رباط (۲)

رِباط (۲)، يا رَباط، پايتخت و شهرى بندرى در كشور مغرب* (مراكش)، در ساحل اقيانوس اطلس. سابقه شهر رباط به دوره موحدون* (حك : ۵۲۴ـ۶۶۸) مى رسد. به روايتى، روميان در محل شهر رباط، برجى براى دفاع از شهر سَلا* (در شمال غربى مغرب) ساخته بودند (← ابن صاحب الصلاة، ص ۳۵۷، پانويس ۲). در دوره مُرابطون*، تاشفين بن على (حك  : ۵۳۷ـ۵۴۰)، در محل اين برج، رباطى ظاهرآ براى جهاد در اندلس ساخت كه به قصر بنى ترغه/ ترگه معروف شد (← ابن عذارى، قسم ۳، ص۲۰؛ نيز ← سويسى، ص ۵۱، پانويس ۷۷). اين رباط را عبدالمؤمن موحدى (حك : ۵۲۷ـ۵۵۸)، اولين خليفه موحدون، فتح و در آنجا بناهايى ايجاد كرد تا مركز تجمع سپاهيانش براى جهاد، به ويژه در اندلس، باشد (ابن صاحب الصلاة، ص ۱۵۱؛ نيز ← ابن عربى، ص ۱۳۷). به دستور او، براى آسايش سپاهيان لوله هاى آبرسانى از چشمه غَبوله به رباط كشيدند و پلى براى رفت وآمد آسان تر بين سلا و رباط ساختند. با اسكان مردم و ساخت مسجدجامع، بازار و برخى محلات در رباط، آنجا به صورت شهرى كوچك (قصبه) درآمد (ابن صاحب الصلاة، ص ۳۵۸ـ۳۶۰؛ ابن ابى زرع، ص ۲۴۸). عبدالمؤمن رباط را به احترام ابن تومَرت* (بنيان گذار سلسله موحدون و مدعى مهدويت در مغرب اقصى؛ متوفى ۵۲۴) «مهديه» ناميد (سويسى، ص ۵۳). رباط در دوره جانشينان او نيز بسيار اهميت داشت، زيرا مراكش، مركز حكومت موحدون، از اندلس دور بود و امكان دفاع سريع در برابر حملات احتمالى سپاه اندلس و نيز فراخوان سپاهيان و قبايل براى حمله به اندلس را كاهش مى داد (لئوى آفريقايى[۱] ، ج ۱، ص ۲۰۱؛ مارمول كارواخال[۲] ، ج ۲، ص ۱۲۹). ابويعقوب يوسف بن عبدالمؤمن (حك : ۵۵۸ـ۵۸۰) پس از پدرش در توسعه و آبادانى رباط بسيار كوشيد. در زمان وى، نقشه كلى احداث شهرى متصل به قصبه مهديه كشيده و حدود آن تعيين شد. همچنين به دستور وى،  بر روى رود ميان مهديه و سلا پلى براى رفت و آمد اهالى ساختند (ابن صاحب الصلاة، ص ۳۶۰). به سبب اقدامات ابويعقوب يوسف، در بيشتر منابع، وى بنيان گذار شهر رباط معرفى شده است، زيرا در زمان او شهر به نحو چشمگيرى توسعه يافت.در دوره ابويوسف (حك : ۵۸۰ـ۵۹۵)، بر گرد شهر حصارى به طول يك فرسخ كشيده شد (← مراكشى، ص ۱۹۵؛ ابن ابى زرع، ص ۳۵۴). ابويوسف رباط را ظاهرآ به سبب پيروزى بر آلفونسوى هشتم[۳]  (فرمانرواى كاستيل) در نبرد ارك*[۴]  (۵۹۱) رباط الفتح ناميد (← د.