راوندى، فضل اللّه بن على، محدّث، فقيه و شاعر امامى قرن ششم. لقب راوندى ضياءالدين و كنيه اش ابوالرضا بود ( ← عبدالجليل قزوينى، ص ۱۹۸؛ عمادالدين كاتب، ج ۳، ص ۶۷ـ۶۸). مرعشى نجفى (ج ۱، ص ۲۷۴) تولد وى را در سال ۴۸۳ دانسته است. به هر روى، تولد وى بايد در حدود سال ۴۸۰ باشد، زيرا يكى از مشايخ او ابوالمحاسن رويانى بوده كه در سال ۵۰۱ به شهادت رسيده و راوندى در زمان شاگردى نزد وى دست كم بيست سال داشته است (طباطبائى، ص ۱۸۶). راوندى به چند واسطه از طريق حسن مثنّى* به امام حسن مجتبى عليه السلام نسب مى برد (براى سلسله نسب او ← ابن عِنَبَه، ص ۱۸۴ـ۱۸۵؛ افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۳۶۴). به همين سبب از وى با نسبت «حسنى» نيز ياد شده است (عبدالجليل قزوينى، همانجا؛ قس عمادالدين كاتب، ج ۳، ص ۶۷، كه در آن «حسنى» به «حسينى» تصحيف شده است). نام جد او عبداللّه ( ← عمادالدين كاتب، همانجا؛ مدنى، ص ۵۰۶) يا عبيداللّه (منتجب الدين رازى، ص ۹۶؛ مجلسى، ج ۱، ص ۵۴) بود (قس آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، ج ۳، ص ۲۱۷، كه به جاى آن «هبة اللّه» آورده است). درباره پدرش، على، اطلاعى در دست نيست، جز اينكه در ۵۳۱ درگذشت و راوندى (۱۳۳۴ش، ص ۶۷ـ۶۹) مرثيه اى در مرگ او سرود. مادرش فاطمه دختر سيدحسين راوندى ( ← مرعشى نجفى، ج ۱، ص ۲۴۱)، و نواده دخترى حسين بن احمدبن حسين، از فقها و محدّثان، بود (منتجب الدين رازى، ص ۵۲؛ مرعشى نجفى، همانجا). راوندى نزد مشايخ و استادانى چون فضل بن حسن طبرِسى* (متوفى ۵۴۸) صاحب تفسير مجمع البيان، ابوعلى حسن بن محمدبن حسن طوسى* (زنده در ۵۱۵) فرزند شيخ طوسى، ابوعبداللّه حسين بن عبيداللّه غضائرى*، على بن حسين بن محمد رازى، ابوعبداللّه محمدبن احمد نطنزى كاشانى، ركن الدين على بن على بن عبدالصمد تميمى سبزوارى و برادرش محمد، ابوجعفر محمدبن على مقرى نيشابورى، ابوالحسن على بن يحيى راوندى، ابوالمحاسن عبدالواحدبن اسماعيل تميمى طبرى رويانى ( ← مدنى، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، ج ۳، ص ۶۶، ۲۱۸؛ مرعشى نجفى، ج ۱، ص ۲۴۷ـ۲۵۰)، ابوالفضل عبدالرحيم بن احمد مشهور به ابن اخوَه* بغدادى (متوفى ۵۴۸؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، ج ۳، ص ۱۵۸)، و ابوعلى عبدالجباربن محمدبن حسين طوسى (متوفى ۵۲۹؛ ← راوندى، ۱۳۳۴ش، ص ۴۳ـ۴۷؛ براى مجموع مشايخ او ← مرعشى نجفى، ج ۱، ص ۲۴۷ـ۲۵۵) دانش اندوخت. از شاگردان و راويان راوندى نيز به محمدبن حسن طوسى*، پدر خواجه نصيرالدين طوسى ( ← ابن طاووس، ص ۹۳؛ مجلسى، ج ۴۲، ص ۲۱۸)، ابن شهرآشوب* (متوفى ۵۸۸؛ ← ج ۱، ص ۳۲)، منتجب الدين رازى ( ← ص ۹۶)، عبدالكريم بن محمد سمعانى* ( ← ج ۴، ص ۴۲۶) و نجم الدين ابومحمد عبداللّه بن جعفر دوريَستى ( ← دوريستى*، خاندان) مى توان اشاره كرد (براى شاگردان و راويان او ← مرعشى نجفى، ج ۱، ص ۲۵۵ـ۲۵۷).
