الرحمان

معرف

از اسماى حسناى خداوند.
متن

الرحمان، از اسماى حسناى خداوند. اين واژه صيغه مبالغه است و مانند ساير واژه هاى هم ساخت آن (وزن فَعْلان)، بر سرشارى و پُرى بيش از حد دلالت دارد و مشتق از رح م يا رحمت و به معناى صاحب و مالك رحمتِ («ذوالرحمة») وسيع و بى منتهاست (← ابوعبيده، ج ۱، ص ۲۱؛ زَجّاجى، ص ۳۸ـ۳۹؛ ازهرى؛ جوهرى؛ ابن منظور، ذيل «رحم»؛ نيز براى نظر مفسران ← طبرى؛ طوسى؛ زمخشرى؛ طبرِسى؛ ابوالفتوح رازى، ذيل فاتحة الكتاب: ۱). به نظر بيهقى (ص ۷۰)، چون رحمان دارنده رحمت بى نظير است، صورت تثنيه و جمع ندارد (نيز ← خطّابى، ص ۳۶). فخررازى (۱۳۶۴ش، ص ۱۵۴) بااشاره به رأيى كه رحمان را در اصل، واژه اى عبرى مى داند (← ادامه مقاله)، شيوه جمهور محققان و مفسران جهان اسلام را در بررسى واژه هاى قرآن، استشهاد و استناد به قرآن و احاديث دانسته است. او با اشاره به تصريح قرآن (زخرف: ۳؛ شعراء : ۱۹۵؛ احقاف: ۱۲) كه زبان خود را عربى يا عربى روشن (قرآنآ عربيّآ، لسانآ عربيآ، لسانٍ عربىٍّ مبينٍ) دانسته و اينكه هر پيامبرىبه زبان قومش سخن گفته (ابراهيم: ۴) و بيان اين نكته كه رحمان در بسيارى از آيات قرآن ذكر شده است نتيجه مى گيرد كه لفظ رحمان قاعدتآ كلمه اى عربى است. از جمله روايات دالّ بر عربى بودن واژه رحمان و اشتقاق آن از رحمت، حديث قدسى است كه در آن خداوند خود را رحمان خوانده و «رَحِمَ» را از اسم رحمان خود مشتق دانسته است (← ابن بابويه، ۱۳۶۱ش، ص ۳۰۲؛ خطّابى، ص ۳۸؛ بيهقى، همانجا؛ راغب اصفهانى، ذيل «رحم»؛ قرطبى، ص ۴۷۸، به نقل از ابن حصار؛ نيز براى شواهدى از اشعار عربى ← طبرسى، همانجا). رأى ديگر، رحمان را در اصل واژه اى عبرى مى داند كه به صورت رخمان بوده و سپس «خ» به «ح» تبديل شده و در زبان عربى به شكل رحمان درآمده است. اين رأى را به ابوالعباس احمدبن يحيى ثعلب*، نحوى و زبان شناس قرن سوم، منسوب مى دانند (← زجّاجى، ص ۴۲؛ ازهرى، همانجا؛ فخررازى، ۱۳۶۴ش، ص ۱۵۳؛ نيز ← جفرى[۱] ، ص۱۴۰ـ۱۴۱؛ ريپين[۲] ، ص ۱۵۷، ۱۶۵ـ ۱۶۶). به گزارش بيهقى (همانجا) و فخررازى (۱۳۶۴ش، ص ۱۵۳ـ۱۵۴) قائلان به اين رأى دلايلى بر آن اقامه كرده اند؛ ازجمله اينكه از آيه ۶۰ سوره فرقان چنين برمى آيد كه عربها با شنيدن اين سخن كه رحمان را سجده كنيد، گويى با واژه اى ناآشنا مواجه شدند و گفتند رحمان چيست؟ (وَمَا الرَّحمن) و در پىِ آن، سجده به رحمان را نيز رد و انكار كردند. درحالى كه اگر رحمان كلمه اى عربى و مشتق از رحمت بود، آنان انكارش نمى كردند زيرا منكر رحمتِ پروردگارشان نبودند. ديگر آنكه اگر رحمان مشتق از رحمت عربى بود به كاربردن تركيب «واللّه رحمان بعباده» نيز مانند تركيب «اللّه رحيم بعباده» جايز بود. حال آنكه چنين تركيبى به كار نرفته است. همچنين، اگر رحمان كلمه اى عربى بود، چون مبالغه رحمان شديدتر از رحيم است، شايسته بود كه بعد از رحيم بيايد؛ چنان كه در عربى گفتهمى شود فلانى عالِم كثيرالعلم است، و نه فلانى كثيرالعلم عالم است. افزون بر اين، مردم عرب پيش از نزول قرآن واژه رحمان را به كار نمى بردند.در پاسخ گفته شده است، انكار رحمان، كه در آيه ۶۰ سوره فرقان بدان اشاره شده، دليل بر اين نيست كه مشركان عرب واژه رحمان را نمى شناختند، بلكه همان طور كه از ديگر آيات قرآن، مانند آيه ۱۴۶ سوره بقره، مستفاد مى شود، مشركان با وجودِ علم و شناخت هم تكذيب مى كردند (← طبرى، همانجا). به اعتقاد فخررازى (۱۳۶۴ش، ص ۱۵۵)، انكار رحمان به اين سبب بود كه مردم عرب رحمان را غير از اللّه مى دانستند (براى آگاهى از ساير پاسخها ← همانجا). افزون بر اين دو رأى، نظريه  ديگرى هم هست كه در آن رحمان از واژه هاى مشترك در زبانهاى عبرى و عربى و سريانى تلقى شده است (← كفعمى، ۱۴۱۲، ص۳۰؛ همو، ۱۴۱۴، ص ۴۲۶).به هرحال، رحمان اغلب به معناى صاحبِ رحمتِ واسع و شامل ــكه مختص خداوند است ــ آمده است. رحمت نيز گاه به معناى نعمت و اراده نعمت يا نعمتى كه اعطاكننده آن سزاوار عبادت است دانسته شده (← ابن بابويه، ۱۳۵۷ش، ص ۲۰۳ـ۲۰۴؛ طوسى، همانجا؛ سمعانى، ص۱۰؛ ابوالفتوح رازى، همانجا؛ كفعمى، ۱۴۱۲، ص ۲۸ـ۲۹) و گاه به معناى حالت نفسانىِ رقت و عطوفت و دلسوزى است كه باعث احسان و نيكى به فرد ديگر مى شود. البته اين معنا تنها در مورد انسان صادق است و در مورد خداوند صِرف اِنعام و تفضّلِ عارى از رقت معنى مى دهد (← ابوحاتِم رازى، ج ۲، ص ۲۳؛ راغب اصفهانى، همانجا؛ غزالى، ص ۶۶؛ كفعمى، ۱۴۱۲، ص ۲۸). حتى ابن بابويه (۱۳۵۷ش، همانجا) تصريح كرده است كه رحمت به معناى رقت و دلسوزى ــكه از حالات خاص انسانى است ــ مورد نظر نيست (نيز ← خطّابى، ص ۳۹؛ بيهقى، ص ۷۱). افزون برآن، شايان ذكر است كه برخى از محققان و متكلمان ميان رحمان و رحيم تفاوتى نديده و هر دو را از يك ريشه و به يك معنا دانسته اند (← ابوعبيده، ج ۱، ص ۲۱؛ ابن فورَك، ص ۴۷؛ قشيرى، ص ۶۶؛ جوينى، ص ۱۴۵؛ سمعانى، همانجا). با وجود اين، بعضى ازجمله زَجّاج (ص ۲۸ـ۲۹) و غزالى (همانجا) و فيض كاشانى (۱۳۵۸ش، ج ۱، ص ۱۰۷) رحمان را متمايز از رحيم و اخصّ از آن دانسته اند. در نظر غزالى (ص ۶۶ـ۶۷)، مفهوم رحمان مشتمل است بر نوعى رحمت كه فراتر از تواناييها و مقدورات آدميان است و به سعادت اخروى تعلق دارد. بدين سان، رحمانيت خداوند با ايجاد و خلق بندگان، هدايت