اسلام، چاپ دوم، ذيل «رباط الفتح»). پس از ابويوسف، به ويژه پس از شكست سخت موحدون از اندلس در نبرد عِقاب* (۶۰۹)، از انگيزه خلفاى موحدى براى جهاد با اندلس كاسته شد و شهر رباط نيز از رونق افتاد (معلمة المغرب، ذيل مادّه)، چه هدف اصلى از ساخت شهر رباط در دوره موحدون موقعيت سوق الجيشى آن در جهاد با سپاه اندلس بود (← ابن ابى زرع، ص ۲۶۵، ۴۲۱ـ۴۲۲). ابومحمد عبدالواحد موحدى، ملقب به رشيد محرم، در ۶۳۷ براى رونق بخشيدن و بازسازى رباط، عده اى از مسلمانان رانده شده اندلسى را، كه بيشتر از اهالى بَلَنسيَه*، جزيره شُقر و شهر شاطِبه* بودند، در رباط اسكان داد (بن عبداللّه، ص ۴؛ سويسى، ص ۱۰۱؛ عبدالكريم كريم، ص ۱۸). در دهه هاى پايانى حكومت موحدون، بر سر رباط بين      موحدون و مَرينيان* (حك : ۶۶۸ـ۸۲۳) رقابت و كشمكش بود (← ابن خلدون، ج ۷، ص ۲۳۲؛ لئوى آفريقايى، ج ۱، ص ۲۰۲). بااين حال، مرينيان، پس از شكست كامل موحدون، در ابتدا بيشتر به سلا و كمتر به رباط اهتمام داشتند (← معلمة المغرب، همانجا)؛ بااين همه، به نظر مى رسد رباط در رقابت با اين شهر بخشى از رونق خود را بازيافت. به گزارش ابن ابى زرع (ص ۳۷۴، ۴۰۱ـ۴۰۲)، ابويوسف يعقوب بن عبدالحق، فرمانرواى مرينى، در ۶۶۹ از مراكش به رباط الفتح رفت و در آنجا براى پسرش عبدالواحد بيعت گرفت (نيز ← ابن خلدون، ج ۷، ص ۲۷۶). همچنين در زمينه نظامى، بهره گيرى از موقعيت مناسب رباط براى تجمع و اعزام سپاهيان به اندلس از سر گرفته شد (← ابن ابى زرع، ص ۳۷۵، ۴۰۱ـ۴۰۲، ۴۲۱)، به ويژه آنكه رباط در كنار شهرهاى ساحلى همچون سَبتَه و طَنجه از بندرهاى مهم مغرب براى كشتيهاى نظامى به شمار مى رفت (← ابن خلدون، همانجا؛ نيز ← سحرالسيد عبدالعزيز، ص ۸۹). اطلاعات منابع از رباط پس از حكومت مرينيان تا روى كار آمدن شرفاى سعدى (سعديان*) بسيار كم است. به گزارش لئوى آفريقايى در نيمه قرن دهم (ج ۱، ص ۲۰۲ـ۲۰۳)، رباط شهر كوچك و ويرانى با حدود چهارصد خانه بود كه به سبب دورى از مركز حكومت و بى توجهى به آن در معرض هجوم پرتغاليها قرار داشت. پرتغاليها درصدد بودند با تصرف رباط  بر ساير نقاط مغرب تسلط يابند (← مارمول كارواخال،  ج ۲، ص ۱۰۳). در آغاز قرن يازدهم، زيدان، از پادشاهان شُرفاى سعدى، بسيارى از مسلمانان و يهوديان اخراج شده از اندلس را، كه حاضر به پذيرش مسيحيت نشده بودند، در رباط اسكان داد. اين مهاجران كه بيشتر از ناحيه اورناچوس[۵] ، نزديك شهر اشبيليه، آمده بودند خود را اورناچويلس[۶]  مى ناميدند (محمد رزوق، ص ۱۸۹؛ د.اسلام، همانجا). رباط با ورود اين ساكنان جديد، كه بيشتر صنعتگر و تاجر بودند، دوباره رو به آبادانى نهاد. گروهى از اين مهاجران نيز دريانوردان ماهرى بودند كه به كشتيهاى اروپايى، به ويژه اسپانيايى، حمله و اموالشان را غارت مى كردند. اين دريازنان از اين طريق ثروت هنگفتى به دست مى آوردند (محمد رزوق، ص ۱۹۰؛ سويسى، ص ۱۰۵). اورناچويلسها در ابتدا از سلطان زيدان اطاعت و در حمله به اسپانيا با او همكارى      مى كردند، اما با افزايش ثروت و جمعيتشان، جماعت متحد مستقلى در ۱۰۲۳ در رباط و سلا تشكيل دادند كه به جمهورى ابورقراق معروف است (مَقَّرى، ج ۴، ص ۵۲۷ـ۵۲۸؛ نيز ← محمد