ربيع، نام ماههاى سوم و چهارم سال در گاه شمارى هجرى قمرى و نيز بخشى از سال در همين گاه شمارى. ناميده شدن دو ماه از سال در گاه شمارى هجرى قمرى به ربيع (به معناى بهار) بحثهاى بسيارى را درباره علت اين نام گذارى درپى داشته است. اگرچه واژه ربيع، هم به معناى بهار و هم نام دو ماه سال، در ديگر زبانهاى سامى، ازجمله سريانى (← برن[۱] ، ص ۶۲۹، ستون ۱)، هم به كار رفته است (براى گزارشى درباره شكلهاى سريانى و آرامى اين واژه و نيز بعضى كاربردهاىمختلف واژه ربيع در نقاط مختلف حوزه بين النهرين و شام ←نولدكه[۲] ، ص ۸۱)، اطلاق صفات اول و آخِر به ماههاى سال در گاه شمارى هجرى قمرى به دورانى بازمى گردد كه براثر اِعمال يك ماه كبيسه در گاه شمارى قمرى، جابه جاييهاى گوناگونى در موقعيت ماههاى سال و به تبع آن، ترتيب آنها رخ مى داد (← جمادى*). از ديگر سو، كاربرد واژه ربيع به عنوان بخشى از سال (تقريبآ به معناى فصل بهار) و هم زمان تغيير موقعيت ماههاى سال در گاه شمارى هجرى قمرى نسبت به فصول سال شمسى (با توجه به اعمال نشدن هرگونه كبيسه در گاه شمارى هجرى قمرى)، به پيچيدگيهاى شناخت موقعيت ماههاى سال در اين گاه شمارى و ارتباط احتمالى نام ماهها با موقعيت فصلى آنها افزوده است (براى آگاهى درباره موقعيت ماههاى سال در گاه شمارى هجرى قمرى با توجه به اعمال نكردن كبيسه در اين گاه شمارى ← مرزوقى اصفهانى، ج ۱، ص ۸۶ـ۹۰؛ درباره موقعيت ماههاى دوگانه با صفت اول و آخر در اين گاه شمارى ← همان، ج ۱، ص ۸۶).به كاررفتن واژه ربيع، هم به معناى بخشى از سال و هم براى ناميدن دو ماه از سال، از ديرباز مورد توجه واژه شناسان زبان عربى بوده است (براى نمونه ← ابن سيده، ج ۲، ص ۱۳۷ـ۱۳۸؛ براى گزارش كلى و مفصّل در معنى بخشى از سال (و نه الزامآ به معناى فصل بهار) ← الفوايد الغرر، گ ۲۹پ ـ ۳۲پ؛ زَبيدى، ج۲۱، ص۳۳ـ۳۶). براساس نوشته ابن سيده (ج۲،ص۱۳۷ـ ۱۳۸)، كه زَبيدى نيز به صورت گسترده تر تكرار كرده، ربيع (علاوه بر نام دو ماه سال) هم معرف فصل بهار و هم پاييز بوده است.نام ماههاى سوم و چهارم هر سال در گاه شمارى هجرى قمرى به ترتيب ربيع الاول و ربيع الآخر (← بتّانى، ج ۳، ص۱۰۰؛ ابوريحان بيرونى، ۱۳۶۲ش، ص ۲۲۹) بوده و ماه چهارم به صورت ربيع الثانى نيز ثبت شده است (← ابوريحان بيرونى، ۱۹۲۳، ص ۶۹؛ براى آگاهى از شكلهاى مختلف نام اين ماهها و صورتهاى مختلف لغوى آنها، ازجمله صورتهاى جمع واژه ← قَلقَشندى، ج ۲، ص ۳۷۵؛ سيوطى، المزهر، ج ۲، ص ۲۰۳؛ ليتمان[۳] ، ص ۲۲۸).با توجه به وجود اقوام مختلف عرب در پيش از اسلام در نقاط مختلف شبه جزيره عربستان، نامهاى گوناگونى براى اين دو ماه وجود داشته است، ازجمله طاليق (مسعودى، ج ۲، ص ۳۴۹)، خَوّان (ابوريحان بيرونى، ۱۹۲۳، همانجا؛ سيوطى، كتاب الشماريخ، ص ۱۳) و مورد (مرزوقى اصفهانى، ج ۱، ص ۲۸۳) براى ربيع الاول و ناجِر (مسعودى، همانجا)، بُصّان (ابوريحان بيرونى، ۱۹۲۳؛ سيوطى، كتاب الشماريخ، همانجاها) و ملزج (مرزوقى اصفهانى، همانجا) براى ربيع الآخر.