دوست‌ محمد هروی

دوست محمد هروی، مشهوربه کوشوانی (گواشانی)، خوشنویس و مُذهِّب ایرانی قرن دهم. از تاریخ تولد و مرگ وی اطلاع چندانی دردست نیست. نام پدرش سلیمان و از اهالی کوشوان، از توابع هرات، بود و خوشنویسی را از قاسم شادی شاه (متوفی ۹۵۰) آموخت (سام میرزای صفوی، چاپ دستگردی، ص ۸۳؛ منشی قمی، ص ۹۹؛ فکری سلجوقی، ص ۲ـ۳). به نوشته فکری سلجوقی (همانجا)، دوست محمد در شمار هنرمندانی بود که شاه اسماعیل (حک:۹۰۵ـ۹۳۰) پس از غلبه بر تیموریان، آنان را از هرات به قزوین و سپس به تبریز کوچانید. در دورة طهماسب اول (حک:۹۳۰ـ۹۸۴)، دوست محمد از خوشنویسان و کتابدارانِ کتابخانه شاه بود. تعلق خاطر شاه طهماسب به دوست محمد چندان بود که آموزش خوشنویسی به یکی از شاهدختها را به او سپرد و زمانی که همه کاتبان و نقاشان را از کتابخانه اخراج کرد، وی را در سِمَت خود نگهداشت (منشی قمی، همانجا؛ نیز ← مایل هروی، ص شصت و چهار). دوست محمد احتمالاً تا حدود سال ۹۸۰، هم زمان با آخرین اثر موجود او یعنی نسخه مجالس العشاق، در قید حیات بوده است (مایل هروی، همانجا؛ بیانی، ج ۱ـ۲، ص ۱۹۱)، اما حبیب اصفهانی (ص ۱۲۵) تاریخ مرگ وی را ۸۷۱ ضبط کرده و مصطفی عالی افندی (ص ۲۸) او را از خوشنویسان کتابخانه بایسنغرمیرزا (متوفی ۸۳۷) پنداشته است.دوست محمد علاوه بر تبحر در نستعلیق، خطوط نسخ، ثلث، رقاع، و شکسته تعلیق را نیز خوش می نوشت (بیانی، ج ۱ـ۲، ص۱۹۰).مهم ترین اثر دوست محمد دیباچه ای است که بر مرقع بهرام میرزا و به سفارش او نگاشته است. این دیباچه درواقع سرگذشتنامه نگارگران، خوشنویسان، مذهّبان، و مجلدان از دوره ایلخانی تا دوره نویسنده است و به سبب طرح و کاربرد اصطلاحات کتاب آرایی اهمیت دارد. این اثر از منابع اصلی در معرفی کتابخانه های مشهور شاه طهماسب و بهرام میرزا است و می توان آن را الگویی برای آثاری از این دست، نظیر دیباچه قطب الدین محمد قصه خوان، دانست (حبیبی، ص ۵۷۹؛ مایل هروی، ص شصت وپنج، ۷۸۶). دیباچه دوست محمد، که در کتابخانه طوپقاپی سرای نگهداری می شود، به خط نستعلیق کتابت شده و دارای ۶۱ نگاره از نگارگران نامی قرن نهم و دهم همچون بهزاد*، احمد موسی، و عبدالحی مصور و قطعاتی از خوشنویسان نامی ازجمله مجنون رفیقی و محمدقاسم شادی شاه و آثار خوشنویسی شاهان و شاهزادگانی نظیر بهرام میرزا*، عبیداللّه خان، و عبدالعزیزخان است و حواشی آن با تذهیبهای نفیس مزیّن شده است (بیانی، ج ۱ـ۲، ص ۱۹۱ـ۱۹۲؛ حبیبی، ص ۵۸۰ـ۵۸۴؛ مایل هروی، ص شصت وسه).کهن ترین اثر بازمانده از دوست محمد قطعه خطی است با تاریخ شوال ۹۱۳ به اقلام ثلث و نسخ و رقاع محفوظ در مجموعه خلیلی. دیگر آثارِ خوشنویسی او عبارت اند از: قرآنی برای شاه طهماسب به سه قلم نسخ، ثلث، و ریحان به تاریخ ۹۶۸ محفوظ در کتابخانه آستانه حضرت معصومه در قم با رقم دوست محمدبن سلیمان؛ قطعه ای از مرقع سیداحمد مشهدی با سه خط ثلث، نسخ، و رقاع به تاریخ ۹۳۸ موجود در کتابخانه اوقاف استانبول؛ نسخه مجالس العشاق به خط نستعلیق به تاریخ ۹۷۲ موجود در کتابخانه مدرسه عالی شهیدمطهری (تهران)؛ نسخه مثنوی عطار نیشابوری با خط نستعلیق خوش و با رقم دوست محمدالکاتب الشاهی به تاریخ ۹۴۷ محفوظ در کتابخانه عمومی سن پترزبورگ؛ یک جزء از قرآن به خطنستعلیق موجود در کتابخانه اوقاف استانبول؛ حدیث سلسلة الذهب به خط نستعلیق عالی موجود در موزه هرات؛ و قطّاعیِ قطعاتی به خط میرعلی هروی، شیخ محمد امامی، و حافظ باباجان که دوست محمد خود محرّر آنها بوده است (بیانی، ج۱ـ۲، ص۱۹۰ـ۱۹۲؛ حبیبی، ص۳۱۲، ۳۴۹، ۵۲۸، ۵۸۸، ۵۹۶، ۶۲۰ـ۶۲۱؛ صفوت[۱] ، ص۹۰، ۹۳، تصویر۴۴). نگارگری چند تصویر از شاهنامه طهماسبی، ازجمله نگاره «بزمگاه کیخسرو در زیر درخت گوهرنگار»، به او نسبت داده شده است (پاکباز، ذیل مادّه؛ نیز ← )فرهنگ هنر([۱] ، ذیل «دوست محمد»).دوست محمد شعر نیز می سرود و «کاهی» تخلص می کرد (سام میرزای صفوی، چاپ همایونفرّخ، ص ۱۳۷ـ۱۳۸؛ مایل هروی، همانجا؛ قس سام میرزای صفوی، چاپ دستگردی، ص ۸۳ که در آن «گامی» آمده است).

منابع : مهدی بیانی، احوال و آثار خوش نویسان، تهران ۱۳۶۳ش؛ روئین پاکباز، دایرة المعارف هنر: نقاشی، پیکره سازی، گرافیک، تهران ۱۳۷۸ش؛ حبیب اصفهانی، تذکره خط و خطاطان، ترجمه رحیم چاوش اکبری، تهران ۱۳۶۹ش؛ عبدالحی حبیبی، هنر عهد تیموریان و متفرعات آن، تهران ۱۳۵۵ش؛ سام میرزای صفوی، تحفه سامی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۴ش؛ همان: تذکره تحفه سامی، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران ]بی تا.[؛ فکری سلجوقی، ذکر برخی از خوشنویسان و هنرمندان: تعلیقات مرحوم فکری سلجوقی بر دیباچه دوست محمد هروی، کابل ۱۳۴۹ش؛ نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد ۱۳۷۲ش؛ مصطفی عالی افندی، مناقب هنروران، استانبول ۱۹۲۶؛ احمدبن حسین منشی قمی، گلستان هنر، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۶ش؛The Dictionary of art, ed. Jane Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸, s.v. "Dust Muhammad" (by Sheila R. Canby); Nabil F. Safwat, The art of the pen: calligraphy of the ۱۴th to ۲۰th centuries, in The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, vol.۵, ed. Julian Raby, London: The Nour Foundation, ۱۹۹۶.