رزوق، ص۱۹۰ـ۱۹۲؛ سويسى، همانجا). آنها خسارتهاى فراوان به اسپانياييها وارد مى كردند (← ناصرى، ج ۵، ص۲۹۲ـ۲۹۳؛ محمد رزوق، ص۱۹۲ـ۱۹۳؛ سويسى، ص۱۰۶). شرفاى علوى (علويان*)، از همان ابتدا به آبادانى رباط بسيار توجه نشان دادند (← عبدالكريم كريم؛ معلمة المغرب، همانجاها). به دستور سلطان محمدبن عبداللّه (حك : ۱۱۷۱ـ ۱۲۰۴)، به كمك مهندسان اروپايى بازارها، مساجد و خانه هاى جديدى در شهر ساخته شد (← ضعيف، ص ۱۷۷ـ۱۷۸). همچنين به دستور وى، راهزنى در مسيرهاى دريايى، كه تا آن زمان ملاحان رباط و سلا بدان اشتغال داشتند، به عنوان جهاد در دريا رسميت يافت. در پى اين اقدام ناوگان فرانسويان در ۱۱۷۹/ ۱۷۶۵ اين مناطق را بمباران كرد كه درنتيجه آن راهزنى دريايى متوقف شد (ناصرى، ج ۷، ص۳۰ـ۳۲؛ نيز ← د.اسلام، همانجا؛ ضعيف، ص ۱۶۶). پس از بمباران فرانسويان به شهر رباط خسارتهايى وارد شد، اما شرفاى علوى اقدامات مهمى براى بازسازى شهر و ساختن مساجد و قصرها انجام دادند، به گونه اى كه در اواخر قرن سيزدهم/ نوزدهم رباط يكى از سه شهر بزرگ مغرب پس از مراكش و فاس به شمار مى آمد (معلمة المغرب، همانجا؛ بن عبداللّه، ص ۱۸؛ >شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<[۷] ، ص ۳۰۶). پس از محمدبن عبداللّه، گزارشهايى از شورشها و ناآراميها تا دوران سلطان سليمان بن محمد (حك  : ۱۲۰۷ـ۱۲۳۸) در دست است. اين شورشها احتمالا به سبب نارضايى اهالى رباط از اوضاع اقتصادى و رفاهى بوده است (← ضعيف، ص ۲۲۴، ۲۴۷، ۳۹۱). در ۱۳۲۹، رباط تحت الحمايه فرانسه شد. فرانسويان به سبب موقعيت مناسب تجارى، امنيتى، و آب و هواى رباط، پايتخت را از فاس به رباط منتقل كردند (معلمة المغرب؛ >شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<، همانجاها). رباط از زمان استقلال مغرب (مراكش) در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶، پايتخت اين كشور است. رباط در شمال غربى كشور مغرب، در ساحل اقيانوس اطلس، در مصب رود ابورقراق و در ارتفاع ۸۵ مترى از سطح دريا واقع است (← >اطلس جامع جهان تايمز<[۸] ، ص ۸۸؛ >شهرهاى جهان<[۹] ، ج ۱، ص ۳۷۱؛ سويسى، ص ۶۲). آب و هواى رباط معتدل و مرطوب، ميانگين دماى آن در تابستان ْ۲۵، در زمستان ْ۷ و ميزان بارندگى سالانه در آنجا ۵۶۴ ميليمتر است (گيتاشناسى نوين كشورها، ص ۴۱۹؛ مختارى امين، ص ۴؛ الموسوعة العربية العالمية، ذيل مادّه). رباط به داشتن بازارهاى تجارى و صنعتى و زمينهاى كشاورزى حاصلخيز مشهور است و از محصولات آنجا زيتون، انگور، حبوبات و انواع سبزى است. رباط از سده هاى پيشين محل توليد فرشهاى نفيس و انواع حصير و كفش بوده و از ۱۳۵۹ش/ ۱۹۸۰ تا ۱۳۷۹ش/ ۲۰۰۰ صنايع توليد فراورده هاى دريايى (ماهى) در آنجا ايجاد شده است. شهر رباط يكى از مراكز مهم گردشگرى مغرب است (ابوحجر،ص۵۳۲؛ مختارى امين، ص۹۳؛ >دايرة المعارف تاريخ افريقا در قرن بيستم<[۱۰] ، ص ۴۵۳ـ۴۵۴). امروزه فضاى كالبدى شهر رباط به دو بخش قديم و جديد تقسيم شده است. بخش قديم شهر، با نام المدينه، در شمال شهر واقع و داراى معمارى اندلسى با خانه هاى كوچك به رنگ سفيد، مساجد و حمامهاى قديمى بسيارى است. بخش جديد، مدينة الحدايق، داراى خيابانهاى وسيع و ساختمانهاى امروزى است (سويسى، ص ۱۹۱؛ حقى، ص ۲۷۵؛ الموسوعة العربية العالمية، همانجا).     جمعيت رباط در ۱۳۹۱ش/ ۲۰۱۲، حدود  ۰۰۰،۶۶۵ تن بوده است (← >سالنامه جمعيتى  ۲۰۱۲<[۱۱] ، ص ۲۴۸). 

منابع : ابن ابى زرع، الانيس المطرب بروض القرطاس فى اخبار ملوك المغرب و تاريخ مدينة فاس، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛ ابن خلدون؛ ابن صاحب الصلاة، المَنُّ بالامامة: تاريخ بلادالمغرب و الاندلس فى عهدالموحدين، چاپ عبدالهادى تازى، بيروت ۱۹۸۷؛ ابن عذارى، البيان المُغرب فى اختصار اخبار ملوك الاندلس و المَغرِب، قسم ۳، چاپ آمبرو سيوهويسى مراندا، تطوان ۱۹۶۰؛ ابن عربى (صديق)، كتاب المغرب، بيروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربية، عَمّان ۲۰۰۲؛ عبدالعزيز بن عبداللّه، رباط الفتح بين عاصمة شالة و عاصمة القصبة منذ الف عام، ]رباط ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰[؛ احسان حقى، المغرب العربى، بيروت: داراليقظة العربية، ]بى تا.[؛ سحرالسيد عبدالعزيز، مدينة الرباط فى التاريخ الاسلامى: منذ انشائها حتى نهاية عصر بنى مرين، اسكندريه ۱۹۹۶؛ عبداللّه سويسى، تاريخ رباط الفتح، رباط ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ محمدبن عبدالسلام ضعيف، تاريخ الضعيف: تاريخ الدولة السعيدة، چاپ احمد عمارى، ]رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶[؛ عبدالكريم كريم، «المدخل التاريخى لقصبة رباط الفتح»، آفاق الثقافة و التراث، سال ۲، ش ۷ (رجب ۱۴۱۵)؛ گيتاشناسى نوين كشورها، گردآورى و ترجمه عباس جعفرى، تهران: گيتاشناسى، ۱۳۸۲ش؛ لئوى آفريقايى، وصف افريقيا، ترجمه عن الفرنسية محمد حجى و محمد اخضر، بيروت ۱۹۸۳؛ لوئيس دل مارمول كارواخال، افريقيا، ترجمه عن الفرنسية محمد حجى و ديگران، ج ۲، رباط ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ محمد رزوق، «الجالية الاندلسية بمصب ابى رقراق: التاريخ و الحضارة»، در الندوة العلمية حول الرباط و سلا، ج ۱، ]رباط[: جمعية رباط الفتح، ] ۱۹۹۴[؛ مرتضى مختارى امين، مراكش، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سياسى و بين المللى، ۱۳۷۸ش؛ عبدالواحدبن على مراكشى، المعجب فى تلخيص اخبارالمغرب، چاپ صلاح الدين هوّارى، صيدا ۱۴۲۶/ ۲۰۰۶؛ معلمة المغرب، سلا: مطابع سلا،  ۱۴۱۰ـ ۱۴۲۶/۱۹۸۹ـ۲۰۰۵، ذيل «الرباط» (از محمد سمار)؛ احمدبن محمد مَقَّرى، نفح الطيب، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛ الموسوعة العربية العالمية، رياض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزيع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛ احمدبن خالد ناصرى، كتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصى، چاپ احمد]بن جعفر[ ناصرى، دارالبيضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵؛

Cities of the Middle East and North A frica: a historical encyclopedia, ed. Michael R. T. Dumper and Bruce E. Stanley, Santa Barbara, Calif. 2007, s.v. "Rabat/Sale" (by Kenneth Brown); Cities of the world, ed. Karen Ellicott, Detroit: Thomson Gale, 2002; Demographical yearbook 2012 ,NewYork :UnitedNations,Department ofEconomic and Social Affairs, 2013; EI2, s.v. "Rib¦a¤t al-Fat¤h" (by E.Lévi-Provencal-[J.F.Troin]); Encyclopedia of twentieth- 434 centuryA fricanhistory, ed. Paul Tiyambe Zeleza, London: Routledge, 2003, s.v. "Rabat, Morocco" (by Zakia Salime); The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.

/ الهام امينى كاشانى /

هنر و معمارى. از دوران پيش از اسلام در رباط، آثارى در شاله، در جنوب شرق رباط، برجاست. شاله مهم ترين و كهن ترين محوطه باستان شناسى اين شهر است و سابقه آبادى آن،  كه كهن ترين زيستگاه منطقه به شمار مى آيد، به سده هفتم  پيش از ميلاد و حضور فنيقيان بازمى گردد. شاله از قرن  نخست ميلادى از پايگاههاى روميان در مغرب بود و آنان  در ۱۴۴ ميلادى ديوارى گرد آن كشيدند. شاله در قرن پنجم ميلادى متروك شد تا اينكه در اواخر قرن هفتم، ابويوسف يعقوب (حك : ۶۵۶ـ۶۸۵)، از حكام مَرينيان*، آرامگاه خاندان خود را در آنجا بنا كرد و مسجدى در آن ساخت. ابوالحسن مرينى (متوفى ۷۵۲) مدرسه و حمامى بر اين مجموعه افزود و بر ديوارهاى شهر سه دروازه ساخت؛ ازجمله دروازه اى مجلل كه راه ورود به شاله از شهرِ رباط بود. ساخت وسازهاى ابوالحسن در ۷۳۹ به پايان رسيد. محوطه درون باروى شاله امروز باغى بزرگ است. ويرانه هاى رومى در شمال آن و بناهاى مرينيان نزديك ديوار جنوبى آن قرار دارد (مولن[۱۲] ، ص ۶۴۹ـ۶۵۰؛ هيل[۱۳] ، ص ۱۲۹). هنر و معمارى رباط در دوره موحدون* (حك : ۵۲۴ـ۶۶۸) رونق يافت (مولن، ص ۶۴۹). برج وباروى مستحكم و دروازه عظيم شاله بازمانده آثار دوره موحدون است (← ادامه مقاله). قلعه يا قصبه اَوْدايه، بر غرب دهانه رود ابورَقراق، نخستين پايگاه نظامى موحدون در اين منطقه است. عبدالمؤمن (حك  : ۵۲۷ـ۵۵۸)، نخستين حاكم از خاندان موحدون، در ۵۴۵، اين قلعه را از سنگِ تراشيده بر صخره اى مشرف بر دهانه رودخانه ساخت. درون باروى قلعه، عمارتى