رامهر مزی، حسن

 رامهرمزى، حسن بن عبدالرحمان بن خَلّاد، عالم، محدّث و شاعر ايرانى قرن چهارم. كنيه رامهرمزى ابومحمد و خود او منسوب به رامهرمز* است. دانسته هاى ما درباره شرح احوال او اندك است، همچنان كه ذهبى در سِيَر اعلام النبلاء (ج 16، ص 74) به اين مطلب و دشوارى دست يافتن به مطالبى براى درج در شرح حال او اشاره كرده است. گاه او را به جدّش نسبت داده و ابن خلّاد يا خلّادى خوانده اند (← ثعالبى، 1403، ج 3، ص 197، 490؛ ياقوت حموى، ج 2، ص 923). بعضى نيز او را فارسى خوانده اند (← ذهبى، 1401ـ1409، ج 16، ص 73؛ غَزّى، ج 2، ص 335). تاريخ دقيق ولادت او در كتابهاى تاريخى ذكر نشده، اما با توجه به سال وفات و مشايخ او احتمالا در 265 به دنيا آمده است (← رامهرمزى، 1420، مقدمه  خطيب، ص 11؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). درباره محل تولد او نيز اطلاعى در منابع نيامده اما بر اساس شهرتش به رامهرمزى مى توان احتمال داد كه او در همين شهر به دنيا آمده باشد (← سمعانى، ج 3، ص30؛ ذهبى، 1424، ج8، ص164). اولين سماع رامهرمزى در 290 در فارس و نخستين سفرش براى شنيدن حديث اندكى پس از آن تاريخ ذكر شده است (← ذهبى، 1424؛ همو، 1401ـ1409، همانجاها)، اما چون يكى از مشايخ او، يعنى ابوجعفر احمدبن يحيى حُلوانى در  276 درگذشته (← ابن ابى يعلى، ج 1، ص 209) و رامهرمزى خود به حديث شنيدن از او تصريح كرده است (← 1420، ص340)، تاريخ نقل شده براى اولين سماع او درست به نظر نمى رسد. ليبراند^[1]  نيز بى توجه به مطلب اخير و بر اساس همان تاريخ، از تولد رامهرمزى ميان سالهاى 270 تا 280 سخن گفته است (← ص 3). بنابر گزارش سمعانى نيز (همانجا) او پيش از 290 براى طلب علم از زادگاه خود خارج شد و براى كتابت حديث نزد گروهى از عالمان شيراز رفت. گويا او در 345 يا 346 به خوزستان و ظاهرآ زادگاهش رامهرمز كه در آنجا سكونت داشت، بازگشت (← ياقوت حموى، ج 2، ص 926). سمعانى (همانجا) او را مكثر در حديث/ كثيرالحديث خوانده است. ذهبى (1424، همانجا) و صَفَدى (ج 12، ص 64) نيز او را حافظ و مُتقن در روايت وصف كرده و گفته اند براى طلب علم بسيار سفر مى كرده است؛ كثرت مشايخ او اين ادعا را تأييد مى كند (براى فهرستى از استادان و مشايخ او ← ذهبى، 1424؛ همو، 1401ـ1409، همانجاها؛ رامهرمزى، 1420، ص 652ـ660، همان مقدمه، ص 18ـ22). از استادان و مشايخ او، علاوه بر پدرش كه خود نيز محدّث بود (← رامهرمزى، 1420، ص 176، 182، براى موارد ديگر از نقل حديث رامهرمزى از پدرش ← ص 656)، بايد از محدّثان مشهورى مانند ابوداوود سجستانى* و ابوحاتِم سجستانى* (← مِزّى، ج 11، ص360، ج 12، ص 203)، عبداللّه بن احمدبن مَعدان غَزَّاء (← ابن ماكولا، ج 7، ص 45؛ براى موارد نقل شده از او در المحدّث الفاصل ← ص 656)، احمدبن يحيى حلوانى (← رامهرمزى، 1420، ص340)، ابن ابى