آنان به سوى ايمان و اسباب سعادت و رساندن آنها به سعادت و رؤيت پروردگارشان در آخرت تحقق مى يابد. ابوالفتوح رازى (همانجا) نيز بر آن بوده است كه ميان رحمان و رحيم هم از لحاظ لفظى و هم از نظر معنايى تفاوت وجود دارد. به نظر او رحمان از حيث لفظ بليغ تر از رحيم است و از لحاظ معنا دربرگيرنده همه مردم است، ولى رحيم خاص مؤمنان است. او (همانجا) نسبت رحمان و رحيم را عموم و خصوص مِن وجه دانسته و حديثى از امام جعفرصادق عليه السلام را بر همين مبنا تفسير كرده است (← ادامه مقاله). فخررازى (۱۳۶۴ش، ص ۱۶۶) با اشاره به رأى دو گروه حائز اكثريت و اقليت و ذكر استدلالهاى هر دو گروه، مترادف بودن رحمان و رحيم را از هر حيث بعيد دانسته است. به بيان وى، رأى اكثريت اين است كه مبالغه رحمان بيشتر و قوى تر از مبالغه رحيم است. زيرا مشهور است كه رحمان مبيّن رحمت دنيوى بر همه بندگان است، اما رحمت رحيم تنها به آخرتِ مؤمنان اختصاص دارد. همچنين وزن رحمان (فعلان) مبالغه آميزتر از وزن رحيم (فعيل) است و براساس قاعده لغوى معروف «زيادة المبانى تدلُّ عَلى زيادةِالمعانى»، تعداد حروف رحمان نيز بيشتر از رحيم است. رأى اقليت داير بر اين است كه مبالغه رحيم شديدتر است، زيرا رحمان علاوه بر رحمت، نوعى هيبت و قهر را نيز افاده مى كند، اما رحيم چنين نيست. افزون بر اين، ذكر رحيم پس از رحمان در بسمله، بر شدت مبالغه رحيم دلالت دارد و چون ختم كلام با رحيم است، رحيم بيشتر بر رحمت دلالت دارد. همچنين، به وجه اختلاف ديگرى هم اشاره شده است و آن اينكه رحمان بخشنده جليل ترين و عظيم ترين نعمتهاست، ولى رحيم بخشنده دقيق ترين، باريك ترين و لطيف ترين آنها (همانجا؛ نيز ← زمخشرى، همانجا؛ سامى، ص ۱۵؛ نيز درباره فرق ميان رحمان و رحيم ← شرباصى، ج ۱، ص ۲۸ـ۳۰؛ نابلسى، ج ۱، ص ۵۷۶ـ۵۷۹).كلمه رحمان بدون احتساب كاربرد آن در بسمله آغاز سوره ها، ۵۶ بار در قرآن كريم به كار رفته كه از اين ۵۶ مورد، شش بار همراه با رحيم و پيش از آن ذكر شده است (← محمدفؤاد عبدالباقى، ذيل «رحم»). به نظر طبرسى (همانجا)، سبب تقدم هميشگى رحمان بر رحيم اين است كه رحمان به منزله اسم عَلَم است، اما رحيم چنين نيست (قس با نظر ابن عربى در ادامه مقاله). برخى مفسران نيز مبالغه رحمان را ويژه و شديدتر از مبالغه رحيم دانسته اند (← طبرى؛ طوسى؛ راغب اصفهانى؛ زمخشرى، همانجاها؛ طباطبائى، ذيل فاتحة الكتاب: ۱)، زيرا برخلاف رحيم كه غيرخدا (يعنى انسانها) نيز ممكن است بدان متصف شوند (براى نمونه ← توبه:  ۱۲۸ كه در آن پيامبراكرم در حق مؤمنانْ رئوف و رحيم وصف شده است)، رحمان اسم خاص خداوند است و كسى جز او كه رحمت اش همه چيز را دربرگرفته، سزاوار اين نام نيست (نيز ← زجّاج، ص ۲۸؛ غزالى، ص ۶۶).