براى سكونت خليفه موحدى و يك مسجد و چندين آب انبار ساختند و آب چشمه اى را با گذر از آباره يا پل آبهايى به قلعه رساندند. اين قلعه، كه نخست مهديه ناميده مى شد، در دوره يعقوب المنصور (حك  : ۵۸۰ـ۵۹۵) هسته نخستينِ گسترش شهر رباط شد (مولن، ص ۶۴۵ـ۶۴۶؛ عثمان عثمان اسماعيل، ج ۱، ص ۱۱۷ـ۱۱۹). اين قلعه شكل هندسى منظمى ندارد و طرح آن را ساختار صخره تعيين كرده است. بلندى ديوارهاى آن از ۵۱ر۸ تا ۹۵ر ۱۲ متر و ضخامت آنها حدود ۵ر۲متر است. از برجهاى اين ديوار فقط آنها كه رو به اقيانوس اطلس است برجاى مانده است. فاصله برجها از پانزده تا نوزده متر و پهناى آنها از ۲ر۵ تا ۵ر۵متر است. قصبه اودايه سه دروازه دارد. دروازه اصلى آن، معروف به «بوّابة ساحة السوق» يا «ساباط»، كه جلوخانى به نام ساحة السوق در برابر دارد، بنايى عظيم به پهناى شانزده و درازاى ۶ر۳۸ و بلنداى دوازده تا سيزده متر است. ساختار اين دروازه به دروازه هاى اصلى شهر رباط، ازجمله باب الرواح، شبيه است (سحر السيد عبدالعزيز، ص ۱۱۳ـ۱۱۸؛ سويسى، ص ۷۱). مسجدِ قصبه يا جامع العتيق، نخستين مسجد موحدون در رباط و سومين مسجد ايشان در مغرب، از آثار دوره عبدالمؤمن است. گويا كاخ او نيز در برابر همين مسجد بوده است. ابعاد مسجد ۵ر۲۶×۲۵مترمربع است و مناره اى سنگى با قاعده مربع به ابعادِ ۵۵ر ۴ متر دارد كه با فاصله اى از بناى مسجد قرار گرفته است. اين مناره صورتِ ابتدايىِ مناره هاى دوره موحدون است. اين مسجد را در اواخر قرن دوازدهم بازسازى كرده اند (سحر السيد عبدالعزيز، ص ۱۲۱، ۱۲۳ـ۱۲۴). ديوار و دروازه هاى رباط از دوره موحدون است. در اواخر قرن ششم، يعقوب المنصور دو ديوارِ راست در جنوب و غرب شهر كشيد كه با زاويه اى تند به هم مى رسيدند. طول اين دو ديوار روى هم بيش از پنج كيلومتر و ضخامت آنها دو متر و متوسطِ بلندى آنها هشت متر است. ديوار غربى چهار دروازه دارد : باب العلو، باب الحد يا الاحد، باب الرواح، و باب الكائن كه به كاخهاى سلطنتى شهر باز مى شود. باشكوه ترينِ آنها باب الرواح با قوسى مغربى (نوعى قوسِ نعل اسبى با تيزه اى كند) در قابى چهارگوش است كه نوار كتيبه اى كوفى بالاى آن را گرفته است. ديوار جنوبى يك دروازه به نام باب زعير دارد كه روبه شاله باز مى شود (مولن، ص۶۴۷؛ عثمان عثمان اسماعيل، ج۱، ص ۱۱۷؛  سحر السيد عبدالعزيز، ص ۱۲۶ـ۱۲۷؛ سويسى، ص ۱۱۵). دروازه هاى دوره موحدون پيچ دار است؛ به اين معنى كه براى گذشتن از آن و ورود به شهر، بايد به راست و چپ پيچيد (پترسن[۱۴] ، ذيل مادّه). بر ديوارهاى شهر، تيركشهاى بسيار و  ۷۴ برج و چندين انبار سلاح و سربازخانه ساخته اند (عثمان عثمان اسماعيل، همانجا). با سقوط موحدون در نيمه قرن هفتم، شهر از رونق افتاد و فرصت ساخت وساز بيشتر در اين محوطه فراهم نشد؛ ازاين رو جمعيت