رجب، نام هفتمين ماه سال در گاه شمارى هجرى قمرى و يكى از ماههاى حرام.
1) مباحث تقويمى. در ميان معانى متعدد مادّه «ر ج ب» در زبان عربى، از گذشته هاى دور، در وجه تسميه اين ماه به «گرامى داشته شده» و «باعظمت» اشاره كرده و گفته اند به اين دليل اين ماه را رجب گفته اند كه مردم عرب آن را محترم مى شمردند (← ابن انبارى، ج 2، ص 367؛ جوهرى، ذيل مادّه؛ ابن سيده، ج 7، ص 408؛ قَلْقَشندى، ج 2، ص 374). اين مادّه به صورتهاى ديگر از عربى به ديگر زبانهاى سامى (ازجمله سريانى) راه يافته و براى نام هفتمين ماه سال به كار رفته است (← برن[1] ، ص630، ستون 1؛ مشكور، ج 1، ص 279، ستون 2). معانى متعدد اين مادّه در زبان عربى باعث شده است كه بين نويسندگان مختلف، درباره اختصاص معناى گرامى داشته شده در وجه تسميه اين ماه بحثهايى صورت گيرد (براى نمونه ← ابن عاصم ثقفى، ص 31ـ32؛ ابوريحان بيرونى، 1923، ص60؛ سيوطى، كتاب الشماريخ، ص 23؛ براى آگاهى از همه معانى اين مادّه و بحثهاى راجع به معناى واژه رجب در مقام هفتمين ماه در گاه شمارى هجرى قمرى، علاوه بر بخش دوم مقاله ← زَبيدى، ج 2، ذيل «رج ب»؛ براى آگاهى از صورتهاى جمع واژه در همين معنا ← ابن عاصم ثقفى، ص 32؛ قلقشندى، ج 2، ص 375؛ سيوطى، المزهر، ج 2، ص 203؛ همو، كتاب الشماريخ، ص 23).طول ماه رجب، بنابر آثار عموم منجمان دوره اسلامى (براى نمونه ← بتّانى، ج 3، ص100؛ ابوريحان بيرونى، 1362ش، ص 229) و براساس محاسبه طول متوسط ماههاى هر سال قمرى، سى روز بوده است. درحالى كه براساس رؤيت، طول اين ماه ممكن است 29 روز نيز باشد (دراين باره ← ماه*). ماه رجب جزو ماههاى حرام اما جداافتاده از ديگر ماههاى حرام (به ترتيب ذيقعده، ذيحجه و محرّم، كه در پى يكديگر قرار دارند) است و به همين سبب رجب الفرد نيز ناميده شده است (← عرفان محمد حمّور، ج 1، ص 569؛ براى آگاهى از اوصاف مختلف نام اين ماه ← ليتمان[2] ، ص 229؛ بخش دوم مقاله). با توجه به وجود اقوام مختلف عرب در دوره جاهلى، نامهاى مختلفى براى ماه هفتم وجود داشت، ازجمله اَصَم (ابوريحان بيرونى، 1923، ص 61؛ مرزوقى اصفهانى، ج 1، ص 305)، مُوَيل (مرزوقى اصفهانى، ج 2، ص 283)، ياهوبل (ابوريحان بيرونى، 1923، ص 63) و احلك (مسعودى، ج 2، ص 349). روايتهاى مختلفى از ترتيب ماههاى حرام در دوره جاهلى وجود دارد، از جمله چهارماه پياپى شوال، ذيقعده، ذيحجه و محرّم (الفوايدالغرر، گ 4ر) و نيز بيست روز از ذيحجه، ماههاى محرّم و صفر و ربيع الاول و ده روز از ربيع الآخر (← همانجا؛ مرزوقى اصفهانى، ج 1، ص 89). اما پس از اسلام، ترتيب ماههاى حرام عبارت است از: ذيقعده، ذيحجه، محرّم و علت قرارگرفتن