به عقيده مفسران، مفهوم رحمان اين است كه رحمت و احسان و اِنعام خداوند در دنيا شامل همه خلق، يعنى مؤمن و كافر و نيكوكار و بدكار، است؛ درواقع، از رحمانيت خداوند است كه همگان را آفريده، بدانها حيات بخشيده، خواستها و تمايلاتى در وجود آنها به وديعه نهاده، به همه بندگان روزى داده، اسباب معيشتشان را فراهم و گرفتاريها و بلاياى آنها را رفع كرده است. اما رحيم بودن خداوند به مؤمنان اختصاص دارد كه شامل الطاف خاص خداوند به آنها و كسب توفيقات در دنيا و آمرزش گناهان و نيل به ثواب عظيم در آخرت است (براى نمونه ← طبرى؛ طوسى؛ راغب اصفهانى؛ ابوالفتوح رازى؛ طبرسى، همانجاها؛ نيز ← زجّاج، ص ۲۸؛ ابوحاتم رازى، ج ۲، ص ۲۴؛ ابن بابويه، ۱۳۵۷ش، ص ۲۰۳؛ بيهقى، ص۷۰). مبناى مفسران در اين باب، احاديث و دعاهايى دالّ بر اين معانى است، ازجمله حديثى نبوى كه طبق آن حضرت عيسى عليه السلام فرموده است: «الرحمانُ رحمانُالدنيا و الرحيمُ رحيمُالاخرة». همچنين در حديثى به نقل از يكى از تابعين آمده است: «الرحمانُ بجميعِ الخلق و الرحيمُ بالمؤمنينَ خاصة» (براى نمونه ← طبرى؛ طوسى؛ زمخشرى؛ طبرسى، همانجاها). افزون بر آن، در دعاها عبارت «يا رحمان الدنيا و رحيم الاخرة» ذكر شده است (← ابوحاتم رازى، همانجا؛ ثعلبى، ذيل فاتحة الكتاب: ۱؛ كفعمى، ۱۴۱۲، ص ۲۹).از امام على عليه السلام روايت شده كه رحمان كسى است كه با گسترانيدن روزى اش بر ما رحم مى كند (← فيض كاشانى، ۱۳۹۹، ج ۱، ص ۶۹). همچنين ثعلبى (همانجا) و طبرسى (همانجا) و ابوالفتوح رازى (همانجا) حديثى از امام جعفرصادق عليه السلام («الرحمانُ اسمٌ خاصٌ بصفةٍ عامةٍ، و الرحيمُ اسمٌ عامٌ بصفةٍ خاصةٍ») آورده و آن را به اين معنا تأويل كرده اند كه از لحاظ لفظ، رحمان اسم خاص خداوند است و كسى جز او نمى تواند رحمان نام گيرد، اما رحيم اسم عام است و بندگان نيز مى توانند رحيم باشند. از سوى ديگر، از حيث معنا رحمان عموميت و شمول دارد و نعمت بخشيدن رحمان، مؤمن و كافر هر دو را در برمى گيرد، اما رحيم بودن خداوند به مؤمنان اختصاص دارد. فخررازى نيز در التفسير الكبير (ج ۱، ص ۲۳۳، ۲۳۵) علاوه بر مطالب مذكور، نوشته است كه رحمان بودن خداوند همچنين به اين معناست كه او آفريننده و بخشنده نعمتهايى است كه صدور آنها از بندگان متصور نيست.