چندانى در آن ساكن نشدند. ساخت مسجد عظيم حسّان* نيز ناتمام رها شد. بعدها در قرن يازدهم، پس از مهاجرت اندلسيان، از شمالى ترين دروازه ديوار غربى، ديوارى به سوى رودخانه كشيدند و بخش كوچكى از شمال باروى دوره موحدون را محصور كردند. اين محدوده امروز «مدينه» رباط است و بافت متراكمى دارد (← مولن، ص ۶۴۸، ۶۵۳ـ۶۵۴). معابر مدينه رباط كم وبيش عمود برهم است (دسته اى در راستاى شمال غربى ـ جنوب شرقى است و دسته اى عمود بر آن). جهت عمومى بناها نيز رو به جنوب شرقى است كه با جهتِ قبله بيشترِ مساجدِ كهن و شيب عمومى بستر شهر به سوى ساحل اقيانوس اطلس هماهنگ است (بونين[۱۵] ، ص ۶۵ـ۶۷). از مهم ترين بناهاى مدينه رباطْ مسجدجامع (جامع الكبير يا جامع الخرازين)، نزديك دروازه شاله باروى اندلسى، است كه آن را به موحدون و مرينيان و سعديان* منسوب كرده اند، اما با توجه به نزديكى بيمارستان عزيزى از دوره مرينيان به اين مسجد، احتمالا مسجد نيز از دوره مرينيان (قرن هفتم) باشد (سويسى، ص ۱۳۴؛ سحر السيد عبدالعزيز، ص ۱۴۵). از ديگر مساجد كهن رباط جامع السنة است كه بيرون مدينه قرار دارد و در ۱۱۹۹ به شكل مربعى به ضلع ۷۵ متر ساخته شده است و پس از مساجد حسّان و قرويين*، سومين مسجد بزرگ مغرب محسوب مى شود. مسجد مهم ديگر شهر، مسجد مولاى سليمان، در نزديكى جامع الكبير، از قرن سيزدهم است. مدرسه ملاحه نزديك قصبه اودايه از دوره موحدون و مدرسه جامع الكبير از دوره مرينيان (قرن هشتم) از مدارس مشهور شهر رباط است (سويسى، ص ۱۳۶، ۱۳۸ـ۱۳۹). تا پيش از قرن چهاردهم، رباط به بيرون از باروى قرن يازدهم توسعه نيافته بود. پس از جنگ جهانى اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸)، كه اين شهر پايتخت مغرب (مراكش) تحت الحمايه فرانسه شد، طرح توسعه شهر را به آنرى پروست[۱۶] ، شهرساز فرانسوى، سپردند. او بخشهاى قديمى شهر (مدينه) را حفظ كرد و ساخت وساز را در نوارى به پهناى ۲۵۰متر گرد باروى شهر ممنوع كرد و بيرون از اين محوطه، شهرى به اسلوب اروپايى، با معابر عريض و عرصه هاى عمومى و فضاهاى سبز چشمگير طراحى كرد (>شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<[۱۷] ، ص ۳۰۶؛ لوى ـ پرووانسال[۱۸]  و تورين[۱۹] ، ص ۴۳۹). راستاى اصلى توسعه شهر در امتداد ساحل اقيانوس اطلس در جنوب غربى شهر قديم است. از مهم ترين بناهاى دوران معاصر اين شهر آرامگاه محمد پنجم، پادشاه مراكش، است كه در مجموعه اى در كنار ديوار قبله مسجد حسّان قرار دارد و افزون بر بناى آرامگاه، شامل مسجد و موزه نيز هست. در ساخت اين مجموعه، كه در ۱۳۴۱ش/ ۱۹۶۲ آغاز شد و در ۱۳۵۰ش/۱۹۷۱ به پايان رسيد (عثمان عثمان اسماعيل، ج ۱، ص ۶۵ـ۶۷)، كاربرد نقشها و فنون تزيينى معمارىِ مغرب مشهود است. سابقه صنعتى و هنرىِ رباط در مقايسه