رادیو و تلویزیون

رادیو و تلویزیون، عنوان دو پدیده نوین رسانه ای در دوره جدید. این مقاله به روند تأسیس و سیر تحول رادیو و تلویزیون در جهان اسلام می پردازد و شامل بخشهای زیر است :

1) ایران 2) آسیای مرکزی و قفقاز ]ضمیمه دانشنامه]3) ترکیه 4) کشورهای عرب 5) افریقای غیرعرب 6) شبه قاره هند و جنوب شرقی آسیا 7) رادیو و تلویزیونهای اسلامی 8) احکام فقهی

1) ایران. در اواخر دهه 1310ش، رادیو و در اواخر دهه 1330ش، تلویزیون در ایران راه اندازی شد. رسانه رادیو به سرعت فراگیر شد و تلویزیون نیز با اندکی تأخیر به رسانه ها پیوست. برخلاف رادیو، که با تصدی دولت تأسیس شد، مؤسس تلویزیون بخش خصوصی بود. پس از یک دهه فعالیت، تلویزیون نیز دولتی شد و از آن پس همواره دولت متصدی تأسیس و اداره امور این دو رسانه مهم بوده است.

الف) رادیو

1. نخستین اقدامات تا تأسیس (1319ش). زمینه تأسیس رادیو در ایران با آغاز فعالیت نخستین دستگاه تلگراف بی سیم در 1305ش/ 1926 در تهران فراهم شد. وزارت جنگ برای رفع نیازهای مخابراتی ارتش یک دستگاه فرستنده موج بلند برای تهران و شش دستگاه برای تبریز، مشهد، کرمان، شیراز، کرمانشاه و مُحمّره (خرمشهر کنونی) از شوروی خرید. دستگاه بی سیم تهران در اردیبهشت 1305/ 1926 نصب شد. با اینکه این دستگاه صرفآ برای مخابره تلگرام و خبرهای گوناگون بود و کارکرد رادیویی نداشت، پس از آن، اندیشه تأسیس رادیو قدرت گرفت. وزارت جنگ برای نصب فرستنده، در جاده قدیم شمیران جنب عمارت قدیم قصر قاجار ساختمانی بنا کرد که به سبب استقرار آن در قصر به بی سیم قصر معروف شد. آموزشگاهی نیز در وزارت جنگ به نام مدرسه بی سیم کل قشون تأسیس گردید تا برای بهره برداری از فرستنده بی سیم نیروی کار آموزش داده شود (← ایران. وزارت پست و تلگراف و تلفن، ص 45؛ رادیو ایران، ش 113، اردیبهشت 1345، ص 4؛ سپنتا، ص 296). در اواخر دی 1305، دستگاههای بی سیم ایران (معروف به بی سیم پهلوی) که کارکرد نظامی داشت، برای استفاده غیرنظامی به وزارت پست و تلگراف واگذار گردید و بیشتر کارمندان آن به این وزارت خانه منتقل شدند (محبوبی اردکانی، ج 2، ص 230ـ231). تأسیس فرستنده بی سیم از مهم ترین عوامل تأسیس رادیو در ایران بود، اما عوامل اثرگذار دیگری نیز وجود داشت، ازجمله ورود نخستین دستگاه رادیو به ایران در اردیبهشت 1306/ 1927. دولت آلمان یک دستگاه «رادیوضبط صوت ماشین» را به رضاشاه هدیه داد. این وسیله به احتمال قوی همان ضبط صوت بود نه رادیو، چون برای استفاده از آن به ایستگاه و وسایل مجهز دیگر نیاز نبود. از این دستگاه استقبال کردند و دستگاه دیگری برای نصب در مجلس شورای ملی درخواست گردید تا شاه در جریان مذاکرات مجلس قرار گیرد. این قدیم ترین اطلاعی است که از رادیو در ایران در دست است. تا آن زمان ایستگاه رادیویی در ایران وجود نداشت و فقط صدای رادیوهای دیگر کشورها در ایران دریافت می شد. سفارت شوروی نیز دو دستگاه رادیو به دربار ایران هدیه داد که از نخستین رادیوهایی است که به ایران وارد شده است (← بهبودی، ص325؛ محبوبی اردکانی، ج 3، ص75). در اسفند 1307، وزارت فواید عامه به تقاضای میرزاعبدالحسین خان دیبا لایحه ای را برای اعطای امتیاز تأسیس رادیو «دیفوزیون» به مجلس تقدیم کرد. براساس این لایحه چنانچه دیبا در مدت یک سال موفق به تأسیس رادیو نمی شد، این امتیاز را لغو می کردند که در نهایت نیز چنین شد (اطلاعات، ش 715، 8 اسفند 1307، ص 1). چون فرستنده موج بلند برای برقراری ارتباط با اروپا قدرت کافی نداشت، یک دستگاه موج کوتاه از فرانسه خریداری شد. گیرنده دستگاه در منطقه نجف آباد در جنوب شرق تهران و فرستنده اش در محل بی سیم نصب گردید. به این ترتیب، در آبان 1309/ 1930 با لندن، برلین، آنکارا، بیروت و تفلیس ارتباط برقرار شد. از 1311ش به بعد، بی سیم در ایران رو به توسعه نهاد (ایران. وزارت پست و تلگراف و تلفن، ص 45؛ سپنتا، ص 297). در 1313ش، یک ایرانی آسوری ساکن امریکا به نام جیمس قهرمانیان پیشنهاد دیگری برای تأسیس رادیو مطرح کرد که به سرانجام نرسید (اطلاعات، ش 9432، 14 مهر 1336، ص 10). در این سال استفاده از گرامافون در ایران رایج شده بود و این امر تقاضای موسیقی را افزایش داد. دولت نیز به بازرگانان برای وارد کردن گیرنده رادیو با کسب پروانه از وزارت پست و تلگراف و تلفن اجازه داد. این موضوع اندیشه ایجاد رادیو را در ایران قوّت بخشید (تماشا، ش258،  4 اردیبهشت 1355، ص28؛ فروزفر، ص456). گیرنده های رادیو معمولا از آلمان و انگلستان وارد می شد و بسیار گران بود. خریداران رادیو نیز با مراجعه به شهربانی جواز می گرفتند. رادیوها به دو صورت برقی و باتری دار بود و در خانه ها نصب می گردید. با رواج گیرنده های رادیو در ایران برای استفاده شنوندگان، روزنامه اطلاعات برنامه های رادیوهای اروپایی مانند رادیو لندن و برلین را چاپ می کرد (اطلاعات، ش3674،  7 آذر 1317، ص 8، ش 3710، 13 دی 1317، ص8؛ هاشمی، ص 86ـ87). با ورود گیرنده های رادیویی به ایران تأسیس فرستنده رادیو بیش از گذشته ضرورت یافت. در 1316ش، وزارت پست و تلگراف و تلفن مقدمات کار را فراهم کرد و دستگاههایی را به کار گرفت که هم جنبه رادیویی داشته باشد و هم برای تأمین نیازهای مخابرات به کار رود. چون پرورش و راهنمایی افکارعمومی یکی از اهداف رادیو بود، در 1317ش سازمان پرورش افکار تأسیس گردید و در مادّه یازدهم اساسنامه اش، تأسیس رادیو تهران پیش بینی شد. این سازمان شش کمیسیون داشت، ازجمله کمیسیون رادیو به ریاست