در دوره اى از تاريخ جاهلى، كه تاريخ قطعى آن معلوم نيست و احتمالا به دهه اول هجرى منتهى مى شود، ماه ربيع الاول جزو ماههاى حرام بوده است (← مرزوقى اصفهانى، ج ۱، ص ۸۹؛ الفوايد الغرر، گ ۴ر).گزارشها درباره زمان ماههاى حرام در زمان عرب جاهلى،كه آن را از دهم ذيحجه تا دهم ربيع الآخر دانسته اند (←مرزوقى اصفهانى؛ الفوايد الغرر، همانجاها)، احتمالا قرينه اى بوده بر اينكه آغاز ماههاى قمرى، علاوه بر رؤيت هلال،با جايگاه فصول و با ظهور منازل قمر در ارتباط بوده است(← الفوايد الغرر، گ ۳پ كه به صراحت به نقش سير منازلقمر در ماههاى قمرى اشاره مى كند). دراين صورت، با توجه به انجام نَسىء در دوران جاهليت و اعمال يك ماه كبيسهدر گاه شمارى اين دوران (براى آگاهى بيشتر در اين زمينه← نسىء*؛ نيز ← كبيسه*)، گاه شمارى دوران جاهلى را مى توان نوعى گاه شمارى شمسى ـ قمرى دانست كه جنبه قمرى آن براساس رؤيت هلال و جنبه شمسى آن براساس موقعيت فصول در يك سال شمسى، ورود خورشيد به هريك از صورتهاى فلكى منطقة البروج و ظهور منازل قمر تبيين مى شد (براى آگاهى درباره ماهيت گاه شماريهاى شمسى ـ قمرى منطقه بين النهرين ← عبداللهى، ص ۱۰۴ـ۱۲۷؛ براى گزارشى از چگونگى اعمال نسىء در گاه شمارى عرب جاهلى ← نالينو[۴] ، ص ۸۳ـ۱۰۶).
طول ماههاى قمرى در سنّت حسابى (در مقابل هلالى) نجومى دوره اسلامى به تناوب ۳۰ و ۲۹ روز در طول يك سال محاسبه مى شد و بر اين اساس ربيع الاول سى روز و ربيع الآخر ۲۹ روز قرارداد شده بود (← بتّانى؛ ابوريحان بيرونى، ۱۳۶۲ش، همانجاها). هرچند در محاسبه طول واقعى هر ماه قمرى، چگونگى و زمان رؤيت هلال در آغاز ماه بعدى همواره يك ركن اساسى بوده (← رؤيت هلال*) و بنابراين طول اين دو ماه الزامآ با اين دو عدد برابر نبوده است.در دوره اسلامى، احكام نجومىِ چندى نيز براى ماههاى ربيع الاول و ربيع الآخر درنظر گرفته شده است (← حسن بن بهلول، ص ۲۲۳ـ۲۲۵). در احكام نجومى هر ماه قمرى، اينكه روز اول هر ماه (در اصطلاح احكام نجوم، مدخل ماه) بر كدام روز هفته منطبق است بسيار اهميت داشته و در بسيارى از زيجهاى دوره اسلامى جدولى براى محاسبه مدخل ماهها طراحى شده است (براى نمونه ← بتّانى، ج ۲، ص ۷؛ نصيرالدين طوسى، گ ۲۱).وقايع مشهور اسلامى (يا ايّام معظَّمة؛ ← ابوريحان بيرونى، ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵، ج ۱، ص ۲۵۵) در ماههاى ربيع از مهم ترين رويدادها به شمار مى روند و مورخان مسلمان درباره تاريخ دقيق وقوع آنها اختلاف نظر دارند. مهم ترين رخدادهاى ماه ربيع الاول، كه مورخان و منجمان دوره اسلامى ذكر كرده اند، عبارت اند از : ولادت و رحلت پيامبر اسلام صلى اللّه عليه وآله وسلم، هجرت آن حضرت به مدينه و نيز ازدواج ايشان با خديجه سلام اللّه عليها (← مفيد، ص ۴۸ـ۴۹؛ گرديزى، ص۲۱۰؛ الفوايد الغرر، گ ۲۳ر). درباره روز ولادت پيامبر اسلام، دو روز