از برخى اشعار راوندى و نوشته هاى عمادالدين اصفهانى (متوفى ۵۹۷) و سمعانى كه معاصر راوندى بوده و او را ديده اند، به بعضى از سوانح زندگى او مى توان آگاهى يافت؛ مانند اينكه مجدالدين ابوالقاسم كاشانى، بانى بسيارى از بناهاى خيريه مانند بيمارستان در كاشان و اطراف آن (براى ستايشهاى راوندى از او ← راوندى، ۱۳۳۴ش، ص ۶ـ۱۵، ۲۷ـ۳۸، ۴۰ـ۴۲)، در كاشان مدرسه اى بزرگ با نام مجديه بنا كرد و توليت و سمت تدريس آن را به راوندى سپرد ( ← همان، ص ۳۳؛ براى اشاراتى ديگر به اين مدرسه ← عبدالجليل قزوينى، همانجا؛ عمادالدين كاتب، ج ۳، ص ۶۸). راوندى روزها به مدرسه مجديه و كتابخانه آن مى رفت. او در مدرسه مراجعان بسيارى داشت و به وعظ مشغول بود و شمار زيادى مستمع سخن او بودند (عمادالدين كاتب، ج ۳، ص ۶۷ـ۶۸). به نوشته سمعانى (ج ۴، ص ۴۲۶ـ۴۲۷)، بر سردر خانه راوندى آيه تطهير نوشته شده بود. او در آنجا در ۵۳۳ به مدت يك سال از عمادالدين كاتب و برادرش پذيرايى كرد (عمادالدين كاتب، همانجا). از اشعار راوندى پيداست كه او با رجال نامدار عصرش مانند شرف الدين انوشيروان بن خالد، وزير شيعى و دانشمند سلاجقه ( ← ۱۳۳۴ش، ص ۱۵ـ۱۹)، قوام الدين ابوالقاسم ناصربن على درگزينى (همان، ص ۱ـ۶)، جلال الدين ابوالفضل (همان، ص ۹۰ـ۹۲) و ابونصر احمدبن فخرالدين (همان، ص ۱۱۰ـ ۱۱۱)، برخى مستوفيان مانند ابونصر عزالدين، عموى عمادالدين اصفهانى (همان، ص ۲۴ـ۲۷)، ربيب الملوك بن امين الملوك (همان، ص ۳۸ـ۴۰)، شمارى از علماى شيعه مانند قاضى عبدالجبار طوسى و بعضى فرزندان دانشمند او (همان، ص ۴۳ـ۴۹، ۱۹۳ـ۱۹۴) و برخى علما و ادباى اهل سنّت مانند ابومنصور احمدبن خضر جواليقى (همان، ص۱۷۰ـ۱۷۱) و ابوالفضل ابن اخوه بغدادى (همان، ص ۱۸۹ـ۱۹۳) مناسبات دوستانه گسترده اى داشت. همچنين، راوندى (۱۳۳۴ش، ص ۷۴ـ ۹۰) قصيده اى ۱۰۵ بيتى در گزارش هجوم ملك سلجوق بن محمدبن ملكشاه در ۵۳۲ به كاشان و نواحى اطراف آن سروده و در آن نام بسيارى از شهرها و روستاها را ذكر كرده است كه از حيث تاريخى و جغرافيايى اهميت بسيار دارد. مراتب فضل و دانش راوندى را علما و مورخان معاصرش ستوده اند (براى نمونه ← منتجب الدين رازى، همانجا؛ سمعانى، ج ۴، ص ۴۲۶؛ عبدالجليل قزوينى رازى، همانجا؛ عمادالدين كاتب، ج ۳، ص ۶۷). راوندى آثار بسيار نگاشت كه برخى از آنها به چاپ رسيده، برخى ديگر هنوز چاپ نشده، و از برخى ديگر فقط نامى باقى مانده است. معروف ترين كتاب او النوادر است (نجف ۱۳۷۰/۱۹۵۱). در اين كتاب احاديث فقهى، اخلاقى و اعتقادى به صورت نامرتب و بى تبويب آمده است. شمار احاديث در نسخه هاى موجود در اين كتاب ۴۸۳ حديث است، اما در منابع، احاديثى از اين كتاب نقل شده است كه در نسخه هاى موجود آن نيست. بدين جهت، مصحح كتاب حدود شصت حديث از اين قبيل احاديث را از منابع ديگر استخراج كرده و در آخر كتاب (ص ۲۳۵ـ۲۷۶) آورده است. احاديث اين كتاب با احاديث كتاب موسى بن اسماعيل بن موسى بن جعفر عليه السلام مشهور به جعفريات مشابهتهاى فراوان دارد. احاديث را سهل بن احمد ديباجى* از محمدبن محمدبن اشعث نقل كرده است، هرچند تفاوتهايى ميان اين دو كتاب هست كه باتوجه به آنها نمى توان اين دو