محمود بَدِر* که مأموریت داشت در شش ماه برنامه جامعی تنظیم کند و به تصویب دولت برساند. هم زمان مسابقه ای نیز برای انتخاب گویندگان رادیو برگزار شد و برندگان آن مانند قدسی رهبری، طوسی حائری، اسداللّه موثقی، رکن الدین آشتیانی و ابوالقاسم طاهری از نخستین گویندگان رادیو بودند. کمیسیون رادیو تهیه و تنظیم گفتارهای تخصصی را به عهده وزارت خانه ها گذاشت و از تعدادی از مشاهیر ادبی نیز مانند محمد حجازی*، سعید نفیسی*، محمدتقی بهار* و غلامرضا رشیدیاسمی* دعوت کرد که در تهیه برنامه های رادیویی مشارکت کنند (← اطلاعات، ش 3712، 15دی 1317، ص 1؛ فرهنگ ستیزی در دوره رضاشاه، ص 1ـ2؛ سازگار، ص 11). با آغاز جنگ جهانی دوم (1318ـ1324ش/ 1939ـ 1945)، خرید دستگاههای فرستنده موج کوتاه از انگلستان میسر نشد؛ بنابراین، وزارت پست و تلگراف و تلفن، یک دستگاه تلگراف و تلفن موج کوتاه به قدرت دو کیلووات ــکه افزون بر کارکردهای اصلی اش برای پخش صدا نیز به کار می رفت ــ از شرکت تلفنکن^[1]  آلمان خریداری و در اواخر  1318ش/ 1939 آن را نصب کرد. در همان سال، شرکت هوختیف^[2]  آلمان ساخت بنای استودیو رادیو را نیز شروع کرد،  که با اشغال ایران به دست متفقین متوقف شد. بنابراین، به طور موقت یکی از اتاقهای مرکز فرستنده پهلوی به استودیویی کوچک تبدیل گردید (← اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران، ص پنج ـ شش، 3ـ4، 8). هم زمان وزارت پست و تلگراف و تلفن برای آموزش کارمندان، آموزشگاه مرکزی با سه شعبه در تهران دایر کرد که دارای کارگاه آموزش الکترونیک، مکانیک، تلگراف، تلفن بی سیم و پخش صدا بود (کیا، ص 311). در 26 اسفند 1318، کمیسیون بررسی برنامه های رادیو تشکیل و مقرر شد وزارت پست و تلگراف و تلفن، کابل رادیو را به تالار دارالفنون و باغ فردوس شمیران بکشد. این تالار مرکز تشکیل جلسه ها و سخنرانیهای سازمان پرورش افکار بود و هدف از آن استفاده آسان از قطعات موسیقی و سخنرانیهای آن سازمان بود. همچنین، فهرستی از شهرهای دارای برق تهیه شد تا برای میدانهای عمومی آنها از بودجه شهرداریها دستگاه گیرنده و بلندگو خریداری و نصب شود که مردم از برنامه های رادیو استفاده کنند (اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران، ص 5ـ 6).

2. از 1319ش تا تأسیس سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران (1350ش). در این دوره نصب دستگاههای فنی در اواخر فروردین 1319 پایان یافت و نخستین فرستنده رادیویی ایران در تهران، با نام رادیو تهران، در 4 اردیبهشت 1319 افتتاح شد. مردم تهران در آن زمان خبرهای مراسم گشایش را از بلندگویی شنیدند که در میدان سپه روبه روی ساختمان وزارت پست و تلگراف و تلفن نصب شده بود. برنامه های رادیو در دهه اول فعالیت از استودیویی در طبقه سوم ساختمان بی سیم به صورت زنده اجرا و پخش می شد. برنامه های رادیو در آغاز به پخش اخبار (به زبانهای فارسی، ترکی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، عربی و روسی)، موسیقی و گفتارهایی در باب تاریخ و جغرافیای ایران، کشاورزی، بهداشت، ورزش و خانه داری اختصاص داشت. به مدت سه سال برنامه های رادیو ظهرگاهی و عصرگاهی بود (یازده ونیم تا دو بعد از ظهر و پنج وربع تا یازده شب) و هشت ساعت و نیم ادامه داشت. برنامه های روزانه رادیو برای اطلاع عموم در روزنامه اطلاعات چاپ می شد. به دستور نخست وزیر، احمد متین دفتری (متوفی 1350ش)، مقرر گردید گویندگان رادیو برای تلفظ صحیح واژه ها آموزش ببینند. ازهمین رو، به سعید نفیسی، از اعضای فرهنگستان ایران و عضو کمیسیون رادیو، مأموریت داده شد تا گویندگان را آموزش دهد. در آغاز، خبرگزاری پارس (در وزارت امورخارجه)، وزارت خانه ها و سازمانهای دولتی موظف بودند خبرهای رادیو را تهیه کنند و خبرهای حوزه مأموریتشان را به رادیو بفرستند. پس از چندی، از مقالات سیاسی و اجتماعی روزنامه های تهران نیز در برنامه های رادیو استفاده شد (← همان، ص 4، 7، 17، 21، 30ـ 36، 70ـ71، 81، 98؛ رادیو ایران، ش 113، اردیبهشت 1345، ص 4ـ5؛ اطلاعات، ش 4165، 4 اردیبهشت 1319، ص1، ش4166، 5 اردیبهشت 1319، ص 1، ش4169، 9 اردیبهشت 1319، ص 1؛ سپهری، ص 26). اداره امور رادیو به عهده وزارت پست و تلگراف و تلفن بود، اما به دستور رضاشاه از مهر 1319 سازمانی به نام اداره کل انتشارات و تبلیغات (بعدها وزارت اطلاعات) برای جمع آوری و تمرکز اطلاعات و اخبار کشور تأسیس و عیسی صدیق اعلم* به ریاست آن منصوب شد (برای گزارش تفصیلی از تأسیس این اداره و سازماندهی رادیو و برخی مسائل پخش اخبار در بحبوحه جنگ جهانی دوم ← صدیق اعلم، ج 2، ص 343ـ 351، ج 3، ص 1ـ10، 17، 26ـ28). به این ترتیب، این اداره، زیرنظر نخست وزیری، سرپرستی امور رادیو را به عهده گرفت. سازمانهایی چون خبرگزاری پارس، اداره پخش صدای تهران (در کمیسیون رادیو پرورش افکار)، و اداره راهنمای نامه نگاری (در وزارت کشور) به این اداره پیوستند. در واقع، کمیسیون رادیو منحل و هر یک از بخشهای رادیو به اداره های مستقل واگذار شد که هرکدام زیرنظر یک وزارت خانه بودند. نظارت بر رادیو به عهده اداره کل تبلیغات و انتشارات بود، اما این اداره بر بی سیم پهلوی، که زیر نظر وزارت پست و تلگراف و تلفن بود، و نیز بر اداره موسیقی کشور نظارتی نداشت. بنابراین، همواره اختلافهایی میان آنان به وجود می آمد. در شهریور 1329، نام این سازمان به اداره اطلاعات و رادیو تغییر یافت (← اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران، ص 138ـ139، 