هفدهم و دوازدهم اين ماه ذكر شده است. در احاديث شيعه بر روز هفدهم تأكيد و روزه داشتن در اين روز توصيه شده است (← مفيد، ص ۵۰؛ الفوايد الغرر، گ ۲۱رـ۲۲پ؛ مجلسى، ج ۱۵، ص ۲۴۸ـ۲۹۴؛ نيز ← افندى[۵] ، ص ۲۷۶، ۲۸۴ كه روايتهاى مختلف درباره اين واقعه را جمع آورى كرده است). بنابر نوشته هاى ابوريحان بيرونى (۱۳۷۳ـ۱۳۷۵، همانجا) و گرديزى (ص۲۱۰)، پيامبر در روز دوشنبه اى در ماه ربيع الاول رحلت كرده است (براى روايتهاى مختلف درباره زمان رحلت پيامبر اسلام ← مجلسى، ج ۲۲، ص ۵۰۳ـ۵۰۶؛ براى بررسى كاملدر اين باره ← شبيرى، ص ۳ـ۱۹؛ نيز ← تارى، ص ۳ـ ۲۰كه بر دوشنبه دوم ربيع الاول تأكيد كرده است). درعين حال، گفتنى است در تعيين روز دقيق رخدادهايى كه براساسروايات و با تكيه بر تاريخها يا رويدادهاى قبلى يا بعدىمحاسبه مى شوند، توجه به جابه جايى ماههاى قمرى براساس انجام نسىء و قرارگرفتن موقعيتهاى رسمى و آداب مذهبى (ازجمله حج) در ماههايى به جز آنچه بايد مراسم در آنهابرقرار مى شد، ضرورى است. اين جابه جايى ماهها با تأكيد پيامبر اسلام در خطبه حِجّة الوداع به پايان رسيده است(براى گزارشى درباره يكى از جابه جاييهاى احتمالى و تأثيرآن در تعيين زمان دقيق ولادت پيامبر اسلام ← مجلسى،ج ۱۵، ص ۲۵۲ـ۲۵۳).ابوريحان بيرونى (۱۹۲۳، ص۳۳۰) روايات مختلفى را درباره روز هجرت پيامبر اسلام از مكه به مدينه و ورود ايشان به شهر مدينه ذكر كرده است. به نوشته شيخ مفيد (ص ۴۸)، پيامبر شب پنجشنبه اول ربيع الاول از مكه به مدينه هجرت كرد و در همان شب، اميرمؤمنان عليه السلام در بستر ايشان آرميد (نيز ← ليلة المبيت*). رويداد ديگر اين ماه ولادت امام جعفربن محمد عليهماالسلام است (طبرِسى، ج ۱، ص ۵۱۴). درباره وفات امام حسن عسكرى عليه السلام نيز روزهاى چهارم و هشتم ربيع الاول گزارش شده است (← مفيد، ص ۴۹؛ طبرسى، ج ۲، ص ۱۳۱)؛ همچنان كه ولادت ايشان را روز هشتم و دهم ربيع الآخر نوشته اند (← مفيد، ص ۵۲؛ طبرسى، همانجا). رويداد مهم ماه ربيع الآخر، كه مورخان و منجمان به آن پرداخته اند، آتش گرفتن كعبه در حمله حجاج بن يوسف ثقفى* (متوفى ۹۵) در شورش ابن زبير بوده است (← گرديزى؛ ابوريحان بيرونى، ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵، همانجاها؛ حجّاج از ذيقعده ۷۲ مكه را محاصره كرد كه تا جمادى الاولى ۷۳ ادامه يافت و در اين فاصله كعبه را سنگ باران كرد و به آتش كشيد).از آداب و رسوم ماه ربيع الاول، كه پس از اسلام نيز برپا مى شد، بازار (سوق) دومَة الجَنَدل، يكى از مهم ترين بازارهاى سالانه عربها، بود كه در روزهاى اول تا پانزدهم اين ماه برپا مى شد (← حسن بن بهلول، ص ۲۲۴؛ مرزوقى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۶۱ـ۱۶۲).در ادب فارسى نيز به ماههاى ربيع اشاره شده است. همه اين اشارات ناظر به جايگاه اين ماهها در طول سال در گاه شمارى هجرى قمرى است (براى نمونه ← فرخى سيستانى، ص ۱۸، بيت ۳۶۴؛ سنايى، ص ۶۲۱، بيت ۳).