را يك كتاب دانست (براى تفصيل بيشتر ← مجلسى، ج ۱، ص ۳۶؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۳۳۷؛ مدنى بجستانى، ج ۱، ص ۵۸۳ـ۵۸۸). اثر ديگر راوندى ادعية السّرّ (چاپ سعيدرضا على عسكرى، در ميراث حديث شيعه، دفتر۴، قم ۱۳۷۸ش) مشتمل بر دعاهايى است كه در شب معراج به رسول اكرم آموخته اند و آن سرّى است ميان خدا و او كه بايد از نااهلان پنهان داشته شود ( ← راوندى، ۱۳۷۸ش، ص ۲۱۴ـ۲۱۵). در اين مجموعه دعاهايى در باب محو گناهان، حل مشكلات و رفع بليات، بيماريها، سفر، دفع سحر و امثال آن آمده است (در باب اسناد و منابع اين دعا ← همان، مقدمه على عسكرى، ص ۱۹۷ـ۲۰۷). اثر ديگر او، مناجاة مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام (قم ۱۴۲۱)، مناجات مفصّلى است از على عليه السلام كه از طرق شيعه و سنّى روايت شده است. راوندى اين مناجات را از استاد خود على بن يحيى راوندى و او به اِسناد خود از امام حسن عسكرى نقل كرده است ( ← همو، ۱۴۲۱، ص ۷۵ـ۷۶).
فهرست ديگر آثار راوندى كه هنوز به چاپ نرسيده اند، به اين شرح است: الكافى فى التفسير كه منتجب الدينِ رازى*، آن را ديده و بخشهايى از آن را نزد راوندى فراگرفته است ( ← منتجب الدين رازى، همانجا) و علامه حلّى در اجازه اش به بنى زهره از آن ياد كرده است ( ← مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۱۳۵)؛ ضوءالشهاب فى شرح الشهاب كه شرحى است بر شهاب الاخبار قاضى ابوعبداللّه محمدبن سلامه قُضاعى* (متوفى ۴۵۴)، و مجلسى (ج ۱، ۳۱) آن را كتابى بزرگ و بسيار مفيد دانسته و در شرح و توضيحات احاديث، بسيار به آن استناد كرده است (براى نمونه ← ج ۵۸، ص ۶۳، ج ۶۱، ص ۱۶۴ـ۱۶۵، ج ۶۵، ص۲۲۰؛ براى نسخه هاى خطى اين كتاب ← طباطبائى، ص ۱۷۵)؛ الكافى فى علم العروض و القوافى نظم العروض للقلب المروض؛ الطبّ الرضوى يا ترجمة العلوى للطب الرضوى و الأربعين در حديث ( ← منتجب الدين رازى، همانجا؛ حرّعاملى، قسم ۲، ص ۲۱۷؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، ج ۳، ص ۲۱۷). افندى اصفهانى (ج ۴، ص ۳۶۵) الطب الرضوى را ترجمه فارسى رساله ذهبيه* منسوب به امام رضا عليه السلام (نيز ← طباطبائى، ص ۱۷۲) و مجلسى (ج ۱، ص۳۰) آن را شرحى بر طب الرضا دانسته اند؛ مقاربة الطّيّة الى مقارنة النيّة* (منتجب الدين رازى، همانجا) يا مقاربة الطيّبة الى مقارنة النيّة (حرّعاملى، همانجا؛ مدنى، ص ۵۰۶؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، همانجا)؛ الموجز الكافى فى علم العروض و القوافى (آقابزرگ طهرانى، همانجا)؛ حواشى بر الحماسة* ابوتمّام (حرّعاملى؛ آقابزرگ طهرانى، همانجاها؛ براى نسخه خطى آن ← طباطبائى، ص ۱۷۴)؛ و تعليقات بر امالى سيدمرتضى علم الهدى (افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۳۷۱). يكى ديگر از كتابهاى مهم چاپ نشده راوندى شرح او بر نهج البلاغه است ( ← افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۳۶۶؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۴، ص ۱۴۳) كه اولين شرح آن محسوب شده است (شوشترى، ج ۱۲، ص ۳۵؛ طباطبائى، ص۱۶۰، ۱۷۰ـ۱۷۱؛ براى نسخه اى از اين شرح ← حسينى اشكورى، ج ۱، ص ۳۰۲؛ مرعشى، ص۵۱ـ۵۲، ۱۷۶ـ۱۷۷). افزون بر اينها، به عقيده مجلسى (ج ۱، ص۱۲) بعيد نيست كتاب قصص الانبياء كه متعلق به قطب الدين راوندى* (متوفى ۵۷۳) دانسته شده است، از آنِ فضل اللّه بن على راوندى باشد، چنان كه سيدابن طاووس در رساله فرج المهموم فى علم النجوم و فلاح السائل بدان تصريح كرده است (قس افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۳۶۵ـ۳۶۷، كه ترديد مجلسى را در اين باره رد كرده است؛ براى نقد تفصيلى نظر مجلسى نيز ← قطب راوندى، ج ۱، مقدمه عبدالحليم عوض حلّى، ص ۱۴۴ـ۱۵۲). راوندى در شعر عربى توانا بود و از او ديوانى حاوى ۱۸۶۰ بيت برجا مانده كه ميرجلال الدين اُرمَوى (محدّث) آن را تصحيح و منتشر كرده است (تهران ۱۳۳۴ش). بيشتر اشعار راوندى در مدح يا رثاى برخى از عالمان و وزيران معاصر اوست ( ← قسمت قبلى مقاله). شمارى ديگر از اشعارش هم در موضوعاتى مانند تهنيت عيد قربان ( ← ص ۹۹ـ۱۰۰، ۱۷۳ـ۱۸۲) و عيد نوروز (ص ۹ـ۱۰، ۶۵ـ۶۷، ۱۳۱ـ۱۳۲، ۱۹۶ـ۱۹۷) است. راوندى در برخى از اشعارش به ولايت و امامت امامان شيعه نيز اشاره كرده، ازجمله در قصيده اى در ستايش اسپهبد على بن قارِن، نام دوازده امام را ذكر كرده است ( ← ص ۱۱، ۱۵۴ـ۱۶۰) و در شعرى به على بن محمدالباقر كه در مشهد اردهال مدفون است نيز متوسل شده است ( ← ص ۱۲۷؛ براى آگاهى از ويژگيهاى ادبى شعر راوندى ← اقبالى، ص ۵ـ۲۲). در همين زمينه بايد از كتاب رَمل يَبرين نام برد كه عمادالدين كاتب آن را در اصفهان نزد كمال الدين احمد، فرزند راوندى، ديده و آن را داراى چندين مجلد بزرگ و فوايد زياد وصف كرده كه همه آن به خط راوندى بوده است ( ← ج ۳، ص ۶۸ـ۷۰). تاريخ دقيق درگذشت راوندى مشخص نيست. مرعشى نجفى (ج ۱، ص ۲۷۴) براساس شجره نامه اى كهن، تاريخ درگذشت او را شعبان ۵۶۳ در كاشان ذكر كرده، اما براساس نوشته طباطبائى (ص ۱۸۶)، راوندى احتمالا تا ۵۷۱ يا اندكى بعد از آن زنده بوده، زيرا نسخه اى از نهج البلاغه در موزه بغداد هست كه در ۵۵۶ نوشته شده و با نسخه اى كه راوندى در ۵۷۱ قرائت كرده مقابله شده است. محل دفن او در زاويه جنوبى قبرستان محله پنجه شاه كاشان نزديك مسجدجامع قديم قرار دارد و به مقبره سيدابوالرضا معروف است (مرعشى نجفى، همانجا). در منابع از سه پسر راوندى ياد شده است: ابوالمحاسن كمال الدين احمد، فقيه و قاضى كه مانند پدرش طبع شعر هم داشت (براى نمونه ← منتجب الدين رازى، ص ۳۹؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، ج ۳، ص ۱۳ـ۱۴) و عمادالدين كاتب او را در كاشان و اصفهان ديده و اخبار شاعران كاشان را از او گرفته و در كتابش نقل كرده است ( ← ج ۳، ص ۶۸، ۷۶ـ۷۸، ۸۱ـ۸۳)، و راوندى نيز در ديوانش (ص ۱۸۳ـ۱۸۵، ۱۸۸ـ۱۸۹) اشعارى خطاب به او دارد؛ عزالدين على، فقيه و داراى برخى تأليفات. او همچون برادرش احمد و پدرشان از على بن على بن عبدالصمد تميمى اجازه روايت داشت (منتجب الدين رازى، ص ۸۷؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، ج ۳، ص ۱۹۸ـ۲۰۰، ۲۱۷ـ۲۱۸)؛ و تاج الدين محمد كه او نيز فقيه بود (منتجب الدين رازى، ص ۱۱۸؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۳۰، ج ۳، ص ۲۱۷، ۲۸۱).