163ـ165، 182ـ 198؛ اطلاعات، ش7309،  4 شهریور 1329، ص8؛ صدیق اعلم، ج 3، ص 1ـ5؛ تماشا، ش 258، 4 اردیبهشت 1355، ص 29). با راه اندازی رادیو، ممیّزی در برنامه های آن نیز آغاز شد. از همان آغاز، خبرها و گفتارهای رادیو پیش از پخش به اداره راهنمای نامه نگاری شهربانی فرستاده و پس از کسب اجازه، پخش می شد. همچنین خلاصه مقالات نشریات در اختیار رضاشاه قرار می گرفت و پس از صدور اجازه انتشار می یافت. به دستور رضاشاه صرفآ خبرهای ایران به زبانهای بیگانه ترجمه و از رادیو پخش می شد. هیئتی دائم شامل محمد حجازی، ابراهیم خلیل سپهری، محمد حکیمی، صادق رضازاده شفق و سعید نفیسی در دفتر رادیو هر روز خبرها و گفتارهای ترجمه شده را بررسی و پس از اصلاحات آن را به دفتر رادیو بازمی گرداندند. کتابخانه های وزارت امورخارجه، فرهنگ و مجلس شورای ملی نیز موظف شدند تا هرگونه اطلاعاتی (غیر از اطلاعات محرمانه) را در اختیار این هیئت قرار دهند (← اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران، ص 12ـ17، 70ـ71، 81ـ84، 98). در 1320ش، پس از آنکه اداره کل تبلیغات و انتشارات ضمیمه وزارت فرهنگ شد، با تصویب محمد تدین، وزیر فرهنگ، بخش مذهبی به برنامه های رادیو افزوده شد. بخش مذهبی رادیو به همت حسینعلی راشد* شکل گرفت. این برنامه که هر شب جمعه از رادیو پخش می شد، از 1320ش تا چندین سال ادامه یافت. از 1322ش با پخش برنامه صبحگاهی به مدت دو ساعت، زمان برنامه های رادیویی افزایش یافت و در این بخش برای نخستین بار قرائت قرآن کریم، درسهایی از نهج البلاغه و برنامه های جدید مانند ساعت شنوندگان، موسیقی کلاسیک، ورزش باستانی با اجرای شیرخدا، و نیز اذان ظهر پخش شد (رادیو ایران، ش20، اردیبهشت 1337، ص 4، ش 86، دی 1342، ص 6، به نقل از حسینعلی راشد؛ سپهری، ص 26). پس از آنکه در 1320ش/1941 متفقین ایران را اشغال کردند، رادیو عملا در اختیار آنان قرار گرفت و صرفآ خبرهای جنگ را پس از بررسی اداره سانسور انگلستان پخش می کرد. همچنین، بنا به تقاضای سفارت انگلستان، هفته ای دو بار و هر دفعه به مدت نیم ساعت رادیو در اختیار انگلیسیها بود تا برای سربازانش موسیقی پخش کند یا پیام آنان را به خانواده هایشان برساند. درخواستهای سفارت به این امر محدود نشد و با شناسایی اتومبیلهایی که رادیو داشتند، از شهربانی خواست رادیوهای این اتومبیلها را تحویل بگیرد تا مبادا از آنها به عنوان فرستنده استفاده شود (← اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران، ص 174ـ182، 203). هم زمان با تقویت رادیو در تهران، برای گسترش شبکه رادیویی در مراکز استانها رادیوهای محلی تأسیس و نخستین مرکز رادیویی استانی در 1325ش در تبریز راه اندازی شد. در سالهای پایانی دهه 1320ش سه مرکز رادیویی دیگر در مشهد، اصفهان و شیراز تأسیس شد. برای اینکه شهرستانها صدای رادیو تهران را نیز به خوبی دریافت کنند، از فرستنده های ارتش استفاده شد و به این ترتیب ادارات تبلیغات شهرستانها شکل گرفت (← رادیو ایران، ش20، اردیبهشت 1337، ص 28، خاطرات بهرام شاهرخ؛ قائم مقامی، ص 62؛ راهنمای شهرستانهای ایران، ص ] 6[). از شهریور 1328، برای بررسی و بهبود برنامه های رادیو در اداره انتشارات و تبلیغات شورای نویسندگان تشکیل شد. اعضای شورا، ازجمله شجاع الدین شفا، اسماعیل پوروالی، حسینقلی مستعان، ضیاءالدین سجادی و ناصرالدین شاه حسینی مطالب رادیو را مطالعه می کردند و پس از تأیید برای پخش می فرستادند. بعدها با ورود اعضای جدید به شورا تصنیفها و ترانه های رادیو نیز بررسی می شد (شاه حسینی، ص 40؛ سجادی، ص 42). در فاصله سالهای 1327 تا 1330ش، سه استودیو در میدان ارک ساخته شد، اما در محتوای برنامه های رادیو، تحول مهمی پدید نیامد. پس از 28 مرداد 1332، ضرورت نفوذ و گسترش رادیو در جامعه بیش از پیش احساس شد و ساخت استودیوهای جدید و ایجاد فرستنده های پنجاه و صد کیلوواتی سرعت بیشتری یافت. در 1332ش، استودیوی شماره یک رادیو تهران آغاز به کار کرد و از 1334ش به بعد برنامه متنوع «شما و رادیو» برای روزهای جمعه تهیه شد و زمان برنامه های رادیو به هجده ساعت رسید. از فروردین 1335، رادیو تهران به دو استودیو مجهز گردید و هجده ساعت برنامه روی فرستنده شماره یک (رادیو ایران) و ده ساعت برنامه روی فرستنده شماره دو (رادیو تهران) پخش می شد. پنجاه برنامه جدید و ثابت مانند گلهای رنگارنگ، مرزهای دانش، خانه و خانواده، و سفر به آسمانها به برنامه های رادیو افزوده شد. همچنین از 1335ش، پخش آگهیهای تجاری رسمآ از رادیو آغاز گردید. در این سال اداره انتشارات و تبلیغات استقلال بیشتری یافت و تا زمان تأسیس وزارت اطلاعات در 1343ش، اداره امور رادیو را به عهده داشت. در فاصله سالهای 1334 تا 1336ش، افرادی برای آموزش شیوه تولید برنامه های رادیویی به امریکا رفتند. در اداره کل انتشارات نیز کلاسهایی در زمینه آموزش تنظیم خبر برای رادیو تشکیل شد (← رادیو تهران، ش 8، فروردین 1336، ص 7، ش 20، اردیبهشت 1337، ص 4، ش 113، اردیبهشت 1345، ص 5، 26 ؛ محبوبی اردکانی، ج 3، ص 77ـ78، 80؛ بزرگمهر، ص 246؛ محسنیان راد، ج 3، ص 1450، 1457). از خرداد 1335، برنامه روزانه کودک با اجرای بیژن پیرنیا (فرزند داوود پیرنیا) آغاز گردید. البته نخستین برنامه کودکی که از رادیو پخش شد قصه های صبحی بود، که فضل اللّه مهتدی صبحی از 6 اردیبهشت 1319، یعنی دو روز پس از تأسیس رادیو، ظهر هر جمعه اجرا می کرد. این برنامه تا سالهای بعد همچنان ادامه داشت (رادیو تهران، ش 