منابع : ابن سيده، المحكم و المحيط الاعظم، چاپ عبدالحميد هنداوى، بيروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن القرون الخالية، چاپ زاخاو، لايپزيگ ۱۹۲۳؛ همو، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلال الدين همايى، تهران ۱۳۶۲ش؛ همو، كتاب القانون المسعودى، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛ محمدبن جابر بتّانى، كتاب الزيج الصابى، اعتنى بطبعه و تصحيحه و ترجمه الى اللغة اللاتينية و علّق حواشيه كارلو آلفونسو نالينو، رم ۱۸۹۹ـ۱۹۰۷، چاپ افست هيلدسهايم ۱۹۷۷؛ جليل تارى، «تأملى در تاريخ وفات پيامبر (ص)»، فصلنامه تاريخ اسلام، سال ۲، ش ۱ (بهار ۱۳۸۰)؛ حسن بن بهلول، كتاب الدلائل، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه سليمانيه استانبول، مجموعه حكيم اوغلى، ش ۵۷۲، فرانكفورت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛ محمدبن محمد زَبيدى، تاج العروس من جواهر القاموس، ج ۲۱، چاپ عبدالعليم طحاوى، كويت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛ مجدودبن آدم سنايى، ديوان، چاپ مدرس رضوى، تهران ۱۳۸۰ش؛ عبدالرحمان بن ابى بكر سيوطى، كتاب الشماريخ فى علم التاريخ، چاپ كريستيان فردريش زيبولد، ليدن ۱۳۱۲/۱۸۹۴؛ همو، المزهر فى علوم اللغة و انواعها، چاپ محمد احمد جادالمولى، على محمد بجاوى، و محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره ]بى تا.[؛ محمدجواد شبيرى، «تحقيقى در روز وفات پيامبر صلى اللّه عيه وآله وسلم»، تحقيقات اسلامى، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ش)؛ فضل بن حسن طبرِسى، اعلام الورى باعلام الهدى، قم ۱۴۱۷؛ رضا عبداللهى، تاريخ تاريخ در ايران، تهران ۱۳۶۶ش؛ على بن جولوغ فرخى سيستانى، ديوان، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران ۱۳۷۱ش؛ الفوايد الغرر و الفرايد الدرر، از مؤلفى ناشناس، نسخه خطى كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران، ش ۶۶۷۴؛ قَلقَشندى؛ عبدالحى بن ضحاك گرديزى، زين الاخبار، چاپ عبدالحى حبيبى، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛ مجلسى؛ احمدبن محمد مرزوقى اصفهانى، كتاب الازمنة والامكنة، حيدرآباد، دكن ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴؛ مسعودى، مروج (بيروت)؛ محمدبن محمد مفيد، مسارّالشيعة فى مختصر تواريخ الشريعة، چاپ مهدى نجف، بيروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ كارلو آلفونسو نالينو، علم الفلك : تاريخه عند العرب فى القرون الوسطى، رم ۱۹۱۱؛ محمدبن محمد نصيرالدين طوسى، زيج ايلخانى، نسخه خطى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ش ۱۸۱؛
J. Brun, Dictionarium Syriaco-Latinum, [S.l.]: Beryti Phoeniciorum,Typographia PP.Soc.Jesu, 1895; Mahmoud Effendi,Mémoire sur le calendrier arabe avant l’Islamisme, et sur al naissance et l’âge du prophète Mohammad, Paris 1858; E. Littmann, "Über die Ehrennamen und Neubenenn ungen der islamischen Monate", Der Islam, vol.8 (1918); Theodor Nöldeke, Neue Beiträge zur semitischen Sprachwissenschaft, Strassburg 1910.
/ فريد قاسملو /
1. Brun 2. Nöldeke 3. Littmann 4. Carlo Alfonso Nallino 5. Effendi