خَيثَمه* (متوفى279؛ همان، ص 417)، محمدبن عبداللّه حَضرَمى (متوفى 297؛ براى فهرستى از احاديثى كه رامهرمزى از او نقل كرده است ← همان، ص 659) نام برد. قاضى ابوعبداللّه احمدبن اسحاق نهاوندى (← خطيب بغدادى، ج 5، ص 61، ج 6، ص 383؛ ذهبى، 1424، همانجا)، ابن مردُويه*، ابوالحسين محمدبن احمدبن جُمَيع غَسّانى و گروهى از اهل رامهرمز و شيراز از رامهرمزى روايت كرده اند (ذهبى، 1424، ج 8، ص 164ـ165). ديگر شاگرد رامهرمزى، ابوالقاسم عبداللّه بن احمد بغدادى است كه كتاب امثال الحديث استاد را در 333 در رامهرمز نزد او خوانده است (رامهرمزى، 1409، ص 8). يكى ديگر از كسانى كه      از رامهرمزى حديث نقل كرده، شريف ابومحمدحسن بن احمد محمدى علوى از محدّثان شيعه است (← ابن طاووس، ص 118) كه از معاصران شيخ طوسى (← ج10، ص 392) و نجاشى (ص 65) و جانشين سيدمرتضى علم الهدى در نقابت علويان (← آقابزرگ طهرانى، طبقات:النابس، ص 49) بوده است.

رامهرمزى مدتى منصب قضاى اهواز (خوزستان) را بر عهده داشت (سمعانى، همانجا). او افزون بر تبحر در حديث، شاعر و اديبى توانا بود (← ياقوت حموى، ج 2، ص 923). ثعالبى (1403، ج 3، ص490ـ493) نمونه اى از اشعار او را نقل كرده است. توانايى او در ادب سبب شده بود تا ميان او و ادباى برجسته زمانش كه برخى از آنها منصب وزارت داشتند، مناسبات و مكاتباتى برقرار شود (← همان، ج 3، ص490). چنان كه او با ابومحمدحسن بن محمد مُهلَّبى (متوفى 352، وزير معزالدوله ديلمى) و ابوالفضل بن عميد (متوفى 360، وزير ركن الدوله ديلمى) مكاتباتى داشت كه متن برخى از اين مكاتبات را ثعالبى (1403، ج 3، ص 197ـ202، 490ـ491)، ياقوت حموى (ج 2، ص 923ـ926) و حُصْرى (ج 1، ص160ـ161) آورده اند (نيز ← ليبراند، ص 5ـ6). ثعالبى (متوفى 429) در التمثيل و المحاضرة (ص 169ـ170) دو بيت از ابن عميد را خطاب به رامهرمزى نقل كرده است (قس همو، 1403، ج 3، ص 491؛ ياقوت حموى، ج 2، ص 927، كه بيت را از خود رامهرمزى دانسته اند، هرچند عبارت آغاز بيت مذكور به وضوح دلالت دارد بر اينكه شعر را كسى جز او سروده است). رامهرمزى در شعرى عضدالدوله ابوشجاع را مدح كرده است (← ثعالبى، 1403، ج3، ص492ـ493؛ صفدى، ج12، ص65). امين (ج 5، ص 132) با توجه به كتاب الريحانتين الحسن و الحسين عليهماالسلام و مناسبات نزديك رامهرمزى با ابن عميد، مهلّبى و عضدالدوله او را شيعه دانسته است (نيز ← آقابزرگ طهرانى، طبقات: الرواة، ص 88؛ قس ليبراند، ص 7، كه اين ديدگاه را نقد كرده و تمايلات شيعى رامهرمزى را ضعيف دانسته است، نيز ← ص 1ـ2، 4، كه قول عده اى در معتزلى بودن رامهرمزى را گزارش كرده است). البته رامهرمزى در ابتداى كتاب المحدِّث الفاصل (ص 161ـ162) سخنى در وصف امام سجاد عليه السلام و در كتاب امثال الحديث (ص 22، 73، 158) سه حديث آورده كه در سلسله سند آنها نام امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام آمده است. سمعانى (همانجا) به نقل از تاريخ فارس ابوعبداللّه محمدبن عبدالعزيز شيرازى قصّار مى نويسد كه رامهرمزى تا حدود 360 در رامهرمز در قيد حيات بوده است. ذهبى نيز به نقل از ابوالقاسم ابن مَنده در وفيات (ج 8، ص 165) آورده كه رامهرمزى تا حدود 360 در رامهرمز مى زيسته است (نيز ← همو، 1401ـ1409، ج 16، ص 74؛ صفدى، ج 12، ص 64). ثعالبى (1403، ج 3، ص 493ـ495) بخشى از قصيده يكى از دوستان رامهرمزى را در درگذشت او، نقل كرده است. رامهرمزى كتابهاى زيادى نوشته، اما ظاهرآ فقط دو كتاب از آثار او برجاى مانده كه همواره محل مراجعه و توجه محدّثان بوده اند (← ابن صلاح، ص 289؛ ذهبى، 1424، ج 8، ص 164؛ ابن حجر عسقلانى، 1418، ص 86، 153). ابن نديم (ج 1، جزء2، ص 478) تأليف او را نيكو و تصنيفش را مليح دانسته و گفته است كه او در نوشتن شيوه جاحظ را در پيش گرفته بوده است (نيز ← ياقوت حموى، ج 2، ص 923). كتاب مشهور او المحدّث الفاصل بين الراوى و الواعى است (← اشبيلى، ص180ـ181؛ ذهبى، 1424؛ صفدى، همانجاها). نام اين كتاب به صورت الفاصل بين الراوى و الواعى نيز آمده است (← ابن صلاح، همانجا). اين كتاب را نخستين كتاب در علم اصول حديث يا اصطلاح الحديث دانسته اند (← ابن حجر عسقلانى، 1403، ص 4؛ كتّانى، ص 173). اين كتاب را نمى توان به معناى دقيق كلمه كتابى در علوم حديث دانست، زيرا به همه مباحث اين علم نپرداخته است (← ابن حجر عسقلانى، همانجا؛ كتّانى، ص 173ـ174؛ نورالدين عتر، ص 63). رامهرمزى اين كتاب را در رد كسانى نوشته است كه با حديث مخالف بودند و اصحاب حديث را نكوهش مى كردند و علم حديث را علم مهمى نمى دانستند؛ احتمال دارد مقصود او از گروه مذكور، معتزله باشد (← رامهرمزى، 1420، ص 159؛ نيز ← ليبراند، ص 5). او كتاب را بر شاگردانش املا مى كرده است و جمع زيادى آن را از او شنيده اند (← رامهرمزى، 1420، همان مقدمه، ص 26). محدّثان بعدى نيز به روايت و سماع آن توجه فراوانى داشته اند ازجمله اشبيلى (ص180ـ181)، ذهبى (1401ـ1409، همانجا) و ابن حجر عسقلانى (1413ـ1415، ج 1، ص 185ـ186؛ 1418، همانجا) كه كتاب مذكور را به سند متصل به مؤلف روايت كرده اند (نيز ← ذهبى، 1401ـ1409، ج 16، ص 73). سماعات مختلف كتاب نيز دليلى ديگر بر توجه به آن است (← رامهرمزى، 1420، همان مقدمه، ص 136ـ151). رامهرمزى اين كتاب را در هفت بخش تدوين كرده است كه بخشهاى مختلف با هم پيوند موضوعى ندارند. نخستين بحث كتاب جايگاه حديث و راويان آن است. در فصل دوم او به فضيلت نقل كننده سنّت رسول اكرم پرداخته و در بخش بعد درباره اِسناد عالى و نازل حديث بحث كرده و سپس به فضيلت كسى كه بين روايت و درايت جمع كند، اشاره كرده است. رامهرمزى در ادامه كتاب درباره ضبط اسامى و القاب و انساب راويان بحث كرده و در اين بحث به كسانى از اصحاب پيامبر و راويان اشاره كرده است كه به جدشان يا كنيه جدشان منسوب بوده اند؛ كسانى كه به صفت يا لقبى معروف بوده اند؛ كسانى كه به نام پدرشان لقب داشته اند و كسانى كه اسامى و دوره زندگى يا كنيه و دوره زندگى آنان يكى بوده است (رامهرمزى، 1420، همان مقدمه، ص 28ـ30؛ نيز ← د. اسلام، همانجا). يكى از مباحث اين كتاب، بحث اسباب منع و مخالفت با كتابت حديث است كه احتمالا انگيزه خطيب بغدادى براى نگارش كتاب تقييدالعلم بوده است (← خطيب بغدادى*). همچنين به نظر مى رسد مباحث ديگر اين كتاب مبناى خطيب بغدادى در نگارش آثار ديگرش بوده است (← رامهرمزى، 1420، همان مقدمه، ص 31ـ34). كتاب المحدّث الفاصل بين الراوى و الواعى به كوشش محمد عَجاج خطيب و براساس نسخه هاى خطى كهنى از كتاب، نخستين بار در بيروت (1391/ 1971) منتشر شده است. ديگر اثر به جامانده از رامهرمزى كتاب امثال النبى عليه السلام (ابن نديم، همانجا) يا امثال الحديث المروية عن النبى است. رامهرمزى آن را پيش از محرّم 333 نگاشته است (← رامهرمزى، 1409، ص 8؛ نيز ← اشبيلى، ص180). رامهرمزى در اين كتاب 140 حديث از پيامبراكرم را كه متضمن امثال عربى بوده، گردآورى و شرح كرده است. اين اثر محلّ توجه محدّثان پس از او بوده است و آن را با طريق متصل به رامهرمزى روايت كرده اند (← اشبيلى، همانجا؛ ابن حجر عسقلانى، 1413ـ1415، ج 2، ص 397ـ398؛ همو، 1418، ص 86). رامهرمزى اين كتاب را در هفت جزء تدوين كرده است. اين كتاب يك بار به كوشش امة الكريم القرشية (استانبول، بى تا.)، بار ديگر به كوشش عبدالاعلى عبدالحميد اعظمى (بمبئى 1404/ 1983) و بار ديگر به كوشش احمد عبدالفتاح تمّام (بيروت 1409/ 1988) چاپ شده است. ابن شهرآشوب (ص 135) از كتابى با نام مناقب اهل البيت عليهم السلام از قاضى ابومحمدبن خلّاد كرخى نام برده كه طباطبائى (ص 599) اين مؤلف را همان ابن خلّاد رامهرمزى دانسته است. بهاءالدين اربلى در كشف الغمة (ج 3، ص 264) از اثرى به نام كرامات الاولياء تأليف قاضى ابن خلّاد رامهرمزى ياد كرده و گفته كه كسى به او گفته است كه رامهرمزى در آن كتاب به ديدار شقيق بلخى (متوفى 194) با امام موسى كاظم عليه السلام اشاره كرده است. از ديگر آثار او كه نام آنها در منابع آمده است، مى توان به كتاب الريحانتين الحسن و الحسين عليهماالسلام (ابن نديم، همانجا؛ قس بغدادى، ج 2، ستون 297، كه آن را كتاب الرجحان بين الحسن و الحسين ابنَىْ على بن ابى طالب ذكر كرده است)، كتاب الفلك فى مختارالاخبار و الاشعار (ابن نديم، همانجا)، و امام التنزيل فى القرآن (ابن نديم؛ ياقوت حموى، همانجاها) اشاره كرد. رامهرمزى آثار ديگرى نيز داشته كه بعضى از آنها در منابع نام برده شده است (← ابن نديم؛ ياقوت حموى، همانجاها؛ ذهبى، 1401ـ1409، ج 16، ص 74). او چنان كه در شعرش گفته (← ثعالبى، 1403، ج 3، ص 197، 199) ظاهرآ كتابى نيز در اطعمه داشته است.

منابع : آقابزرگ طهرانى، طبقات اعلام الشيعة: النابس فى القرن الخامس، چاپ على نقى منزوى، بيروت 1391/1971؛ همان: نوابغ الرُّواة فى رابعة المئات، چاپ على نقى منزوى، بيروت 1390/ 1971؛ ابن ابى يعلى، طبقات الحنابلة، چاپ عبدالرحمان بن سليمان عُثيمين، رياض 1419/ 1999؛ ابن حجر عسقلانى، المجمع المؤسس للمعجم المفهرس، چاپ يوسف عبدالرحمان مرعشلى، بيروت 1413ـ1415/ 1992ـ1994؛ همو، المعجم المفهرس، او، تجريد أسانيد الكتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمدشكور امرير ميادينى، بيروت 1418/ 1998؛ همو، نزهة النظر فى توضيح نخبة الفكر، چاپ عبدالسلام مدنى، بنارس 1403/ 1983؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف 1380/ 1961؛ ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح و محاسن الاصطلاح، چاپ عائشه عبدالرحمان (بنت الشاطئ)، قاهره 1974؛ ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم 1409؛ ابن ماكولا، الاكمال فى رفع الارتياب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء و الكنى و الانساب، ج 7، چاپ نايف عباس، بيروت: محمدامين دمج، ]بى تا.[؛ ابن نديم؛ محمدبن خير اشبيلى، فهرسة ما رواه عن شيوخه من الدواوين المصنفة فى ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسيسكو كودرا و ريبرا تاراگو، ساراگوسا 1893، چاپ افست بيروت 1399/ 1979؛ امين؛ اسماعيل بغدادى، ايضاح المكنون، ج 2، در حاجى خليفه، ج 4؛ على بن عيسى بهاءالدين اربلى، كشف الغمة فى معرفة الائمة عليهم السلام، چاپ على فاضلى، ]قم[ 1426؛ عبدالملك بن محمد ثعالبى، التمثيل و المحاضرة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1381/ 1961؛ همو، يتيمة الدهر، چاپ مفيد محمد قميحه، بيروت 1403/ 1983؛ ابراهيم بن على حُصْرى، زهرالآداب و ثمرالالباب، چاپ صلاح الدين هوارى، صيدا 1421/ 2001؛ خطيب بغدادى؛ محمدبن احمد ذهبى، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، چاپ بشار عوّاد معروف، بيروت 1424/ 2003؛ همو، سير اعلام النبلاء، چاپ شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛ حسن بن عبدالرحمان رامهرمزى، كتاب امثال الحديث المَرْوِيّة عن النبى صلى اللّه عليه و سلم، چاپ احمد عبدالفتاح تمام، بيروت 1409/ 1988؛ همو، المحدث الفاصل بين الراوى و الواعى، چاپ محمد عجاج خطيب، بيروت 1420/ 2000؛ سمعانى؛ صَفَدى؛  عبدالعزيز طباطبائى، اهل البيت عليهم السلام فى المكتبة العربية، قم 1417؛ محمدبن حسن طوسى، تهذيب الاحكام، چاپ على اكبر غفارى، تهران 1376ش؛ محمدبن عبدالرحمان غَزّى، ديوان الاسلام، چاپ سيدكسروى حسن، بيروت 1411/1990؛ محمدبن جعفر كتّانى، الرسالة  المستطرفة لبيان مشهور كتب السنة المشرفة، كراچى 1379/ 1960؛ يوسف بن عبدالرحمان مِزّى، تهذيب الكمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عوّاد معروف، بيروت 1422/ 2002؛ نجاشى؛ نورالدين عتر، منهج النقد فى علوم الحديث، دمشق 1401/1981؛ ياقوت حموى، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بيروت 1993؛

EI2, s.v. "Al-R¦amahurmuz¦â" (by G. H. A. Juynboll); Leonard Librande, "A reconsideration of Ibn Khall¦ad’s place in the Buwayhid lands", Der Islam, vol.57, no.1 (1980). 

/ محسن معينى /