1، شهریور 1335، ص 21، ش 2، مهر 1335، ص 27، ش 9، اردیبهشت 1336، ص 6). نخستین شماره مجله رادیو تهران را در شهریور 1335، اداره کل انتشارات و رادیو با مدیریت ناصرالدین شاه حسینی منتشر کرد. عمده مطالب مجله متن برنامه های رادیویی، ساعت پخش برنامه ها، خاطرات، و پاسخ به نامه های شنوندگان رادیو بود. از شماره بیستم (فروردین 1337) نام مجله به رادیو ایران تغییر یافت. در میانه دهه 1330ش، با نصب فرستنده موج کوتاه صد کیلوواتی در کمال آباد (نام کنونی آن: کمال شهر)، واقع در شمال غرب شهرستان کرج، صدای رادیو ایران در اروپا پخش شد. تشکیلاتی نیز با عنوان برنامه های خارجی تأسیس کردند که در 1340ش نام آن به برنامه های خارجی و مبادلات بین المللی تغییر یافت. در این بخش، روزانه اخبار و مطالب گوناگون به زبانهای انگلیسی، فرانسه، عربی، ترکی، روسی و اردو ترجمه و همراه با موسیقی پخش می شد. در شهریور همان سال برنامه صدای آشنا برای ارتباط با ایرانیان مقیم اروپا و آسیا فعالیتش را آغاز کرد. از ابتکارهای این برنامه ارسال پیام برای ایرانیان خارج از کشور از طرف وابستگانشان بود. رادیو ایران برای رواج بیشتر زبان فارسی و با توجه به تعداد شنوندگان ایرانی در کشورهای هم جوار، در پی پیشرفت و گسترش زبان فارسی بود. برنامه های ویژه پرطرفداری نیز به گویشهای گوناگون مانند آذربایجانی، بلوچی، گیلکی، کردی، ارمنی و آشوری تهیه می شد (← رادیو ایران، ش 92، تیر 1343، ص 6ـ7؛ راهنمای شهرستانهای ایران، ص ] 9[؛ سازگار، ص 23). با تأسیس تلویزیون در 1337ش، ایجاد تنوع بیشتر و ابتکارهای جدید در برنامه های رادیو، برای رقابت با رسانه جدید ضرورت یافت و به همین سبب در اواخر دهه 1330ش، برنامه های رادیو تنوع بیشتری پیدا کرد؛ چنان که روزانه به غیر از برنامه های موسیقی بیش از چهارصد موضوع به صورت نمایشنامه، مسابقه رادیویی، مصاحبه و خبر اجرا می شد. هدف برنامه های رادیو آگاه کردن مردم از عظمت ایران باستان و پیشرفتهای تازه کشور بود (حجازی، ص 742؛ قائم مقامی، ص 62). در شهریور 1337، نخستین همایش رادیویی کشور برگزار شد. این همایش سالی یک بار و با شرکت مسئولان فرستنده های رادیویی کشور برگزار می شد و نحوه فعالیت فرستنده های استانها را بررسی می کرد (رادیو ایران، ش70، خرداد 1341، ص 10ـ11). رادیو در برنامه های مختلف از همکاری استادان دانشگاه، دانشمندان و صاحب نظران بهره می گرفت. در برنامه هفتگی مرزهای دانش کسانی چون محسن هشترودی، ابراهیم پورداود، زین العابدین رهنما، لطفعلی صورتگر، فضل اللّه رضا، سعید نفیسی، جلال الدین همایی، روح اللّه خالقی، و محمدمحیط طباطبایی مطالب تخصصی را بیان می کردند (سپنتا، ص 343ـ 344). برنامه موسیقی از آغاز فعالیت رادیو به صورت زنده و در سه بخش اجرا می شد. این برنامه با همکاری سه نهاد اداره کل انتشارات و تبلیغات، وزارت پست و تلگراف و تلفن و اداره موسیقی تهیه می شد. بعدها با لغو نظارت اداره موسیقی، اوضاع نابسامانی در موسیقی رادیو حاکم شد؛ تا اینکه با تشکیل شورای موسیقی و لغو پخش موسیقی به صورت زنده، موسیقی رادیو سامان گرفت. برای حفظ موسیقی ایرانی، برنامه گلها به ابتکار و سرپرستی داوود پیرنیا* فعالیتش را آغاز کرد که از برنامه های پرشنونده و موفق رادیو بود. با گسترش برنامه های رادیو، برنامه گلها نیز با تنوع بیشتر در دو بخش گلهای جاویدان و گلهای رنگارنگ پخش شد. موسیقی اصیل ایرانی در کشورهای هم جوار مانند عراق نیز محبوبیت داشت (خالقی، ص 38؛ سپنتا، ص 344؛ صدیق اعلم، ج 3، ص 7). موسیقی بخش جدایی ناپذیر رادیو و به همین سبب، به ویژه به سبب مضامین اشعار و ترانه های آن، محل اعتراض متدیّنان بود و به ویژه از پخش آن در ماههای رمضان و محرّم و صفر انتقاد می شد (← یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج 1، ص 212؛ نیز ← بخش :8 احکام فقهی). با گسترش فعالیتهای رادیو، مرکز فرستنده بی سیم پهلوی دیگر گنجایش دستگاههای جدید فرستنده را نداشت و مرکز گیرنده بی سیم نجف آباد نیز محصور خانه ها و کارگاههای صنعتی شده بود. ازهمین رو، هر دو محل به خارج از تهران (کمال آباد و حلقه درّه) منتقل شدند. برنامه های رادیو تهران هر روز صبح، ظهر و عصر اجرا می شد. بیشتر این برنامه ها محتوای علمی و هنری داشت. در سالهای 1338 و 1339ش درپی افزایش قدرت نیروی فرستنده ها، چند استودیوی بزرگ و کوچک در رادیو ایران ساخته شد و از آن پس رادیو ایران فعالیت تازه ای را آغاز کرد. از تابستان 1339 برنامه های رادیو ایران بیست وچهار ساعته شد و با آغاز فعالیت بخش تعاون اجتماعی بر میزان ارتباط و تعامل رادیو با مردم افزوده شد. این بخش با همکاری پزشکان و نهادهای امدادی از ساعت دوازده نیمه شب تا صبح به کسانی یاری می رساند که به پزشک یا کمکهای فوری نیازمند بودند (← رادیو ایران، ش 47، تیر 1339، ص 6، ش 56، فروردین 1340، ص 6؛ راهنمای شهرستانهای ایران، ص ]8ـ 9[). در اوایل دهه 1340ش، تعداد فرستنده های رادیویی کشور به دوازده رسید که در شهرهای دوازده استان کشور (رشت، گرگان، تبریز، رضائیه (ارومیه)، کرمانشاه، اهواز، شیراز، کرمان، مشهد، اصفهان، سنندج و زاهدان) فعالیتشان را آغاز کردند. سه فرستنده اهواز، زاهدان و کرمانشاه با قدرت یک صد کیلووات صدای ایران را در خاورمیانه، شبه قاره هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس پخش می کرد (← رادیو ایران، ش 69، اردیبهشت 1341، ص 28ـ29؛ اطلاعات، ش 10783، 4 اردیبهشت 1341، ص 7). در 1340ش، به پیشنهاد ابوالقاسم