با شهرهاى فاس، مكناس و مراكش چشمگير نيست، اما اين شهر در كنار سَلا و فاس يكى از مراكز مهم هنرى مغرب در دوره موحدون و مرينيان بوده است (عبدالعزيز صلاح، ص ۱۰۱، ۱۰۴). مهم ترين موزه رباط موزه باستان شناسى است كه در ۱۳۰۹ش/  ۱۹۳۰ تأسيس شده است و يافته هاى حاصل از كاوشهاى باستان شناسى مغرب ازجمله يافته هاى باستان شناسى وليلى[۲۰]  (شهرى رومى در ميانه راه رباط به فاس)، مانند سگِ وليلى و سرديسِ يوباى دوم[۲۱](متوفى ۲۰ ق م) و تنديس كاتوى جوان[۲۲]  (متوفى ۴۶ ق م)، در آن نگهدارى مى شود. موزه مهم ديگر رباط موزه قصبه اودايه است كه در آن مجموعه اى نفيس از نسخ خطى مغربى نگهدارى مى شود (سويسى، ص ۱۹۶ـ۱۹۸). رباط از پايان قرن دوازدهم/ هجدهم از مراكز قالى بافى مغرب بوده است. قاليهاى رباط مانند قاليهاى ديگر شهرهاى مغرب باريك و كشيده است (>دايرة المعارف هنر و معمارى اسلامى گروو<[۲۳] ، ج ۱، ص ۳۸۱ـ۳۸۲).

منابع : سحر السيد عبدالعزيز ، مدينة الرباط فى التاريخ الاسلامى : منذ إنشائها حتى نهاية عصر بنى مرين، اسكندريه ۱۹۹۶؛ عبداللّه سويسى، تاريخ رباط الفتح، رباط ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ عبدالعزيز صلاح، روائع الفنون الاسلامية فى المغرب الاقصى، قاهره ۲۰۱۰؛ عثمان عثمان اسماعيل، ضريح السلطان محمد الخامس: دراسة تاريخية اثرية للرباط العاصمة و جامع حسان و مجموعة مبانى الضريح، ج ۱، رباط ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛

Michael E. Bonine, "The sacred direction and city structure: a preliminary analysis of the Islamic cities of Morocco", Muqarnas, vol.7 (1990); Cities of the Middle East and North A frica: a historical encyclopedia, ed. Michael R. T. Dumper and Bruce E. Stanley, Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, 2007, s.v. "Rabat/Sale" (by Kenneth Brown); The Grove encyclopedia of Islamic art and architecture, ed. Jonathan M. Bloom and Sheila S. Blair, Oxford: Oxford University Press, 2009; Derek Hill, Islamic architecture in North A frica: a photographic survey, with notes on the monuments and a concluding essay by Lucien Golvin, London 1976; E. Lévi-Provençal and J. F. Troin, "Rabat",in Historic cities of the Islamic world, ed. C. Edmund Bosworth, Leiden: Brill, 2007; Mohamed Métalsi, Cécile Tréal, and Jean-Michel Ruiz, The imperial cities of Morocco, Paris 2000; Said Mouline, "Rabat-Salé: holy cities of the two banks", in The City in the Islamic world, ed. Salma. K. Jayyusi et al., Leiden: Brill, 2008; Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture, London 2002.