دوست‌ محمد

دوست محمد، نگارگر ایرانی قرن دهم. او را دوست مصور و دوست دیوانه نیز نامیده اند که سبب دیوانه نامیدنش روشن نیست. بوداق منشی قزوینی (ص ۱۱۴) نیز به این نکته اشاره کرده است. دوست محمد از نگارگران دربار شاه طهماسب اول (حک ۹۳۰:ـ۹۸۴) و شاگرد ممتاز کمال الدین بهزاد* بود (← منشی قمی، ص ۱۳۵ـ۱۳۶؛ کریم زاده تبریزی، ج ۱، ص ۱۷۴). گاه او را به اشتباه با دوست محمد هروی*، خوشنویس و مؤلف دیباچه مرقع بهرام میرزا، و گاه با دوست محمدبن عبداللّه قاطع، که به قطاعی می پرداخته است، یکی دانسته اند (← کوشا، ص ۱۱۴ـ۱۱۶).پس از آنکه همایون (پادشاه هندوستان) در ۹۵۱ به دربار شاه طهماسب پناه برد، از وی خواست تا به هنگام بازگشت، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به هندوستان ببرد. دوست محمد نیز همراه برخی دیگر از نگارگران برجسته از جمله عبدالصمدِ شیرازی*، میرمصور بدخشانی، و میرسیدعلی* به هندوستان رفت و در کنار آنان در شکل گیری سبک نگارگری گورکانیان هند، که متأثر از شیوه کمال الدین بهزاد بود، سهیم شد. ظاهراً تشدید رفتار سختگیرانه دینی شاه طهماسب و بی توجهی او به هنرهای غیردینی از عوامل مهم این مهاجرت بوده است (← منشی قمی، مقدمه سهیلی خوانساری، ص چهل ویک؛ کنبی[۱] ، ص ۸۳). به گفته بایزید بیات (ص ۶۶)، او دربار صفوی را بی رخصت ترک کرد و به ملازمت میرزاکامران، برادر همایون، درآمد. در ۹۶۱ زمانی که همایون هندوستان را فتح کرد، او به همراه برخی نگارگران و هنرمندان دیگر همراه پادشاه بود (همان، ص ۱۷۶ـ۱۷۷). بعدها همایون در نامه ای به عبدالرشیدخان (فرمانروای کاشغر)، هنرمندان دربارش را ستود و دوست محمد را از ملازمان قدیم خود، «مانی زمان»، و «نادره دوران» در نگارگری و خوشنویسی و تذهیب خواند و اثری از او به شیوه سیاه قلم را برای عبدالرشیدخان فرستاد (همان، ص ۶۷ـ۶۹). از سرگذشت او پس از این تاریخ اطلاعی دردست نیست و گویا پس از زندگی با افتخار در هندوستان، در همانجا از دنیا رفته است (منشی قمی، ص ۱۳۶ـ۱۳۷، پانویس ۱).دو نگاره از آثار او شناسایی شده است. یکی با نام «دختر هفتواد و کرم سیب» که از تصاویر شاهنامه شاه طهماسبی* (محفوظ در موزه هنر متروپولیتن) است (کریم زاده تبریزی، همانجا؛ امامی، ص ۲۰۱). دوست محمد داستان هفتواد را با جزئیات و دقت فراوان به تصویر کشیده است. هفتواد داستان مردی است که دخترش کرمی از میان سیب پیدا می کند و آن را در دوکدان خود می گذارد و نخ ریسی اش رونق می یابد و مال و جلال فراوانی نصیب خانواده اش می شود، نگاره رقم دار دیگر او تصویری از شاه ابوالمعالی کاشغری، از صوفیان شبه قاره، در حدود بیست سالگی و در حال نوشتن است (کریم زاده تبریزی، ج ۱، ص ۱۷۵؛ عکاشه، ص ۲۱۸). شیخ محمد سبزواری*، خوشنویس و نگارگر عهد صفوی، شاگرد دوست محمد بود (منشی قمی، ص ۱۴۲).

منابع: کریم امامی، «داستان بازگشت یک شاهنامه نفیس»، فصلنامه هنر، ش ۲۹ (تابستان و پاییز ۱۳۷۴)؛ بوداق منشی قزوینی، «بخش احوال خطاطان و نقاشان از کتاب جواهرالاخبار»، چاپ کفایت کوشا، نامه بهارستان، دفتر۱۵ (۱۳۸۸ش)؛ بایزید بیات، تذکره همایون و اکبر، چاپ محمد هدایت حسین، تهران ۱۳۸۲ش؛ ثروت عکاشه، موسوعة التصویر الاسلامی، بیروت ۱۹۹۹؛ محمدعلی کریم زاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ش؛ کفایت کوشا، «دوست دیوانه/ دوست مصوّر»، آینه میراث، سال ۴، ش ۱ (بهار ۱۳۸۵)؛ احمدبن حسین منشی قمی، گلستان هنر، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۶ش؛Sheila R. Canby, Persian painting, London ۱۹۹۷; Stuart Cary Welch, A king’s book of kings: the Shah-nameh of Shah Tahmasp, New York ۱۹۷۶.