اِنجوی شیرازی*، از نویسندگان برنامه های رادیویی، برنامه فرهنگ مردم با هدف حفظ و حراست فرهنگ مردم ایران و زنده نگه داشتن آداب و رسوم، گویشها و افسانه ها به برنامه های رادیویی افزوده شد. این برنامه به سبب گستردگی زمینه فعالیتش در حوزه هایی چون فلسفه، ادبیات و معماری در قالب برنامه ای رادیویی نمی گنجید و به تدریج به مرکزی تبدیل شد که بیش از چهارهزار تن از سراسر کشور با آن همکاری می کردند و هزاران سند در زمینه شناخت ایران و ایرانیان در آن نگه داری می شد. سپس گردانندگان مرکز فرهنگ مردم با گردآوری هدایای مردم (شامل صنایع دستی، لباسهای قدیمی، زینت آلات، فرمانها، قباله ها و دست نوشته ها) موزه فرهنگ مردم را تأسیس کردند (سازگار، ص 62ـ63). رادیو تهران (فرستنده دوم رادیو)، برنامه هایی برای روشنفکران تهیه می کرد، اما تشکیلات منسجم و مصوبی نداشت؛ به همین سبب برای ساماندهی، از رادیو ایران جدا شد و از 5 اردیبهشت 1340 روی موج مستقل پخش   گردید. این رادیو بعدها به رادیو دو نیز معروف شد (← رادیو ایران، ش 58، خرداد 1340، ص 14ـ15، ش 59، تیر 1340، ص 7؛ کاوه، ص 199). رادیوهای اختصاصی نیز برای گروههای خاصی از جامعه تأسیس گردید، مانند رادیوی نیروی هوایی که در 1340ش فعالیتش را آغاز کرد. برنامه های آن موسیقی محور بود و تهران و شهرهای اطراف آن را پوشش می داد. با آنکه این رادیو شنوندگان بسیاری داشت، پس از یک دهه فعالیت در 1350ش تعطیل شد (نوری، ص 175ـ176). در دوره انقلاب سفید، در بهمن 1341، رادیو ابزار تبلیغاتی مناسبی برای انتقال مقاصد حاکمیت و برنامه های بلندپروازانه محمدرضاشاه بود و می کوشید شاه را محور حفظ و حراست از حیات ملی جلوه دهد. شورای عالی نویسندگان برای القای این امر برنامه هایی چون سپاهیان انقلاب، زن و زندگی، دهقان، و کارگران تولید کرد (← رادیو ایران، ش 106، مهر 1344، ص 4ـ5). در 1343ش، با تشکیل وزارت اطلاعات، اداره کل رادیو ایران به تشکیلات این وزارت خانه پیوست. از آن پس بر کیفیت برنامه های رادیو افزوده شد و ساعت پخش برنامه های محلی رادیوهای شهرستانها نیز افزایش یافت. در 1345ش، تعداد استودیوهای رادیو به چهارده رسید که هر یک با جدیدترین لوازم مجهز شده بود. دو استودیوی بزرگ رادیو ایران هریک گنجایش 150 تا 200 تماشاگر داشت. در 1346ش، فرستنده اف ام^[3] ، که فرستنده سوم رادیو بود، به مجموع برنامه های رادیو  افزوده شد. به تدریج با توسعه فرستنده های اف ام، مراکز رادیویی استانها نیز از آن بهره مند شدند. رادیو ایران بخش سنجش افکار و عقاید شنوندگان را تشکیل داد تا نظر شنوندگان رادیو را درباره برنامه های گوناگون گردآوری کند (← رادیو ایران، ش 89، فروردین 1343، ص 2، ش101، اردیبهشت 1344، ص3؛ تماشا، ش 258، 4 اردیبهشت 1355، ص 29، 31؛ راهنمای شهرستانهای ایران، ص ] 9[؛ قائم مقامی، ص 62).

3. توسعه و گسترش شبکه ای تا انقلاب اسلامی (1357ش). در 1350ش، رادیو به سازمان تلویزیون ملی ایران پیوست و سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران شکل گرفت که تأسیس فرستنده ها و پخش برنامه ها به انحصار آن درآمد (← ادامه مقاله). پخش برنامه های زنده در دهه 1350ش رو به فزونی گذاشت. تولیدکنندگان رادیو تلاش کردند تا از میزان برنامه های ضبط شده بکاهند و برای ارتباط بیشتر با شنوندگان از استودیو خارج شوند. همچنین، تولید برنامه را میان گروههای تخصصی گوناگون تقسیم کردند. این گروهها عبارت بودند از: ایران زمین، اجتماعی، نمایش، شناسایی هنر و دانش، دین، ادب، موسیقی (ایرانی و کلاسیک) و برنامه های گوناگون. برنامه های رادیو پس از بررسی و تأیید اداره نظارت و کنترل به واحد پخش ارسال می شد (سازگار، ص 59، 63). رادیو دریا نیز در تیر 1351، در چالوس فعالیتش را آغاز کرد. این رادیو، که به تقلید از رادیو ساحلِ کشور چکسلواکی ایجاد شد، برنامه ای تابستانی برای مسافران شمال کشور تولید می کرد و بخش اعظم آن موسیقی، برنامه های شاد، اخبار وضع راهها، هوا و وضع دریا در سواحل شمال بود (تماشا، ش 258،  4 اردیبهشت 1355، ص95؛ همشهری، ش 3679، 1 اردیبهشت 1384، ص 19، به نقل از شاهرخ نادری). در همان سال، نتیجه یک نظرخواهی در رادیو و تلویزیون نشان داد که تعداد شنوندگان رادیو در شهرستانها بیشتر از تهران است، یعنی 82% شهرستانیها و 65% تهرانیها با گوش کردن به رادیو در جریان خبرها و رخدادهای کشور قرار می گرفتند (تماشا، ش 208،  6 اردیبهشت 1354، ص 14). از 1354ش، طرح جدیدی در رادیو به اجرا درآمد و برنامه های رادیویی به قسمتهای سه ساعتی تقسیم شد که به صورت زنده پخش می گردید. از نیمه های دهه 1350ش، فرستنده های جدید رادیو در شهرهای گوناگون و دورافتاده از جمله تایباد، ایرانشهر و خاش تأسیس شد و رادیوی محلی تهران با نام رادیو تهران در همان دوران فعالیتش را آغاز کرد (← مهاجر، ص 79؛ تماشا، ش 370، 10 تیر 1357، ص 12؛ سازگار، ص 16). با شروع قیام مردم در 1357ش و قرارگرفتن کشور در آستانه انقلاب اسلامی، کارکنان رادیو و تلویزیون نیز همسو با مردم اعتصاب کردند. در این میان کارکنان رادیو تهران در  12 بهمن 1357 اعتصابشان را شکستند، در حالی که دیگران همچنان در اعتصاب به سر می بردند. شورای مؤسس اتحادیه کارکنان رادیو و تلویزیون، آغاز کار دوباره رادیو تهران را در اوضاعی که مردم هنوز به پیروزی قطعی نرسیده بودند، توطئه بزرگ خواند و آن را عامل تفرقه و مأیوس کردن کارکنان اعتصابی دانست (کیهان، ش 10629، 15 بهمن 1357، ص 4؛ نیز ← ادامه مقاله).

4. تحول و توسعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران. یک روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، یعنی 23 بهمن، صادق قطب زاده* سرپرست جدید سازمان شد و برخی از کارکنان سازمان که وابسته به نظام شاهنشاهی بودند، از سازمان اخراج شدند (اطلاعات، ش 15783، 23 بهمن 1357، ص 7، ش 15807، 22 اسفند 1357، ص 7). از نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب، اعضای جدیدی به رادیو پیوستند و اداره این رسانه به نیروهای انقلابی سپرده شد. لزوم بازنگری در بسیاری از برنامه های رادیو که با اهداف و آرمانهای انقلاب سازگار و هماهنگ باشد و مراقبت از نفوذ جریانهای معارض و نیز طراحی راهبردهای جدید به تحولات اساسی انجامید که در سیاستهای کلی و برنامه ایِ سازمان رادیو و تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نمود یافت (← ادامه مقاله). در پی حمله ارتش عراق به ایران و آغازشدن جنگ عراق با ایران* (31 شهریور 1359 ـ 27 تیر 1367)، رادیو سهمی سازنده در جنگ داشت و مسئله دفاع در اولویت برنامه های آن قرار گرفت و پیام رسانی رادیو معطوف به مسائل دفاع شد. به این ترتیب، در 1360ش رادیو ارتش و در 1364ش رادیو جبهه راه اندازی شد. رادیو در طول جنگ سهم انکارناپذیری در مدیریت بحرانها داشت و گردانندگان آن تلاش می کردند روحیه رزمندگان را، به ویژه در آستانه عملیات، تقویت کنند. رادیو جبهه افزون بر پرکردن اوقات رزمندگان، در ارتقای سطح دانش و بینش دفاعی و عقیدتی آنان سهم عمده ای داشت. برنامه پیام جبهه نیز رابط میان رزمندگان و خانواده هایشان بود. فعالیت رادیو جبهه تا پایان جنگ ادامه یافت (← نورشاهی، ص 76ـ 82؛ خزایی، ص 32ـ33؛ مهاجر، ص 79). در 1362ش، رادیو قرآن با هدف ترویج فرهنگ قرآنی آغاز به کار کرد. برنامه رادیو قرآن ابتدا در شبکه های دیگر اجرا می شد، اما پس از گذشت یک دهه از فعالیتش، در دهه 1370ش به شبکه مستقل رادیویی تبدیل شد. در این رادیو (و بعدها شبکه جدید معارف) برخلاف دیگر برنامه های رادیویی، موسیقی پخش نمی شود و در فاصله برنامه ها از تواشیح و تلاوت قرآن استفاده می گردد (ساری، ص 61، 64). رادیو در دهه 1360ش، با دو شبکه (شبکه سراسری (رادیو ایران) و رادیو دو) به کار خود ادامه داد. برنامه ها به صورت ضبط شده و زنده پخش می شد، اما ضرورتهای فرهنگی جامعه تأسیس شبکه های جدید و ورود به حوزه های تخصصی را ایجاب می کرد. درواقع، در عصر رسانه های تصویری و قدرت جذب این رسانه ها، رادیو به عنوان رسانه ای گفتاری برای ازدست ندادن مخاطبانش تکاپوی جدّی را آغاز کرد. گسترش کمّی و ارتقای کیفی برنامه ها رسالتی جدید در دهه 1370ش بود تا رادیو به سمت ایجاد شبکه های تخصصی پیش برود. تأسیس شبکه های پیام، تهران، جوان، البرز، فرهنگ، معارف، و ورزش و تولید انبوه برنامه های رادیویی، در این دهه فرصتی بود تا رادیو مخاطبان جدیدی جذب کند و از رقابت با دیگر رسانه ها بازنماند. تعداد ایستگاههای رادیویی نیز افزایش یافت و از  60 ایستگاه در 1365ش به 77 ایستگاه در 1375ش رسید و میزان تولید برنامه ها نیز از  000،26 ساعت در 1359ش به  000، 110 ساعت در 1375ش افزایش یافت. سبک متون رادیویی که در دهه 1360ش «مستقیم گویی» و لحن آن نیز لحن «درخواست» بود، در دهه 1370ش متحول شد و لحن رادیو در پیام رسانیش به «طرح درخواست» تغییر کرد (← کوثری، ص 27؛ پیوسته، ص 43، 45). رادیو جوان نخستین رادیوی اختصاصی بود که در 1375ش فعالیتش را آغاز کرد. این رادیو محصول دورانی است که رادیو با بحران و کاهش مخاطب روبه رو بود. با رشد کمّی شبکه های تلویزیون که مخاطبان رادیو را جلب می کرد، از یک سو و اختلاف میان برنامه ریزان و برنامه سازان، که به تقابل محتواگرایان و فرم گرایان منجر شد، از سوی دیگر، بقای رسانه رادیو پرسش برانگیز شده بود. با توجه به جمعیت جوان کشور، تدبیر برنامه ریزان رادیو، تأسیس رادیوی اختصاصی جوان بود. این رادیو برای جذب جوانان 15 تا 29 سال و پاسخ گویی به نیازها و علایق آنان راه اندازی شد. رادیو جوان پس از گذشت یک دهه از فعالیتش، 30% از مخاطبان را در مجموعه رسانه های کشور جذب کرده است. رادیو جوان در 1381ش با برنامه چهارراه جوانی سبک جدیدی از گفتار را، که خاص جوانان بود، وارد برنامه های رادیویی کرد (← مانی فر، ص 65؛ صالحی، ص 68). رشد کمّی رادیو درخور توجه بود و برای ارتقای کیفیت برنامه ها و تشویق برنامه سازان به اعتلای سطح برنامه ها، در شصتمین سال تأسیس رادیو نخستین جشنواره رادیویی در اردیبهشت 1379 با شعار «رادیو رسانه فردا» برگزار شد. این جشنواره همه ساله در ماه اردیبهشت برگزار می شود و از اردیبهشت 1383 (جشنواره پنجم) بین المللی شده است (محمدیان، ص 60ـ62). کارکردهای اصلی رادیو مسائل آموزشی، اطلاع رسانی و سرگرمی است. بنابراین تأسیس رادیوهای جدید ناظر به یکی از این مسائل است. بر این اساس، در دهه 1380ش رادیوهای سلامت، گفتگو، نمایش، تجارت، و ایران صدا (رادیوی اینترنتی) فعالیتشان را آغاز کردند. شبکه های دیگری نیز فعالیت می کنند، ازجمله صدای آشنا (برای ایرانیان خارج از کشور) که وظیفه اش ترویج فرهنگ انقلاب اسلامی و تفکر ارزشی انقلاب است یا ندای اسلام که با هدف تولید و پخش معارف شیعه فعالیت می کند. با افزایش تعداد شبکه ها، گروههای ورزشی نیز در این شبکه ها افزایش یافته است؛ برای هماهنگی میان آنها در 1388ش شورایی متشکل از هفت شبکه (ورزش، جوان، ایران، تهران، ایران صدا، رادیو فصلی و رادیو سلامت) به وجود آمد. تا 1389ش، فقط شبکه ایران گروه سیاسی داشت و شبکه های دیگر به مسائل سیاسی نمی پرداختند. برای ورود برنامه سازان رادیویی به حوزه سیاست در آذر همان سال شورای اجتماعی ـ سیاسی تشکیل شد که یکی از اهداف آن ایجاد گروههای سیاسی در شبکه های رادیویی بود. ازجمله اعضای این شورا باید از شبکه های ایران، جوان، فرهنگ، گفتگو، صدای آشنا، معارف، و البرز نام برد (← مجله رادیو، ش 68، اسفند 1391، ص 28ـ31؛ صوفی، ص 21). با تأسیس رادیوهای فصلی مانند تابستانه و شبکه های شاد یا مختص موسیقی (با در نظر گرفتن ملاحظات دینی و عرفی) مانند رادیو آوا و رادیو مهر، مخاطبان جدیدی برای رادیو پیدا شده است. نشاط آفرینی در جامعه از مؤلفه ها و سیاستهای کلی رادیو است؛ طنز جایگاه ویژه ای در رادیو دارد و تلاش شده است با تأسیس شبکه لبخند، طنزی حکیمانه به شنوندگان ارائه شود (مجله رادیو، ش68، اسفند 1391، ص32؛ صوفی، ص21ـ22). رادیو در عصر رسانه پدیده ای بود که به سرعت فراگیر شد. البته با ظهور رسانه های تصویری، فراگیری و تأثیرگذاری آن کاهش یافت و کارکرد دهه های گذشته اش را از دست داد. حتی از یکی دو دهه اخیر در شهرهای کوچک و مناطق روستایی، غلبه رسانه های تصویری از تأثیر رادیو کاسته است. بااین همه، برخی از خصایص آن مانند دسترسی آسان، حجم کوچک، امکان استفاده در شرایط مختلف و قابل حمل ونقل بودن همچنان موجب به کارگرفتن آن است. به ویژه، رایج ترین و پرکاربردترین رسانه در اتومبیل همچنان رادیوست (← فرقانی، ص 39ـ40). در حال حاضر (1393ش) بیش از بیست شبکه رادیویی فعالیت دارند که عبارت اند از: آوا، اقتصاد، البرز، ایران، ایران صدا، تجارت، تلاوت، تهران، پیام، جوان، دانش، سلامت، صدای آشنا، فرهنگ، فصلی، قرآن، گفتگو، گلچین، ندای اسلامی، نغمات آیینی و نوا، نمایش، معارف و ورزش. به جز مراکز استانها، رادیوهای شهری در شهرهای مریوان، دزفول، مراغه، زابل، رفسنجان و بروجرد نیز تأسیس شده اند.

ب) تلویزیون

1. تأسیس تلویزیون خصوصی. پس از گذشت یک ونیم دهه از دوران بی رقیب رسانه شنیداری در ایران، عصر تلویزیون با پیشگامی بخش خصوصی آغاز شد. اگرچه دولت در میانه دهه 1330ش، برای ایجاد رسانه تصویری گامهایی برداشت و به ناصر شیرزاد ــکه در امریکا مشغول مطالعه درباره رادیو بودــ مأموریت داد تا در مورد تلویزیون نیز مطالعه کند، عملا کاری صورت نگرفت. در آبان 1335، فردی به نام کازرونی از ثروتمندان اصفهان و دانش آموخته امریکا، پیشنهاد تأسیس تلویزیون را به دولت داد و متعهد شد که ایستگاه تلویزیون را با هزینه خود و زیر نظر دولت تأسیس کند با این شرط که به مدت پانزده سال انحصار پخش تلویزیون و فروش آن را در ایران در اختیار داشته باشد. افزون بر کازرونی، شرکتهای خارجی و نیز حبیب اللّه ثابت پاسال*، سرمایه دار و بازرگان بهائی، پیشنهادهایی برای تأسیس تلویزیون به دولت دادند. دولت درخواست کازرونی را به علت تقاضای انحصار رد کرد و پیشنهاد پاسال را پذیرفت (← جاودانی، ج 1، ص 8ـ9). به گفته ثابت پاسال (ص 247ـ250)، پسرش ایرج دستگاهی به نام تلویزیون مداربسته، که شامل فرستنده و گیرنده بود، از امریکا خریداری و در منزل مادر محمدرضاشاه نصب کرد. شاه با دیدن این دستگاه از ثابت پاسال خواست برای تأسیس تلویزیون در ایران اقدام کند و قول هر گونه همکاری نیز داد. طرح تأسیس شبکه تلویزیونی در ایران را، ایرج ثابت پاسال، که از دانش آموختگان دانشگاه هاروارد و رساله اش نیز درباره رابطه میان تلویزیون و نیازمندیهای ایران بود، به محمدرضاشاه عرضه کرد. شاه نیز در خاطراتش وی را نخستین بنیان گذار تلویزیون ایران نامیده است (← محمدرضا پهلوی، ص180). در دی 1335 با تصویب هیئت دولت، به ثابت پاسال اجازه داده شد تا نخستین ایستگاه تلویزیون را در ایران تأسیس کند. او موظف بود در یک سال فرستنده تلویزیون را که یک کیلووات قدرت داشت و امواج آن تا شعاع پنجاه کیلومتر را پوشش می داد، به هزینه خود خریداری و نصب کند. پیش از آن فقط وزارت پست و تلگراف و تلفن اجازه داشت تا ایستگاههای فرستنده تأسیس کند. ثابت پاسال نیز بی آنکه انحصاری داشته باشد، قرار شد شرکتی دایر کند و مقدمات تأسیس تلویزیون را فراهم سازد (اطلاعات، ش 9202، 3 دی 1335، ص 1، 4، ش 9203، 4 دی 1335، ص 1). در 29 تیر 1337، در جلسه دویست ونوزدهم دوره نوزدهم تقنینیه، لایحه معافیت دستگاه فرستنده تلویزیون از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی به تصویب رسید. به این ترتیب، ثابت پاسال با خرید دستگاه فرستنده از شرکت امریکایی آرسی ای^[4] ، ایستگاه تلویزیون را راه اندازی کرد. نخستین فرستنده  تلویزیونی ایران با عنوان تلویزیون ایران در ساعت پنج بعدازظهر جمعه 11 مهر 1337 در خیابان الوند تهران افتتاح شد. پس از پیام محمدرضاشاه، فیلم مسافرت شاه به ژاپن به نمایش درآمد و مقرر شد که تلویزیون از روز بعد، از ساعت 18 تا  22 به مدت چهار ساعت برنامه داشته باشد. منوچهر نوذری به همراه عطاءاللّه مبشر، علی تابش و عزت اللّه متوجه، نخستین مجریانی بودند که در صفحه تلویزیون ظاهر شدند و «تلویزیون» را به مردم معرفی کردند (← اطلاعات، ش 9203، 4 دی 1335، ص 1، ش 9727، 12 مهر 1337، ص 1، 21). ثابت پاسال ساخت گیرنده های تلویزیون را در کشور به یکی از شرکتهایش (شرکت فیروز) واگذار کرد که نمایندگی شرکت آرسی ای را داشت. به این ترتیب، شرکتی با نام رادیو و تلویزیون ایران تأسیس شد و با خرید قطعات از آرسی ای ساخت تلویزیون را در ایران آغاز کرد (ثابت پاسال، ص 265). تلویزیون ایران (معروف به کانال سه) در مالکیت بخش خصوصی بود و درآمدش را از آگهیهای تبلیغاتی تأمین می کرد. این آگهیها بیشتر برای کالاهایی بود که ثابت پاسال نمایندگی آنها را داشت. برنامه های تلویزیون ایران با همکاری نهادهایی چون اداره کل فرهنگ استان تهران، تئاتر تهران، هنرهای زیبای کشور، نیروی هوایی، و تئاتر جامعه باربد تهیه می شد. پخش برنامه های موسیقی و نمایش و نیز پخش مجموعه های تلویزیونی خارجی، عمدتآ امریکایی، ازجمله برنامه های سرگرم کننده آن بود. محتوای برنامه ها و فقدان ابتکار در ساخت برنامه و نبود توانایی در اجرای کیفی مناسب موجب انتقادهایی شد. در این میان نمایشهایی، که به صورت زنده پخش می شد، از معدود برنامه هایی بود که ناقدان بر کیفیت مطلوب آن تأکید می کردند و آن را برنامه ای فاخر می دانستند (← امید، ج 1، ص 1008). برای نخستین بار آموزش از طریق تلویزیون با همکاری وزارت فرهنگ، در تلویزیون ایران آغاز شد که سه سال طول کشید. این تجربه بعدها پایه ای برای تأسیس تلویزیون آموزشی شد (ثابت پاسال، ص260).  