رجب در اين عداد، تكريم آن بوده است (مرزوقى اصفهانى، همانجا). پيامبر اسلام صلى اللّه عليه وآله وسلم در خطبه حجة الوداع بر ترتيب كنونى ماههاى حرام و قرارداشتن ماه رجب در عداد اين ماهها تأكيد كرده اند (← يعقوبى، ج 2، ص 110) و بر همين اساس، مجلسى (ج 55، ص 339) وضع قرارگيرى ماههاى حرام در سال قمرى را دستور صريح پيامبر اسلام در همين خطبه دانسته است (براى حديثى از پيامبر اسلام ناظر به معرفى همين ماهها به عنوان ماههاى حرام ← كلينى، ج 4، ص240).در دوره جاهلى هر چهارشنبه اى از ماه كه با عدد چهار به نوعى رابطه داشت روز نحس به شمار مى رفت (← مسعودى، ج 2، ص 349)؛ روز شانزدهم ماه رجب را نيز نحس مى دانستند (الفوايد الغرر، گ 90ر).از مهم ترين رخدادهاى دينى ـ تاريخى در ماه رجب، كه مورخان دوره اسلامى به آن اشاره كرده اند، مبعث پيامبر اسلام و ميلاد امام على عليه السلام است (← بخش دوم مقاله؛ براى گزارشى كلى درباره موقعيت ماه رجب در گاه شمارى هجرى قمرى و نكات مختلف در اين زمينه ← عرفان محمد حمّور، ج 1، ص 569ـ574).نام ماه رجب هم در شعر فارسى (← سلمان ساوجى، ص 49، بيت 8؛ نيز ← فرخى سيستانى، ص 6، بيت 116 كه به فضيلت ماه رمضان نسبت به ماه رجب اشاره دارد و ص 18، بيت 364، درباره جايگاه ماه رجب در ميان ماههاى سال) و هم در مَثَلهاى فارسى (← ذوالفقارى، ج 1، ص 463، ش 16099، ص 1223، ش 57328) به كار رفته است. در عربى نيز چند مَثَل درباره ماه رجب وجود دارد (← اميل بديع يعقوب، ج 4، ص 346ـ347، 364ـ365)، ازجمله «العجب، كلّالعجب بين جُمادى و رجب» كه هم در فارسى و هم عربى به كار مى رود (درباره روايت فارسى اين مَثَل ← دهخدا، ج 1، ص 258؛ شاملو، حرف الف، دفتر1، ص 745؛ براى روايت عربى و توضيحى درباره اين مَثَل ← اميل بديع يعقوب، ج 4، ص 346ـ347). به گفته اميل بديع يعقوب (همانجا)، علت رواج اين مَثَل در عربى (و به تبع آن فارسى) عجله در بعضى امور تا قبل از ورود به ماه حرام و انجام ندادن اين امور است، اما احتمال دارد كه رواج اين مَثَل به دوره اى از جاهليت بازگردد كه سال از ماه رجب شروع مى شد و ماه كبيسه در اين گاه شمارى پس از جمادى الآخره و قبل از رجب قرار مى گرفت (براى آگاهى بيشتر در اين زمينه ← كبيسه*؛ نيز ← نسىء*). از رويدادهاى دوره اى ماه رجب، در پيش و دوران پس از اسلام كه به فراموشى سپرده شد، برپايى چند بازار (سوق) در اين ماه بود، ازجمله بازار صحار، كه در اولين روز ماه رجب برپا مى شد، و بازار دَبا، كه تا آخر ماه رجب ادامه داشت (← مرزوقى اصفهانى، ج 2، ص 163؛ نيز ← حسن بن بهلول، ص 228 كه گزارشى درباره مدت برپايى بازارهاى ماه رجب داده است).
منابع : ابن انبارى، الزاهر فى معانى كلمات الناس، چاپ حاتم صالح ضامن، ]بغداد[ 1399/1979؛ ابن سيده، المحكم و المحيط الاعظم، چاپ عبدالحميد هنداوى، بيروت 1421/2000؛ ابن عاصم ثقفى، كتاب الانواء و الازمنة و معرفة اعيان الكواكب، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه طوپقاپى سراى استانبول، مجموعه احمد ثالث، ش 3508، فرانكفورت 1405/1985؛ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن القرون الخالية، چاپ ادوارد زاخاو، لايپزيگ 1923؛ همو، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلال الدين همائى، تهران 1362ش؛ اميل بديع يعقوب، موسوعة امثال العرب، بيروت: دارالجليل، ]بى تا.[؛ محمدبن جابر بتّانى، كتاب الزيج الصابى، اعتنى بطبعه و تصحيحه و ترجمه الى اللغة اللاتينية و علّق حواشيه كارلو آلفونسو نالينو، رم 1899ـ1907، چاپ افست هيلدسهايم 1977؛ اسماعيل بن حماد جوهرى، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بيروت ]بى تا.[، چاپ افست تهران 1368ش؛ حسن بن بهلول، كتاب الدلائل، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه سليمانيه استانبول، مجموعه حكيم اوغلى، ش 572، فرانكفورت 1405/1985؛ على اكبر دهخدا، امثال و حكم، تهران 1363ش؛ حسن ذوالفقارى، فرهنگ بزرگ ضرب المثلهاى فارسى، تهران 1388ش؛ محمدبن محمد زَبيدى، تاج العروس من الجواهر القاموس، ج 2، چاپ على هلالى، كويت 1386/ 1966، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ سلمان بن محمد سلمان ساوجى، كليات سلمان ساوجى، چاپ عباسعلى وفايى، تهران 1376ش؛ عبدالرحمان بن ابى بكر سيوطى، كتاب الشماريخ فى علم التاريخ، چاپ كريستيان فردريش زيبولد، ليدن 1312/1894؛ همو، المزهر فى علوم اللغة و انواعها، چاپ محمد احمد جادالمولى، على محمد بجاوى، و محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره ]بى تا.[؛ احمد شاملو، كتاب كوچه، حرف الف، دفتر1، تهران 1377ش؛ عرفان محمد حمّور، مواسم العرب: المواسم الثقافية و التجارية و الدينية و الطبيعية، بيروت 1427/ 2006؛ على بن جولوغ فرخى سيستانى، ديوان، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1371ش؛ الفوايد الغرر و الفرايد الدرر، از مؤلفى ناشناس، نسخه خطى كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران، ش 6674؛ قَلقَشندى؛ كلينى (بيروت)؛ مجلسى؛ احمدبن محمد مرزوقى اصفهانى، كتاب الازمنة و الامكنة، حيدرآباد، دكن 1332/ 1914؛ مسعودى، مروج (بيروت)؛ محمدجواد مشكور، فرهنگ تطبيقى عربى با زبانهاى سامى و ايرانى، تهران 1357ش؛ يعقوبى، تاريخ؛
J. Brun, Dictionarium Syriaco-Latinum, [S.l.]: Beryti Phoeniciorum, Typographia PP.SOC. Jesu, 1895; E. Littmann, "Über die Ehrennamen und Neubenennungen der islamichen Monate", Der Islam, vol.8 (1918).
/ فريد قاسملو /
2) در حديث. ماه رجب در دوره جاهليت محترم شمرده مى شد (← ابن انبارى، ج 2، ص 367؛ جوهرى، ذيل مادّه) و با ظهور اسلام بر بزرگداشت اين ماه افزوده شد (← ابن بابويه، 1412، ص 24؛ نيز ← طوسى، مصباح المتهجّد، ص 797) و همانند پيش از اسلام اين ماه از ماههايى به شمار آمد كه جنگ در آن حرام است (← طوسى، التبيان، ج 2، ص 149، ج 3، ص419، ج4، ص31؛ فخررازى، ج 6، ص 31، ج 11، ص131، ج 16، ص 53)؛ با اين حال اسلام رسم قربانى كردن در اين ماه را، كه در ميان عرب جاهلى رايج بود، ازبين برد، چنان كه در روايتى از پيامبر اكرم به اين موضوع تصريح شده است (← بخارى، ج 6، ص 217؛ مسلم بن حجاج، ج 6، ص 83؛ براى روايات مخالف روايت پيشين ← ابوداوود، ج 1، ص 646؛ نسائى، ج 4، جزء7، ص 168ـ169؛ نيز ← ابوداوود، ج 1، ص 637، كه روايت مخالف را منسوخ مى داند).براى ماه رجب نامها و صفات متعددى ذكر شده است (← ابن حجر عسقلانى، ص 9ـ10، كه به نقل از ابن دِحْيه هجده نام براى ماه رجب برشمرده است)، از جمله: رجب المرجّب، به معنى با عظمت؛ رجب الأصمّ، به معنى ناشنوا، يعنى ماهى كه در آن صداى سلاح و قتال شنيده نمى شود (← ابوعُبَيْد، ج 3، ص 6؛ ابن انبارى، همانجا؛ قس ابن بابويه، همانجا، كه بنابر روايتى از پيامبر، اين ماه به اين جهت رجب الأصمّ نام گرفته كه هيچ يك از ماهها در نزد خدا حرمت و فضل اين ماه را ندارد)؛ رجب الأصبّ، به اين معنى كه رحمت در اين ماه نازل مى شود (طوسى، مصباح المتهجّد، همانجا)؛ رجب مُضَر (← ابن بابويه، 1363ش، ج 2، ص 487، كه در خطبه پيامبر اكرم از اين ماه با عنوان رجب مضر ياد شده است)، زيرا قبيله مُضَر اين ماه را حرمت مى نهادند (ابوعبيد؛ جوهرى، همانجاها؛ قس قرطبى، ذيل توبه: 36، كه نوشته است رجب بدان جهت رجب مضر گفته شد كه قبيله ربيعه ماه رمضان را رجب مى ناميدند و آن را حرام مى دانستند اما قبيله مضر اين ماه را ماهى جداگانه تلقى مى كردند و آن را حرام مى شمردند)؛ مُنصِلُالأَلّ، به معناى نابودكننده آلات جنگ، بدان جهت كه در اين ماه صداى شمشير به گوش نمى رسيد و غارتى صورت نمى گرفت (ابن انبارى، ج 2، ص 368؛ مرزوقى اصفهانى، ج 1، ص 246)؛ مُنصِل الاَسنَّه، به معنى نابودكننده قحطى و آلات جنگ (ابن انبارى، همانجا)؛ الشهرالحرام، زيرا از ماههاى حرام است و گفته شده اين ماه بدان سبب حرام شده كه مردم در وسط سال به حج عمره بروند (ابن رجب، ص 127)؛ الفرد زيرا در بين ماههاى حرام،تنها ماهى است كه جدا و تنها قرار گرفته است (ابن حجر عسقلانى، همانجا).ماه رجب در احاديث شيعه داراى فضيلت بسيار است. بر طبق برخى احاديث اين ماه، ماه اميرالمؤمنين على عليه السلام است، همان گونه كه شعبان ماه پيامبر و ماه رمضان ماه خداست (← طوسى، مصباح المتهجّد، همانجا؛ قس ابن بابويه، 1412، همانجا، كه بنابر روايتى پيامبر اكرم رجب را ماه خدا، شعبان را ماه خود و رمضان را ماه امت خويش معرفى كرده است). در حديثى از امام كاظم عليه السلام، رجب نهرى در بهشت وصف شده كه سفيدتر از شير و شيرين تر از عسل است و بنابر حديثى ديگر از ايشان، در ماه رجب پاداش حسنات مضاعف خواهد بود و گناهان در اين ماه بخشيده مى شوند (← ابن بابويه، 1412، ص 23). روزه در اين ماه مستحب است و براى عمره مفرده در اين ماه ثوابى معادل حج تمتع ذكر شده است (طوسى، مصباح المتهجّد، ص 797ـ798). احاديث فراوانى از پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام مبنى بر فضيلت روزه در اين ماه وارد شده است (براى نمونه ← ابن بابويه، 1412، ص 22ـ31). بنابر برخى روايات روزه هر روز از رجب و بنا بر برخى ديگر از روايات روزه روز اول سفارش شده و طبق برخى ديگر از روايات يك تا هفت روز روزه دارى در اين ماه توصيه گرديده است (همان، ص 17، 19ـ22؛ قس سبزوارى، ص 80، كه در صورت عدم توانايى بر روزه همه روزهاى ماه رجب، بر روزه گرفتن سه روز اول، سه روز ميانه و سه روز آخر تأكيد كرده است). روزه روز بيست و هفتم ماه كه روز مبعث است نيز فضيلت بسيار دارد (← ابن بابويه، 1412، ص 20ـ21). روزهاى سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رجب را نيز ايام البيض ناميده اند و به روزه داشتن در اين سه روز سفارش شده است (← طوسى، مصباح المتهجّد، ص 819ـ820؛ سبزوارى، ص 83).در منابع اهل سنّت آمده است كه عمربن خطّاب از روزه گرفتن در اين ماه بازمى داشت و معتقد بود اين ماه در جاهليت ماه بزرگى بود و نبايد به رسوم آنان توجه داشت (← ابن ابى شيبه، ج2، ص 513)؛ برخى از فقيهان اهل سنّت نيز روزه گرفتن تمام ماه رجب را مكروه دانسته اند (← ابن قدامه، ج 3، ص 98؛ حَطّاب، ج 3، ص 324). همان گونه كه به عقيده برخى از اهل سنّت، ماه رجب و صدقه و عمره در آن فضيلتى افزون بر ماههاى ديگر ندارد (← ابن رجب، ص 131ـ135).نخستين شب ماه رجب يكى از شبهاى چهارگانه اىاست كه به احيا و شب زنده دارى در آن سفارش بسيارى شده و دعاهايى نيز براى آن وارد شده است (← طوسى،مصباح المتهجّد، ص 798ـ801). شب جمعه اول ماه رجب را ليلة الرغائب ناميده اند و براى اين شب اعمالى وارد شده است (← ابن طاووس، ج 3، ص 185؛ قس ابن رجب، ص 131). براى شب و روز بيست و هفتم رجب نيز اعمالى ذكر شده است (← طوسى، مصباح المتهجّد، ص 813ـ817). بنابر روايات، پيامبر اكرم به سلمان فارسى نمازى براى ماه رجب تعليم دادند و او را به خواندن آن نماز سفارش كردند كه براى آن ثواب زيادى نقل شده است (← همان، ص 817ـ819). همچنين زيارت امام حسين عليه السلام در روز اول و پانزدهم ماه رجب سفارش شده (← همان، ص 801، 807)، زيارتى براى هريك از مشاهد در ماه رجب نقل شده (همان، ص 821ـ822) و دعاهايى نيز براى هر روز آن ذكر شده است (همان، ص 801ـ805؛ براى ترجمه اى كهن به فارسى از برخى ادعيه ماه رجب ← سبزوارى، ص 220ـ234).حوادث و وقايعى نيز در ماه رجب رخ داده است، كه عبارت اند از: سوارشدن نوح بر كشتى در روز اول اين ماه (← ابن بابويه، 1412، ص 21؛ طوسى، مصباح المتهجّد، ص 797ـ798)؛ ولادت امام محمدباقر عليه السلام در روز اول (سبزوارى، ص 81)؛ ولادت امام هادى عليه السلام در روز دوم يا پنجم؛ شهادت امام هادى در روز سوم؛ ولادت امام جواد در روز دهم؛ ولادت امام على عليه السلام در روز سيزدهم؛ خروج پيامبر اكرم از شعب ابى طالب، عقد ازدواج امام على عليه السلام و فاطمه زهرا سلام اللّه عليها، تغيير قبله از بيت المقدس به مسجدالحرام همگى در روز پانزدهم (طوسى، مصباح المتهجّد، ص 805ـ806)؛ وفات ابراهيم فرزند پيامبراكرم در روزهجدهم؛ شهادت فاطمه زهرا سلام اللّه عليها بنابر قولى در روز بيست و يكم؛ خنجرخوردن امام حسن مجتبى عليه السلام در روز بيست و سوم كه با توجه به تاريخ صلح و شهادت آن حضرت درست به نظر نمى رسد (نيز ← حسن بن على*، امام)؛ فتح خيبر به دست امام على عليه السلام در روز بيست و چهارم؛ شهادت امام موسى كاظم در روز بيست و پنجم؛ وفات حضرت ابوطالب بنابر قولى در روز بيست و ششم (همان، ص 812)؛ بعثت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله وسلم در روز بيست و هفتم (ابن بابويه، 1412، ص 20؛ طوسى، مصباح المتهجّد، ص 814). بنابر بعضى روايات، معراج پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وآله وسلم نيز در اين ماه بوده است (← ابوريحان بيرونى، ص 425؛ قس مجلسى، ج 18، ص 380ـ381، كه بنا بر بعضى روايات ديگر به وقوع آن در ماه رمضان يا ربيع الاول اشاره مى كند).در برخى امثال عربى اشاراتى به ماه رجب ديده مى شود؛ مانند: عِشْ رَجَبآ تَرَ عجبآ (← كتاب الامثال، ص 166؛ ميدانى، ج 1، ص 477)، العَجَب كلّ العَجَب بين جُمادى و رجب (جاحظ، ص 257ـ258؛ ابوريحان بيرونى، ص70؛ ميدانى، ج 1، ص 485).
منابع : ابن ابى شيبه، المصنَّف فى الاحاديث و الآثار، چاپ سعيد لحّام، بيروت 1409/1989؛ ابن انبارى، الزاهر فى معانى كلمات الناس، چاپ حاتم صالح ضامن، ]بغداد[ 1399/1987؛ ابن بابويه، فضائل الاشهر الثلاثة، چاپ غلامرضا عرفانيان، بيروت 1412/1992؛ همو، كتاب الخصال، چاپ على اكبر غفارى، قم 1362ش؛ ابن حجر عسقلانى، تبيين العجب بما ورد فى فضل رجب، چاپ ابراهيم بن اسماعيل آل عصر، ]بى جا، ?1408/ 1987[؛ ابن رجب، لطائف المعارف فيما لمواسم العام من الوظائف، قاهره ] 2006[؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم 1414ـ1416؛ ابن قدامه، المغنى، چاپ افست بيروت 1403/1983؛ ابوداوود، سنن ابى داود، چاپ سعيد محمد لحّام، بيروت 1410/1990؛ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن القرون الخالية، چاپ پرويز اذكائى، تهران 1380ش؛ قاسم بن سلّام ابوعُبَيْد، غريب الحديث، حيدرآباد، دكن 1384ـ1387/1964ـ1967، چاپ افست بيروت 1396/1976؛ بخارى؛ عمروبن بحر جاحظ، المحاسن و الاضداد، چاپ على بوملحم، بيروت 2002؛ اسماعيل بن حماد جوهرى، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره 1376، چاپ افست بيروت 1407؛ محمدبن محمد حَطّاب، مواهب الجليل لشرح مختصر خليل، چاپ زكريا عميرات، بيروت 1416/1995؛ على بن محمد سبزوارى، ذخيرة الآخرة، همراه با كهن ترين ترجمه از ادعيه شيعه، چاپ محمد عمادى حائرى، تهران 1383ش؛ محمدبن حسن طوسى، التبيان فى تفسير القرآن، چاپ احمد حبيب قصير عاملى، بيروت ]بى تا.[؛ همو، مصباح المتهجّد، بيروت 1411/1991؛ محمدبن عمر فخررازى، تفسيرالفخرالرازى المشتهر بالتفسير الكبير و مفاتيح الغيب، بيروت 1401/1981؛ محمدبن احمد قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، بيروت 1405/1985؛ كتاب الامثال، منسوب به زيدبن رفاعه هاشمى، چاپ على ابراهيم كردى، دمشق: دارسعدالدين، 1423/2003؛ مجلسى؛ احمدبن محمد مرزوقى اصفهانى، الازمنة و الامكنة، چاپ محمد نايف دليمى، بيروت 1422/2002؛ مسلم بن حجاج، الجامع الصحيح، بيروت: دارالفكر، ]بى تا.[؛ احمدبن محمد ميدانى، مجمع الامثال، مشهد 1366ش؛ احمدبن علىنسائى، سنن النسائى، بشرح جلال الدين سيوطى، بيروت: دارالكتب العلمية، ]بى تا.[.
/ محسن معينى /