رحمان و رحيم را صوفيان و عارفان نيز تعريف كرده اند. از جمله گفته شده از نظر عبداللّه بن مبارك، رحمان كسى است كه وقتى از او خواسته شود مى بخشد و رحيم كسى است كه چون از او خواسته نشود خشمگين مى گردد. يا آنكه روايت شده رحمان كسى است كه در دنيا مى پوشاند و رحيم كسى است كه در آخرت مى بخشد. رحمان اندوهها و گرفتاريها را از بين مى برد و رحيم گناهان را مى بخشد (← فخررازى، ۱۳۶۴ش، ص ۱۷۱ـ۱۷۲؛ نيز ← سامى، ص ۱۴). در نظر ابن عربى (ص ۲۱۲)، رحمان مانند اللّه اسم عَلَم و مدلول آن مدلول اسم اللّه است. او رحمان را مشتق از رحمت مى داند، اما مى گويد اگر رحمان نظير ديگر مشتقات متداول در زبان عربى بود مشركان مكه آن را انكار نمى كردند و نمى گفتند «وَ ما الرّحمان» (فرقان: ۶۰). آنان رحمان را با الف و لام نمى شناخته اند. در تفسير منسوب به ابن عربى كه نوشته كمال الدين عبدالرزاق كاشانى است (← تفسير ابن عربى*) در تعريف رحمان آمده است كه رحمان بخشنده و مُفيض وجود و كمال به اعيان است برحسب قابليتهايشان و به اقتضاى حكمت (← عبدالرزاق كاشانى، ج ۱، ص ۷؛ نيز ← صدرالدين قونيوى، ص ۱۳۳). عبدالكريم جيلى (ص ۷۳) نيز در مورد تفاوت رحمان و رحيم معتقد است، چون رحمت رحمان شامل نعمتهاى دنيوى است، اين احتمال هست كه مثل ديگرامور دنيوى از بين برود يا به نقمت آلوده گردد، اما رحمت رحيم مانند نعمتهاى بهشتى نعمت محض است و ممكن نيست به نقمت آلوده شود.حديثى از پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم روايت و در آن توصيه شده است كه به اخلاق الهى متخلق شويد؛ بر مبناى اين روايت و بر طبق نظر حكيمان كه از تشبّه به اِله به قدر طاقت بشرى سخن گفته اند، بندگان هم مى توانند حظّ و بهره اى از اسماى خداوند داشته باشند. بهره بنده از دو اسم رحمان و رحيم اين است كه كثيرالرحمة باشد. چون هيچ كس به بنده نزديك تر از خود او نيست، نخست بايد خودش را مورد رحمت قرار دهد و سپس ديگران را. اما رحمتش به خود در بُعد روحانىِ وجودش عبارت است از تخليه نفس از جهل و آراستنش به علم و معرفت از لحاظ نظرى، و پرهيز از افراط و تفريط و نگه داشتن حد اعتدال از حيث عملى. در امور مربوط به بُعد جسمانى وجودش هم كه به دو دسته امور مطلوب بالذات مانند خوردن و نوشيدن و نكاح، و مطلوب بالعَرض مثل مال و ثروت تقسيم مى شود، رحمت به خود عبارت است از اجتناب از اسراف، و انفاق. اما كمال رحمت به ديگران در اين است كه انسان در رساندن نفع به ديگران و رفع ضرر و زيان از آنان بكوشد (← فخررازى، ۱۳۶۴ش، ص ۱۶۸ـ۱۷۰). به اعتقاد غزالى (ص ۶۷) و فيض كاشانى (۱۳۵۸ش، ج ۱، ص ۱۰۷)، حظ بنده از اسم رحمان آن است كه غافلان را با زبان نرم و ملاطفت و به شيوه اندرز و نصيحت از مسير غفلت منصرف سازد و به خدا و حقيقت متوجه كند و به اندازه توانش در رفع مشكلات و معضِلات مردم بكوشد.

