رازی، سلیم بن ایوب

رازی، سُلَیم بن ایوب، فقیه شافعی، مقری و محدّث ایرانی قرن چهارم و پنجم. کنیه اش ابوالفتح بود و در حدود  ۳۶۰ در ری به دنیا آمد (← ذهبی، ۱۴۲۴، ج ۹، ص ۶۹۴). او اصل خود را از قُسطانه، قریه ای بین ساوه و ری، ذکر کرده است (← یاقوت حموی، ذیل «قسطانه»). سلیم تا نوجوانی به لکنت زبان دچار بود چنان که حتی نمی توانست سوره فاتحة الکتاب را بخواند (← ابن عساکر، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱، ج ۷۲، ص ۲۵۹؛ ذهبی، همانجا). او سالهای زیادی را برای فراگیری زبان عربی و لغت صرف کرد و آموختن فقه را پس از چهل سالگی آغاز کرد (ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۶۴۶؛ سبکی، ج ۴، ص ۳۸۸). او برای ادامه تحصیل به بغداد رفت و نزد بسیاری از عالمان بغداد دانش آموخت. مشهورترین استادان او محمدبن عبدالملک جُعفی، محمدبن جعفر تمیمی، احمدبن محمدبن بصیر رازی، ابوالحسین/ ابوالحسن احمدبن فارِس لغوی و ابومحمد فَرَضی بودند و فقه را نیز نزد ابوحامد اسفراینی* آموخت و از ملازمان خاص او بود و پس از درگذشت او جایگاه تدریس و ریاست شافعیان را در بغداد عهده دار شد (← ابن عساکر، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱، ج ۷۲، ص ۲۵۸؛ سبکی، همانجا؛ قس بروکلمان[۱] ، >ذیل<،  ج ۱، ص ۷۳۰، که استاد او را به اشتباه ابوحامد اصفهانی ذکر کرده است). خطیب بغدادی، ابومحمد کتّانی، نصربن ابراهیم مَقْدسی، ابونصر طُرَیثیثی، عبدالرحمان بن علی کاملی و سهل بن بِشْر اسفرایینی از او حدیث نقل کرده اند (ابن عساکر، همانجا؛ سبکی، ج ۴، ص ۳۸۸ـ۳۸۹). خطیب بغدادی در مکه از او سخنانی نقل کرده است (← ج ۶، ص ۱۲۳، ج ۹، ص ۲۲۴). سلیم سپس به شام رفت و در آنجا زیست، از این رو بیشتر شرح حال نویسان، او را مُرابط (در اینجا به معنای مرزنشین) دانسته اند (برای نمونه ← ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۶۴۵؛ سبکی، ج ۴، ص ۳۸۸). ظاهرآ در همین سفر مدتی در شهر صور نیز تدریس کرده و بدین جهت ابن عساکر (۱۴۲۰، ص ۲۰۲) سلیم را نخستین کسی دانسته که به نشر فقه در شهر صور پرداخته است. ابوزکریا خطیب تبریزی (متوفی ۵۰۲) و نصربن ابراهیم مقدسی در صور نزد او دانش آموختند (ذهبی، ۱۴۰۵، ج ۲، ص ۳۸۴؛ ابن قاضی شهبه، ج ۱، ص ۲۲۵ـ۲۲۶). رازی در علم حدیث نیز صاحب نظر بود، چنان که ابن صلاح در مقدمه (ص ۸۹، ۱۳۷)، اقوالی در علم حدیث از او نقل کرده است. ابن عساکر (۱۴۲۰، همانجا؛ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱، ج ۷۲، ص ۲۶۰) ضمن توثیق او، گفته است که سلیم از وقت خود به خوبی بهره می برد به گونه ای که یا مشغول نوشتن بود یا تدریس یا قرائت. صَفَدی (ج ۱۵، ص ۳۳۴) سلیم را مفسری ادیب دانسته است. او تفسیر بزرگی با نام ضیاءالقلوب فی التفسیر داشته که مشهور است (ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۶۴۷؛ حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۰۱۹؛ بغدادی، ج ۱، ستون ۴۰۹). عبدالغنی بن قاسم حجار مدنی (متوفی ۵۸۲) تفسیر او را مختصر کرده است (سیوطی، ص ۲۰). بخشهایی از این تفسیر در دانشگاههای عربستان سعودی به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری تحقیق شده است. ابواسحاق شیرازی (ص ۱۳۲) سلیم را فقیهی اصولی دانسته و سبکی (همانجا) و ابن قاضی شُهبه (ج ۱، ص ۲۲۵) بر شافعی بودن او تأکید کرده اند و ذهبی (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۶۴۶) مقام فقهی او را ستوده است. علاوه بر ضیاءالقلوب اثر دیگر او البسملة است که ذهبی (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۶۴۷) آن را سَماع کرده است. همچنین نام برخی از آثار او در کتابها آمده است، از جمله: غَسل الرجلین (همانجا)؛ رؤوس المسائل در علم خلاف (ابن قاضی شهبه، ج ۱، ص ۲۲۶؛ حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۹۱۵)؛ المجرد فی فروع الشافعیة (سبکی، ج ۴، ص ۳۹۰؛ حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۵۹۳)؛ الاشارة فی الفروع (ابن خلّکان، ج ۲، ص ۳۹۷؛ حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۹۸)؛ التقریب فی الفروع (سبکی، همانجا؛ حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۶۶)؛ غریب الحدیث (ابن خلّکان، همانجا)؛ تقریب الغریبین که مختصر کتاب غریبین ابوعبید هروی است (سخاوی، ج ۴، ص ۲۷ـ۲۸)؛ الترغیب (زیلعی، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۵۹، ج ۳، ص ۱۷۷، ۲۶۱، ج ۴، ص ۲۳۷؛ همو، ۱۴۱۸، ج ۲، ص ۱۵۳). رازی در حدود هشتاد سالگی در ۴۴۷ هنگام بازگشت از حج در ساحل جدّه غرق شد (ابن عساکر، ۱۴۲۰؛ ذهبی، ۱۴۲۴، همانجاها). او فرزندی به نام ابراهیم داشت که محدّث و فقیه بود و در ۴۹۱ در دمشق درگذشت (← ابن عساکر، ۱۴۲۰، همانجا؛ همو، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱، ج ۶، ص ۴۲۰ـ۴۲۱؛ ابن خلّکان، ج ۲، ص ۳۹۹).

منابع : ابن خلّکان؛ ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، چاپ صلاح بن محمدبن عویضه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ عمربن غرامه عمروی، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛ همو، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، چاپ محمدزاهد کوثری، ]قاهره[ ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛ ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت : عالم الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین،  ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵؛ حاجی خلیفه؛ خطیب بغدادی؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛ همو، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛ همو، العبر فی خبر من غَبَر، چاپ محمدسعیدبن بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ عبداللّه بن حسین زیلعی، تخریج الاحادیث و الآثار الواقعة فی تفسیرالکشاف للزمخشری، چاپ سلطان بن فهد طبیشی، ]ریاض[ ۱۴۱۴؛ همو، نصب الرایة لاحادیث الهدایة، چاپ محمد عوامه، جدّه ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛ عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو،] قاهره [۱۹۶۴ـ] ۱۹۷۶[؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث للعراقی، چاپ علی حسین علی، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسرین، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰؛ صَفَدی؛ یاقوت حموی؛

Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲.

/ محسن معینی /