منابع : آقابزرگ طهرانى، الذريعة الى تصانيف الشيعة، چاپ على نقى منزوى و احمد منزوى، بيروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشيعة، بيروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، چاپ يوسف بقاعى، قم ۱۳۸۵ش؛ ابن طاووس، فرحة الغرى فى تعيين قبر اميرالمؤمنين على عليه السلام، چاپ تحسين آل شبيب موسوى، ]قم[ ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸؛ ابن عِنَبَه، عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب، چاپ محمدحسن آل طالقانى، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛ عبداللّه بن عيسى افندى اصفهانى، رياض العلماء و حياض الفضلاء، چاپ احمد حسينى، قم ۱۴۰۱ـ۱۴۱۵؛ عباس اقبالى، «سيدابوالرضا راوندى كاشانى عربى سرا»، كاشان شناخت، سال ۱، ش ۲ (پاييز و زمستان ۱۳۸۴)؛ محمدبن حسن حرّعاملى، امل الآمل، چاپ احمد حسينى، بغداد ?] ۱۳۸۵[، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛ احمد حسينى اشكورى، فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آية اللّه العظمى مرعشى نجفى، ج ۱ـ۲۷، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش؛ فضل اللّه بن على راوندى، ادعية السرّ، چاپ سعيدرضا على عسكرى، در ميراث حديث شيعه، دفتر۴، به كوشش مهدى مهريزى و على صدرايى خويى، قم: مركز تحقيقات دارالحديث، ۱۳۷۸ش؛ همو، ديوان، چاپ جلال الدين محدث ارموى، ]تهران[ ۱۳۳۴ش؛ همو، مناجاة مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام، چاپ سعيد على، قم ۱۴۲۱؛ همو، النوادر، چاپ سعيدرضا على عسكرى، قم ۱۳۷۷ش؛ سمعانى؛ شوشترى؛ عبدالعزيز طباطبائى، «نهج البلاغة عبرالقرون: شروحه حسب التسلسل الزمنى»، تراثنا، سال ۹، ش ۲ و ۳ (ربيع الآخر ـ رمضان ۱۴۱۴)؛ عبدالجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال الدين محدث ارموى، تهران ۱۳۵۸ش؛ محمدبن محمد عمادالدين كاتب، خريدة القصر و جريدة العصر، چاپ عدنان محمد آل طعمه، تهران ۱۳۷۷ـ۱۳۷۸ش؛ سعيدبن هبة اللّه قطب راوندى، قصص الانبياء، چاپ عبدالحليم عوض حلّى، قم ۱۴۳۰؛ مجلسى؛ على خان بن احمد مدنى، الدرجات الرفيعة فى طبقات الشيعة، قم ۱۳۹۷؛ محمود مدنى بجستانى، فرهنگ كتب حديثى شيعه، تهران ۱۳۸۵ش؛ محمود مرعشى، نسخه هاى خطى كهن و نفيس نهج البلاغة و شروح، گزيده ها و ترجمه هاى آن در كتابخانه بزرگ حضرت آيت اللّه العظمى مرعشى نجفى (ره)، قم ۱۳۸۱ش؛ شهاب الدين مرعشى نجفى، موسوعة العلامة المرعشى، به اهتمام محمد اسفنديارى و حسين تقى زاده، قم ۱۳۸۹ش؛ على بن عبيداللّه منتجب الدين رازى، الفهرست، چاپ جلال الدين محدث ارموى، قم ۱۳۶۶ش.
/ محسن معينى /