منابع : علاوه بر قرآن؛ ابن بابويه، التوحيد، چاپ هاشم حسينى طهرانى، قم ?]۱۳۵۷ش[؛ همو، معانى الاخبار، چاپ على اكبر غفارى، قم ۱۳۶۱ش؛ ابن عربى، كشف المعنى عن سرّ اسماءاللّه الحسنى، ]همراه با[ ترجمه و شرح على زمانى قمشه اى، چاپ وسام خطاوى، قم ۱۳۸۶ش؛ ابن فورَك، مجرد مقالات الشيخ ابى الحسن الاشعرى، چاپ دانيل ژيماره، بيروت ۱۹۸۷؛ ابن منظور؛ ابوالفتوح رازى، روض الجِنان و روح الجَنان فى تفسيرالقرآن، چاپ محمدجعفر ياحقى و محمدمهدى ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش؛ ابوحاتِم رازى، كتاب الزينة فى الكلمات الاسلامية العربية، چاپ حسين بن فيض اللّه همدانى، ج ۲،قاهره ۱۹۵۸؛ معمربن مثنّى ابوعبيده، مجازالقرآن، چاپ محمدفؤاد سزگين، قاهره ] ۱۹۸۸[؛ محمدبن احمد ازهرى، تهذيب اللغة، ج ۵، چاپ عبداللّه درويش، قاهره ]بى تا.[، احمدبن حسين بيهقى، كتاب الاسماء والصفات، بيروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛ احمدبن محمد ثعلبى، الكشف و البيان، المعروف تفسيرالثعلبى، چاپ على عاشور، بيروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ اسماعيل بن حماد جوهرى، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بيروت ]بى تا.[، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش؛ عبدالملك بن عبداللّه جوينى، كتاب الارشاد الى قواطع الادلة فى اصول الاعتقاد، چاپ محمد يوسف موسى و على عبدالمنعم عبدالحميد، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰؛ عبدالكريم بن ابراهيم جيلى، الكمالات الالهية فى الصفات المحمدية، چاپ سعيد عبدالفتاح، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ حمدبن محمد خطّابى، شأن الدعاء، چاپ احمديوسف دقاق، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ حسين بن محمد راغب اصفهانى، المفردات فى غريب القرآن، چاپ محمدسيد كيلانى، تهران ?]۱۳۳۲ش[؛ ابراهيم بن سرى زَجّاج، تفسير اسماءاللّه الحسنى، چاپ احمديوسف دقاق، ]قاهره[ ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛ عبدالرحمان بن اسحاق زَجّاجى، اشتقاق اسماءاللّه، چاپ عبدالحسين مبارك، بيروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ زمخشرى؛ محمود سامى، المختصر فى معانى اسماءاللّه الحسنى، ]قاهره  ۱۳۶۶[؛ احمدبن منصور سمعانى، روح الارواح فى شرح اسماءالملك الفتّاح، چاپ نجيب مايل هروى، تهران ۱۳۶۸ش؛ احمد شرباصى، موسوعة له الاسماء الحسنى، ضميمة الى اسماءاللّه الحسنى، بيروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ محمدبن اسحاق صدرالدين قونيوى، شرح الاسماءالحسنى، چاپ قاسم طهرانى، بيروت ۲۰۰۸؛ طباطبائى؛ طبرِسى؛ طبرى، جامع؛ طوسى؛ عبدالرزاق كاشانى، تفسيرالقرآن الكريم (معروف به تفسير ابن عربى)، چاپ مصطفى غالب، بيروت ۱۹۷۸، چاپ افست تهران ]بى تا.[؛ محمدبن محمد غزالى، المقصد الاسنى فى شرح معانى اسماءاللّه الحسنى، چاپ فضله شحاده، بيروت ۱۹۷۱؛ محمدبن عمر فخررازى، التفسيرالكبير، قاهره ]بى تا.[، چاپ افست تهران ]بى تا.[؛ همو، شرح اسماءاللّه الحسنى للرازى، و هوالكتاب المسمى لوامع البينات شرح اسماءاللّه تعالى والصفات، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش؛ محمدبن شاه مرتضى فيض كاشانى، تفسيرالصافى، چاپ حسين اعلمى، بيروت ?]۱۳۹۹/  ۱۹۷۹[؛ همو، علم اليقين فى اصول الدين، قم ۱۳۵۸ش؛ محمدبن احمد قرطبى، الاسنى فى شرح اسماءاللّه الحسنى و صفاته العُلى، چاپ شحات احمد طحان، منصوره، مصر ۱۴۲۷/۲۰۰۶؛ عبدالكريم بن هوازن قشيرى، الفصول فى الاصول، چاپ ريچارد فرانك، در

Mélanges de l’Institut dominicain d’etudes orientales du Caire, no.16 (1983);

ابراهيم بن على كفعمى، المصباح، چاپ حسين اعلمى، بيروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ همو، المقام الاسنى فى تفسير الاسماء الحسنى، چاپ فارس حسون، قم ۱۴۱۲؛ محمدفؤاد عبدالباقى، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم، بيروت: داراحياء التراث العربى، ]بى تا.[؛ محمد راتبنابلسى، موسوعة اسماءاللّه الحسنى، دمشق ۱۴۲۵/۲۰۰۴؛

Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur’¦an, Baroda 1938; Andrew Rippin, "R¤ hmnn and the H¤ an¦âfs", in Islamic studies presented to Charles J. A dams, ed. Wael B. Hallaq and Donald P. Little, Leiden: Brill, 1991. 

/ فهيمه سادات بهشتى و محمد زارع شيرين كندى /

[۱] . Jeffery[۲] . Rippin

 

نظر شما
مولفان
گروه
کلام و فرق ,
رده موضوعی
جلد 19
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده