوه خواری در این کار، انتظام اجاق ینی چری را برهم زد و نیاز به دوشیرمه روزبه روز کاهش یافت (← سلانیکی مصطفی افندی ، ج ۲، ص ۴۸۲؛ د.ا.د.ترک، همانجا).مراد چهارم (حک:۱۰۳۲ـ۱۰۴۹) مخالف دوشیرمه ها و حامی ترکها بود (یورگا، ج ۳، ص۳۹۰ـ۳۹۱). بااین حال، در دورة وی، درپی برخی اصلاحات، اوضاع دوشیرمه ها نیز سامان داده شد (اوزون چارشیلی، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص۳۰).انگیزه عثمانیان از تأسیس نظام دوشیرمه افزایش تعداد مسلمانان و در اقلیت قراردادن مسیحیان بود. آنان با هوشمندی این نظام را برای ایجاد پیوند بین ترکها و مسیحیان قلمرو عثمانی گسترش دادند. عثمانیان در مقام به وجود آوردن ارتش عثمانی و امت عثمانیه در سه قاره آسیا، اروپا و افریقا بودند. باوجود این، قانون دوشیرمه بیشتر به سود قوای نظامی تمام شد (← احمد جواد، کتاب ۱، ص ۷؛ اینالجق، ۱۹۹۶، ص۶۷ـ۶۹؛ نیز ← اوزون چارشیلی، ۱۹۸۸الف، ج ۱، ص ۱۳۹ـ۱۴۰).در اواسط قرن دوازدهم، نظام دوشیرمه اهمیت خود را ازدست داد و با لغو قوانین آن، به طور کامل ازمیان رفت (← میدان لاروس ، ذیل واژه).

منابع: احمد جواد، تاریخ عسکری عثمانی، کتاب ۱، استانبول ۱۲۹۹؛ اولیا چلبی؛ احمد راسم، رسملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی، ج ۱، استانبول ۱۳۳۰؛ شمس الدین بن خالد سامی، قاموس ترکی، چاپ احمد جودت، استانبول ۱۳۱۷ـ۱۳۱۸؛ محمود شوکت پاشا، عثمانلی تشکیلات و قیافت عسکریه سی، استانبول ۱۳۲۵؛ درویش احمد عاشق پاشازاده، عاشق پاشازاده تاریخی، چاپ عالی بیگ، استانبول ۱۳۳۲؛Murat Belge, Osmanli’da kurumlar ve kültür, İstanbul ۲۰۰۵; EI۲irme" (by V. L. Ménage); Ish, s.v. "Dev(smet Zeki Eyuboğlu, Türk dilinin etimoloji s(zlüğü, İstanbul ۱۹۹۱; Halil İnalcık, Osmanli imparatorluğu: klasik çağ (۱۳۰۰-۱۶۰۰), [translation from English by] Ruşen Sezer, İstanbul ۲۰۰۹; idem, Osmanli imparatorluğu: toplum ve ekonomi, İstanbul ۱۹۹۶; Nicolae Iorga, Osmanli imparatorluğu tarihi, tr. Nilüfer Epçeli, İstanbul ۲۰۰۵; Reşad Ekrem Koçu, Yeniçeriler, İstanbul ۲۰۰۴; V. L. Ménageirme from Idris andsh, "Sidelights on the dev Sa’duddīn", BSO[A]S, xvııı, pt.۱ (۱۹۵۶); Meydan Larousse: büyük lûgat ve ansiklopedi, İstanbul: Meydan Yayınevi, ۱۹۹۰-۱۹۹۱; Mehmed Neşrî, Kitâb-i Cihan- nümâ: Neşrî tarihi, ed. Faik Reşit Unat and Mehmed A. K(ymen, Ankara ۱۹۹۵; Mustafa Nuri Paşa, Netāyicü‘l- vukū‘āt = Kurumlariyla Osmanli tarihi, ed. Yılmaz Kurt, Ankara ۲۰۰۸; Abdülkadir (zcan, "Osmanlı devleti’nin askerî yapısı", in Türkler, ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal (içek, and Salim Koca, vol.۱۰, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ۲۰۰۲; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri s(zlüğü, İstanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲; Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selâniki, ed. Mehmet İpşirli, İstanbul ۱۹۸۹; TDVİA, s.v. "Devşirme" (by Abdülkadir (zcan); Mehmet Ali (nal, "Medeniyeti ve müesseseleriyle Osmanlılar (۱۳۰۰-۱۶۰۰)", in Tarih kitabi: Selçuklular’dan bugüne, ed. Ahmet Nezihi el Turan, Ankara: Grafiker Yayınları, ۲۰۰۴; İsmail Hakkı Uzunçarışlı, Osmanli devleti teşkilâtindan kapukulu ocaklari, Ankara ۱۹۸۸a; idem, Osmanli devletinin merkez ve bahriye teşkilâti, Ankara ۱۹۸۸b; idem, Osmanli devletinin saray teşkilâti, Ankara ۱۹۸۸c; Paul Wittek, arshirme and sh"Devī‘a", BSO[A]S, xvıı, pt.۲ (۱۹۵۵).