رَحْبه (يا رحبة مالك بن طَوق)، شهر و دژى تاريخى در كرانه غربى رود فرات*، امروزه ويرانه هاى آن واقع در فرماندارى (منطقه) ميادين در استان ديرالزور* سوريه. رحبه، كه گاه در منابع رحبة الشام نيز ضبط شده است (براى نمونه ← ابن اثير، ج 11، ص 277؛ قزوينى، ص 373)، در مرز سرزمين شام و عراق و در ساحل غربى فرات، پايين تر از قَرقيسيا واقع بود (بَلاذرى، ص 247؛ اصطخرى، ص 77؛ ياقوت حموى، ذيل «رحبة مالك بن طوق»؛ قس ابن حوقل، ص 227، كه آن را در سمت شرق فرات آورده است). رحبه در لغت به معناى زمين گسترده، و نيز زمين پستى است كه آب در آن جمع شود و پيرامون آن بلندتر باشد (← ياقوت حموى، ذيل «أرحب» و «رحبة مالك بن طوق»؛ ابن منظور، ذيل «رحب»). شايد علت ناميده شدن اين شهر به رحبه، واقع بودن آن در زمين پست و گسترده ساحل فرات باشد (← ياقوت حموى، ذيل «رحبةمالك بن طوق»). جاهاى ديگرى همچون رحبة هَدّار و رحبة يعقوب (← همان، ذيل «رحبة هدار»، «رحبة يعقوب») نيز شايد به سبب همين ويژگى رحبه ناميده شده اند. اين واژه در تورات (سفر پيدايش، 11:10) به صورت رحوبوت[1] ــنام زمين و ظاهرآ شهرى در كنار فرات ــ آمده است (نيز ← د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). مكانى كه رحبه در آنجا ساخته شد در دورهجاهلى ظاهرآ بارانداز قايقهاى شناور در فرات بود و ازاين رو فُرضَه (بندرگاه) نام داشت (← طبرى، ج 2، ص 117؛ مسكويه، ج 1، ص 113).در بيشتر منابع دوره اسلامى، بناى شهر رحبه به مالك بن طَوق (متوفى 260)، شيخ قبيله جُشَم از تيره هاى بنى تغلب، نسبت داده شده است (براى نمونه ← بلاذرى، ص 247ـ248؛ ياقوت حموى، ذيل «رحبة مالك بن طوق»؛ ابن اثير، ج 7، ص 274؛ ابن خلدون، ج 2، ص 360). به نوشته ياقوت حموى (همانجا)، مالك، در ازاى خدمتش در حفظ جان هارون الرشيد (حك : 170ـ193)، از خليفه خواست منطقه رحبه را به او ببخشد تا در آنجا شهر و قلعه اى ــاحتمالا براى حفاظت از شهرــ به نام خودش بسازد. هارون الرشيد پذيرفت و دستور داد كارگران و مايحتاج او را در اختيارش بگذارند. اما بلاذرى (همانجا) بناى شهر را در زمان مأمون (حك : 198ـ218) دانسته است. چونمالك 67 سال پس از مرگ هارون درگذشته، احتمالا در زمان هارون كودك بوده است. بنابراين گفته بلاذرى، كه بناى شهر را در زمان مأمون دانسته است، به واقعيت نزديك تر مى نمايد.به هررو، انتخاب رحبه براى ساخت شهرى جديد، تصميمى سنجيده بود، چه اين منطقه در آن دوران از چند جهت اهميت داشت: قرارداشتن رحبه در كرانه رود فرات، كه خليفه معمولا در مسير رَقّه به بغداد از آن مى گذشت؛ نيز واقع بودن آن در مسير كاروانهايى تجارى (← ابوالفداء، ص 281)، كه غلّات و مايحتاج غذايى را از جزيره به بغداد مى آوردند (كندى[2] ، ص 61). پس از مالك، پسرش، احمد، جانشين او شد. اندكى بعد در 264، احمدبن طولون* (مؤسس سلسله طولونيان*) رحبه را به همراه ديگر نواحى شام و فلسطين تصرف كرد (ابن جوزى، ج 12، ص 230). به نظر مى رسد احمدبن مالك، پس از تسلط طولونيان بر رحبه، به اطاعت آنان درآمده باشد، زيرا او در اين زمان همچنان حاكم رحبه بود و زمانى كه معتمد، خليفه عباسى، براى صيانت از سلطه عباسيان در آن حدود، ابن ابى الساج را در شوال 269 به رحبه فرستاد، احمد به شام، قلمرو طولونيان، گريخت (← ابن اثير، ج 7، ص 398). ازاين رو رحبه دوباره به اطاعت عباسيان درآمد، تا اينكه قرمطيان به رهبرى سليمان قرمطى، در 315، ابوجعفر محمدبن عمرون تغلبى، حاكم رحبه، را شكست دادند و شهر را تصرف كردند (مسعودى، ص 383ـ384). پس از آن شورشهاى مختلفى در نتيجه رقابتهاى اميرالامراهاى بغداد در رحبه صورت گرفته است (← ابن اثير، ج 8، ص 394ـ395، 475، 593ـ596).در دوره هاى بعد، از 399 حكومت رحبه بارها بين اميران آل مِرداس* (حك : 414ـ472) و فاطميان* (حك : 297ـ567) دست به دست شد (براى نمونه ← همان، ج 9، ص 210ـ211). زمانى كه ارسلان بَساسيرى* در جريان درگيرى با طغرل بيگ سلجوقى (حك : 429ـ455) به رحبه گريخت، معزالدوله ثُمال بن صالح مرداس حاكم آنجا بود (ابن قلانسى، ص 145؛ ابن اثير، ج 9، ص 613؛ ابن عديم، ج 3، ص 1348ـ1350). تا 465، آل مرداس بر رحبه حاكم بودند (← ابن قلانسى، ص 151، 169)، تا آنكه سلجوقيان بزرگ (حك : 429ـ552) حكومت رحبه را چند بار به اِقطاع به ديگران واگذار كردند (براى نمونه ← ابن اثير، ج 10، ص 158، 455).براثر زلزله اى در 4 رجب 525، برخى شهرها، ازجمله رحبه به شدت ويران شدند (← ابن قلانسى، ص 527). شكوفايى مجدد رحبه به دوران نورالدين محمود زنگى* (حك : 541ـ 569) بازمى گردد. او در 559، ابوالحارث اسدالدين شيركوه بن شاذى* (عموى صلاح الدين ايوبى) را به فرمانروايى شهرهاى حمص و رحبه و نواحى ديگر منصوب كرد (← ابن اثير، ج 11، ص 342) و شيركوه شهر و قلعه جديد رحبه را در يك فرسخى فرات ساخت (ابوالفداء، همانجا). قلعه جديد بر تپه اى خاكى و در سه طبقه ساخته شده و گرداگرد آن را دو حصارِ پنج ضلعى فراگرفته بود. حصار خارجى از جنس سنگ و آجر، و حصار داخلى سنگى بود. در اين قلعه، چند برج ديده بانى، محوطه داخلى، و گذرگاه اصلى براى ورود به بالاترين طبقه اول برج وجود داشت. در اين طبقه و طبقه ميانى، چند انبار و در طبقه زيرين يك آب انبار وسيع قرارداشت (بهنسى، ص 78؛ معجم الجغرافى للقطر العربى السورى، ج 3، ص 464ـ465).پادشاهان ايلخانى، غازان خان (حك : 694ـ703) و اولجايتو (حك : 703ـ716)، در جريان لشكركشيهايشان به قلمرو مماليك، از رحبه گذشتند (← ابن خلدون، ج 5، ص 478، 487). ظاهرآ در اين لشكركشيها، رحبه خسارت ديد، چه در قرن هشتم، ابوالفداء (ص 281) رحبه را قريه اى دانسته و در اوايل قرن نهم، حافظ ابرو (ج 2، ص 38) آن را شهرى كوچك شمرده است.به نظر مى رسد شهر رحبه زودتر از قلعه از رونق افتاده باشد، چنان كه تاورنيه[3] (متوفى 1100/1689)، كه در مسيرش به سوى عراق از رحبه نيز گذشته، فقط از قلعه رحبه نام برده است. به گفته او (ص 91ـ92)، بيشتر ساكنان رحبه دامدار بودند و در آلونكهايى داخل قلعه زندگى مى كردند. ظاهرآ قلعه رحبه تا اواخر قرن سيزدهم مسكونى بود، تا اينكه با ساخت شهرميادين بر جاى شهر رحبه در 5ر1 كيلومترى قلعه، ساكنانش به شهر جديد منتقل شدند (← على حسن موسى، ص 96، 98؛ محمدعلى زركان، ص 177).امروزه بقاياى قلعه رحبه در جنوب غربى فرماندارى ميادين، در پنج كيلومترى ساحل غربى رود فرات، و 45 كيلومترى جنوب شرقى شهر ديرالزور قرار دارد (← بهنسى، همانجا؛ معجم الجغرافى للقطر العربى السورى، ج 3، ص 464).منسوبان به رحبه را رَحْبى مى نامند (← سمعانى، ج 3، ص 48ـ49) و نبايد آنها را با رَحَبى، منسوبان به بنى رَحبه (← همان، ج 3، ص 49ـ51)، يكى دانست.
منابع : ابن اثير؛ ابن جوزى؛ ابن حوقل؛ ابن خلدون؛ ابن عديم، بغية الطلب فى تاريخ حلب، چاپ سهيل زكّار، بيروت ?]1408/ 1988[؛ ابن قلانسى، تاريخ دمشق، چاپ سهيل زكّار، دمشق 1403/1983؛ ابن منظور؛ اسماعيل بن على ابوالفداء، كتاب تقويم البلدان، چاپ رنو و سلان، پاريس 1840؛ اصطخرى؛ بَلاذرى (بيروت)؛ عفيف بهنسى، سورية: التاريخ و الحضارة، منطقة الجزيرة و الفرات، محافظات الرقة، ديرالزور، الحسكة، ]دمشق[ 2001؛ ژان باتيست تاورنيه، رحلة الفرنسى تافرنييه الى العراق فى القرن السابع عشر سنة 1676، ترجمة كوركيس عواد و بشير فرنسيس، بيروت 1427/ 2006؛ عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، جغرافياى حافظ ابرو، چاپ صادق سجادى، تهران 1375ـ1378ش؛ سمعانى؛ طبرى، تاريخ (بيروت)؛ على حسن موسى، السياحة فى سورية، ]دمشق ?1424/ 2004[؛ زكريابن محمد قزوينى، آثارالبلاد و اخبار العباد، بيروت 1404/1984؛ محمدعلى زركان، «ملامح من تاريخ الرحبة»، در الندوة الدولية لتاريخ ديرالزور و آثارها، ديرالزور 2ـ6 تشرين الاول 1983، ]دمشق[: وزارة الثقافة، المديرية العامة للاثار و المتاحف، ?] 1983[؛ مسعودى، التنبيه؛ مسكويه؛ معجم الجغرافى للقطر العربى السورى، باشراف عماد مصطفى طلاس، ]دمشق[: مركز الدراسات العسكرية، 1990ـ؛ ياقوت حموى؛
EI2, s.v. "Al-Ra¤ hba" (by E. Honigmann-[Th. Bianquis]); Hugh Kennedy, "Howto found an Islamic city", in Cities, texts and social networks: 400-1500, experiences and perceptions of medieval urban space, ed. Caroline Goodson, Anne E. Lester and Carol Symes, Surrey, Engl.: Ashgate, 2010.
/ عباس احمدوند /