دوحه

دوحه، پایتخت و مهم ترین شهر قطر*. دوحه در میانه ساحل شرقی قطر واقع است و از مغرب به شهر رَیّان، از جنوب به شهر وَکْرَه و از شمال به شهر ظَعایِن محدود می شود (← )اطلس جامع جهان تایمز([۱] ، نقشه ۳۴؛ نیز ← رانیا خلیل[۱] و خالد شعبان[۱] ، ص ۶۷۸). این شهر در بیابانی سنگی و در ارتفاع حدود پانزده متری از سطح دریا قرار دارد (لاریمر[۱] ، ج ۷، ص ۴۸۷؛ برای انواع زمین ← احمد عبداللّه بابکر و علی ابراهیم شیب، ص۲۹۵).هسته اصلی شهر دوحه روستای بِدَع بود که آن را گروهی از اقوام سودانی بنا نهادند که از ابوظبی به آنجا پناه آورده بودند (لاریمر، ج ۷، ص ۴۸۹). آل ثانی* (از طایفه مَعاضید، از نسل بنی تمیم*، ساکن در جنوب نجد ← ادهم[۱] ، ص ۲۲۱) در حدود قرن سیزدهم به زُباره* در قطر مهاجرت کردند. چندی بعد گروهی از آنها به رهبری محمد آل ثانی، در ۱۲۶۳ در پی اختلاف با خاندان آل خلیفه* (از خاندانهای حاکم بر بحرین*)، که ادعای حاکمیت بر قطر را داشتند، در روستای بدع ساکن شدند (رانیا خلیل و خالد شعبان؛ ادهم، همانجاها؛ ویدمان[۱] و همکاران، ص ۳۸ و تصویر۲). دوحه در زمان آل ثانی گسترش و به تدریج هویتی مستقل یافت و روستای بدع در حاشیه آن قرار گرفت (← لاریمر، ج ۷، ص ۴۸۸ـ۴۸۹). در پی درگیریهای آل ثانی با آل خلیفه در ۱۲۶۴، ۱۲۶۷ و ۱۲۸۳، دوحه آسیبهای بسیاری دید و ویران شد (← ابن بشر، ج ۲، ص۱۳۰ـ۱۳۱؛ نبهانی، ص ۱۱۲ـ ۱۱۳، ۱۲۴ـ۱۲۵). در ۱۲۸۵، پس از حمله مجدد حاکمان بحرین با همدستی حاکمان ابوظبی به دوحه، دولت انگلیس (که درصدد توسعه حاکمیت خود بود) محمد آل ثانی را حاکم سرتاسر قطر خواند ()جهان و مردمانش([۱] ، ص۷۰). در ۱۲۸۹، عثمانیها موفق شدند با تلاشهای والی بغداد و گذر از آبراهه سوئز، بر بخشی از سواحل جنوبی خلیج فارس تسلط یابند و پادگانی کوچک در دوحه به نام کُوت ایجاد کنند که امروزه از آثار باستانی دوحه به شمار می رود (← ادهم؛ )جهان و مردمانش(، همانجاها؛ قورشون ص ۸۶ـ۸۷؛ قس خلیفی، ص ۹۳، که سال بنای قلعه را ۱۲۹۷ یا ۱۳۲۴ دانسته است).پیش از اکتشاف و استخراج نفت و بهره برداری از آن، تا دهه ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۰ (← ادامة مقاله) دوحه ساختاری سنّتی و بومی داشت. خانه ها از مصالح محلی چون تنه نخل، مرجان، سنگ و گل ساخته می شدند و عمدتاً ساده و دو طبقه با یک ورودی و حیاط بودند. مسجدجامع و قصر حکومتی در مرکز شهر قرار داشت و بازار در امتداد جاده های اصلی و بندرگاه شکل گرفته بود که تا داخل شهر ادامه می یافت. در انتهای بازار، که به آن سوق الظلام نیز می گفتند، قلعه کوت و گورستان قرار داشت (ویدمان و همکاران، ص ۳۹ـ۴۰ و تصویر۲الف، ۲ب؛ ادهم، ص ۲۲۴). در همین زمان دوحه به نُه ناحیه/ محله (فریق) تقسیم می شد که در هر ناحیه طایفه ای استقرار داشت. این نه ناحیه به ترتیب از مشرق به مغرب عبارت بودند از: ۱) آل بن علی که عمدتاً آل بن علی در آن ساکن بودند؛ ۲) سُلُطَه که سکونتگاه طایفه سلطه و برخی از خانواده های طایفه بَقاقَلَه بود؛ ۳) مُرقاب شرقی که اغلب ساکنان آن از معاضید، مَنانَعَه و سلطه بودند؛ ۴) دوحه که آن را آل بوعَینین ساخته و ساکنان آن عبارت بودند از : طوایف حُوَلَه، معاضید، ایرانیان، آل بن علی، اعراب نجد، بَحارِنَه، دَواسِر* و نیز گروهی از اعضای آل ثانی؛ ۵) دُوَیحَه که با قبرستانی از دوحه جدا می شد و بحارنه، حوله و دیگر طوایف در آن ساکن بودند؛ ۶) قلعه عسکر؛ ۷) مُرقاب غربی در امتداد ساحل که امروزه بیابان است؛ ۸) بدع که مرقاب غربی آن را از قلعه عسکر جدا می کرد، قدیم ترین ناحیه دوحه و سکونتگاه سودانیها، آل بوکُوارَه، عَمامَرَه، بقاقله، حوله و بنی یاس بود؛ ۹) رُمَیلَه (← لاریمر، ج ۷، ص ۳۹۱ـ۳۹۲، ۴۸۸ـ۴۸۹؛ ویدمان و همکاران، ص ۳۹ـ۴۰). ساکنان دوحه در این زمان غالباً به صید ماهی و مروارید و تولید انواع محصولات دامی می پرداختند. در این میان، صید مروارید مهم ترین منبع درآمد آنها بود و تجارت مروارید با ایران، هند و دیگر همسایگان رونق داشت. گسترش دوحه در این دوره به توسعه صنعت مروارید وابسته بود، چنان که با رواج مرواریدهای مصنوعی ژاپن، توسعه و رشد دوحه مدتی متوقف شد (رانیا خلیل و خالد شعبان، همانجا؛ محمد نصر مهنا، ص ۲۸۹ـ۲۹۰).پس از اکتشاف نفت در ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹ و استخراج آن در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰، رشد شهر، که به سبب افت تجارت مروارید و جنگ جهانی دوم (۱۳۱۸ـ۱۳۲۴ش/ ۱۹۳۹ـ۱۹۴۵) متوقف شده بود، از ۱۳۲۴ش/ ۱۹۵۵ از سر گرفته شد ()جهان و مردمانش(، همانجا؛ ویدمان و همکاران، ص ۳۸ـ۴۱؛ رانیا خلیل و خالد شعبان، ص ۶۷۹؛ محمد نصر مهنا، همانجا). با استقلال قطر در ۱۲ شهریور ۱۳۵۰/ ۳ سپتامبر ۱۹۷۱، دوحه پایتخت رسمی این کشور شد و هزاران متخصص و کارگر در صنایع و ساختمان سازی به خدمت گرفته شدند (رانیا خلیل و خالد شعبان، همانجا). همچنین برای برقراری ارتباط میان پایتخت و مناطق نفتی، جاده ای بین دوحه و دُخان (در مغرب قطر) ساخته و نخستین فرودگاه محلی در دوحه افتتاح شد (ویدمان و همکاران، ص ۴۱). ساخت بناهای تفریحی، تجاری، و ورزشی در ساحل دریا (← ادهم، ص ۲۳۲ـ۲۳۳، تصویر۹ـ۹؛ )جهان و مردمانش(، همانجا)، به همراه توسعه شهری دقیق، ساخت بناهای عمومی مقاوم و گسترش امکانات عمومی شهری سبب رشد سریع دوحه شد، به طوری که مساحت شهر در ۱۳۷۴ش/ ۱۹۹۵ به ۷۱۰۰ هکتار رسید (ویدمان و همکاران، ص ۴۱ـ۴۴). توسعه و پیشرفت سریع دوحه توجه جهانیان را به این شهر جلب کرد، چنان که در ۱۳۸۰ش/ ۲۰۰۱ این شهر میزبان سازمان تجارت جهانی[۱] و در ۱۳۸۵ش/ ۲۰۰۶ میزبان بازیهای آسیایی بوده است ()جهان و مردمانش(، همانجا؛ نیز ← قطر*).در ۲۰۰۳، فرودگاه بین المللی حمد[۱] در دوحه تأسیس شد. این فرودگاه، که سالانه دوازده میلیون مسافر را جابه جا می کند، ده خط پروازی دارد. توسعه این فرودگاه تا ۱۳۹۴ش/ ۲۰۱۵ ادامه خواهد یافت (← قطر[۱] ، ج ۱، ص ۲۲۱ـ۲۲۲).منحنی رشد جمعیت، از دهه های نخست قرن چهاردهم/ بیستم تاکنون، از تأثیر فراوان شاخص اقتصاد بر جمعیت دوحه نشان دارد. در اوایل این قرن، جمعیت دوحه را عربها و مهاجران ایرانی (عمدتاً صاحبان حرفه قایق سازی) و بردگان شرق افریقا (بیشتر ماهیگیر و صنعتگران مروارید) تشکیل می دادند. در دورة رشد تجارت مروارید، جمعیت دوحه به دوازده هزار تن رسید و در ۱۳۰۹ش/ ۱۹۳۰ با افت تجارت صنعت مروارید در قطر، جمعیت دوحه نیز کاهش یافت و حتی کل جمعیت قطر در آن زمان به شانزده هزار تن رسید. از دهه ۱۳۳۰ش/ ۱۹۵۰ تا دهه ۱۳۵۰ش/ ۱۹۷۰، یعنی پس از استخراج نفت، جمعیتمهاجران خارجی ۶۷% افزایش یافت و جمعیت دوحه به ۰۰۰،۸۳تن رسید (ویدمان و همکاران، ص ۳۸ـ۳۹،۴۱). براساس رشد اقتصادی قطر، جمعیت دوحه افزایش یافته، چنان که جمعیت شهر در ۱۳۸۸ش/ ۲۰۰۹ به حدود ۰۰۰، ۷۱۱ تن رسیده است (← )سالنامه جمعیتی ۲۰۰۹ـ ۲۰۱۰([۱] ، ص ۳۴۶). تنوع مهاجران به ویژه آسیاییها در قطر و دوحه موجب تنوع بسیار در فرهنگ و عقاید و ادیان مردم این شهر شده است (ناصر عبدالرحمان فخرو، ص ۱۶۶).امروزه به مجموعه شهرهای دوحه، رَیّان و وکره، الدوحة الکبری می گویند که حدود ۸۸% جمعیت قطر را شامل می شود (← همان، ص ۱۴۴).

منابع: ابن بشر، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة، ]بی تا.[؛ احمد عبداللّه بابکر و علی ابراهیم شیب، «مورفولوجیة مدینة الدوحة و علاقتها بارتفاع منسوب المیاه الجوفیة»، حولیة کلیة الانسانیات و العلوم الاجتماعیة، ش ۱۵ (۱۹۹۲)؛ محمدجاسم خلیفی، المواقع الآثاریة، التراث المعماری، المتاحف فی قطر، دوحه ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛ زکریا قورشون، قطر فی العهد العثمانی: ۱۸۷۱ـ۱۹۱۶، دراسة وثائقیة، ترجمة من الترکیة حازم سعید منتصر، بیروت ۱۴۲۸/ ۲۰۰۸؛ محمد نصر مهنا، قطر: التاریخ، السیاسة، التحدیث، اسکندریه ۲۰۱۱؛ ناصر عبدالرحمان فخرو، «السکان فی دولة قطر: دراسة دیموجغرافیة»، مجلة کلیة الانسانیات و العلوم الاجتماعیه، ش ۲۵ (۲۰۰۲)؛ محمدبن خلیفه نبهانی، التحفة النبهانیة فی تاریخ الجزیرة العربیة، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛Doha’s urbanity Island: the "Rediscovering Adham, Khaled from pearls to spectacle", in The evolving Arab city: development, ed. Yasser urban and modernity tradition, Elsheshtawy, London: Routledge, ۲۰۰۸; Demographic yearbook ۲۰۰۹- ۲۰۱۰, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, ۲۰۱۱; John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, ‘Omān, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶; Qatar: oil, gaz exploration laws and regulations handbook, vol. ۱, [Washington, DC]: International Business Publications, Khaled Shaaban, "Rebuilding old and Khalil Rania ۲۰۱۳; Retrieved ۲۰۱۲.Corp. Qatar", Doha, of case the downtowns: http:///www.corp.at/archive/CORP۲۰۱۲- Dec.۲۴,۲۰۱۲,from ۵۴.pdf; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, ۲۰۱۱; Florian Wiedmann, Ashraf M. Salama, and Alain Thierstein, "Urban evolution of the city of Doha: an investigation into the impact of economic transformations on the urban structures", Journal of the Faculty of Architecture (Middle East Technical University), vol.۲۹, no.۲ (۲۰۱۲); World and its peoples: Middle East, western Asia, and northern Africa, vol.۱: Arabian Peninsula, New York: Marshal Cavendish, ۲۰۰۶, s.v. "Qatar: Doha" (by C. Carpenter).