تلویزیون ایران پس از تلویزیون کشور عراق تأسیس شده بود و یک سال از فعالیت تلویزیون ایران نگذشته بود که فعالیت فرستنده دوم عراق در بصره آغاز شد. با شروع فعالیت این فرستنده، مرزنشینان غربی ایران جذب برنامه های آن شدند. در این میان اختلاف میان کردهای عراق و دولت عراق، موجب شد گروهی از عراقیها به ایران پناهنده شوند و این امر موجبات تیرگی مناسبات میان ایران و دولت عراق را فراهم آورد و حمله های رادیویی طرفین به یکدیگر آغاز گردید. به تدریج دولت عراق از طریق تلویزیون نیز به تقابل رسانه ای اقدام کرد. دولت ایران نیز برای مقابله با تبلیغات ضدایرانی عراق و فراهم سازی امکان روی گردانی مردم از تلویزیون بصره، به ثابت پاسال اجازه داد که فرستنده قوی در آبادان نصب کند. فرستنده آبادان در بهمن 1338 افتتاح شد و قدرت آن پنج برابر قدرت فرستنده تهران بود. با این فرستنده در شهرهای استان خوزستان، شهرهای مرزی عراق، کویت و جزایر خلیج فارس، هر شب حدود پنج ساعت به دو زبان فارسی و عربی برنامه پخش می شد. راه اندازی تلویزیون در آبادان اعتراض روحانیان را از یکسو و مخالفت برخی از مسئولان اداره تبلیغات و انتشارات را از سوی دیگر برانگیخت، اما با حمایتهای دولت کار آن ادامه یافت (← همان، ص274؛ محسنیان راد، ج3، ص1487ـ1490). ثابت پاسال (ص250)، بعدها هدف از تأسیس تلویزیون را «خدمتی به فرهنگ و ادبیات و راهنمای زندگانی نوین افراد» اعلام کرد، اما به گواه اسناد، او در این اقدام به همسویی و رعایت تعلقات مسلکی اش، به ویژه دستورات تشکیلات بهائی، ملتزم بود. او در نامه ای (به تاریخ 10 اردیبهشت 1344) به محفل روحانی ملی بهائیان ایران برای رفع نگرانی سران تشکیلات بهائی (بیت العدل اعظم الهی) از محتوای برنامه های تلویزیون، به آنان اطمینان بخشیده بود که هدفش از تأسیس تلویزیون در ایران «گذشته از فراهم نمودن موجبات اشتغال برای جمعی از یاران (بهائیان)»، به وجود آوردن «امکاناتی برای نشر افکار روحانی و معارف و حِکَم الهی (افکار بهائی) و رفع تعصبات واهی» بوده و «در این منظور اساسی تا حد قابل توجهی» موفق شده است، به علاوه، راهبرد و توصیه او به «شورای داخلی مرکّب از مدیران برنامه های تلویزیون» این بوده است که «برخلاف اصول و مصالح عالیه امراللّه» اقدامی صورت نگیرد. او در همان نامه تأکید کرده بود برنامه هایی که از سوی نهادهای دولتی برای اجرا به تلویزیون داده می شود بیش از 5% نیست و مابقی برنامه ها در شورای داخلی تلویزیون ایران، تهیه و تنظیم و اجرا می شود؛ این در حالی است که متخصصان و مدیران تلویزیون ثابت پاسال عمومآ بهائی بودند و حتی پس از ملی شدن تلویزیون و کنار رفتن ثابت پاسال، به دستور شاه ایران همین افراد (کامبیز محمودی از آن جمله بود که معاون رضا قطبی شد) در سمت خود ابقا یا به سمتهای دیگر منصوب شدند. یکی از موارد اعتراض روحانیان به شاه، حضور همین افراد در این رسانه تأثیرگذار بود (← فصلنامه مطالعات تاریخی، ش 24، بهار 1388، ص 118ـ119؛ بهنود، ص 531). انتظار مقامات بهائی از مطابقت داشتن برنامه های تلویزیون با عقاید این مسلک تا آنجا بود که وقتی در شب نیمه شعبان 1383 (11 دی 1342) از طرف مؤسسه تلویزیون به عموم شیعیان جهان تبریک گفته شد، در نامه ای به محفل ملی بهائیان ایران باتوجه به اینکه «این دستگاه (تلویزیون) منتسب به امراللّه (آیین بهائی) است» از این اقدام اظهار تأسف کرده و از محفل مذکور خواسته بود «از آقای حبیب ثابت پاسال تحقیق شود که چگونه کارکنان آن مؤسسه به چنین عملی مبادرت ورزیده اند و برای جلوگیری از این قبیل اقدامات چه رویّه ای را اتخاذ نموده اند» (ایّام، ش 29، شهریور 1386، ص 53). روحانیان و متدیّنان جامعه، ثابت پاسال و تلویزیون ایران را عامل تقویت بهائیان در ایران می دانستند و با آن مخالفت می کردند. البته دولت با حمایت مالی، وی را در تقویت تشکیلاتش همراهی می کرد. به رغم تسهیلات فراوانی که دولت از نظر معافیت از پرداخت عوارض گمرکی و احداث دستگاههای فرستنده در اختیار ثابت پاسال گذاشته بود، وی با بیان خدمات تلویزیون ایران تلاش می کرد هر چه بیشتر از دولت امتیاز بگیرد و توقعات مالی اش همچنان ادامه داشت. ضمن آنکه وی از انگلیسیها هم کمکهای مالی و همکاریهای فنی دریافت می کرد (← فصلنامه مطالعات تاریخی، ش20، بهار 1387، ص 228، 232؛ اتفاقات تاریخی به روایت اسناد ساواک، ص 153). دو سال پس از تأسیس تلویزیون خصوصی، تلویزیون اختصاصی اتباع خارجی نیز تأسیس شد. ارتش امریکا با کسب مجوز تأسیس تلویزیون از دولت ایران، در 1339ش/  1960 فرستنده یک کیلوواتی با نام تلویزیون ارتش ایالات متحده امریکا افتتاح کرد. بخش خبری تلویزیون در ایران تهیه می گردید و بقیه برنامه ها به صورت نوار ویدئو یا فیلم در امریکا تولید و به ایران ارسال می شد. برنامه های آن به زبان انگلیسی (با لهجه امریکایی) بود و در میان ایرانیان بیننده چندانی نداشت (محسنیان راد، ج 3، ص 1493ـ1494؛ برای نمونه ای از برنامه های تلویزیون امریکا ← تماشا، ش 2، 12 فروردین 1350، ص 34).

2. تأسیس تلویزیون ملی ایران (سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران). گسترش تلویزیون در شهرستانها و روستاها برای بخش خصوصی سودآور نبود. تلویزیون ایران عمدتآ ابزاری تجاری در دست صاحبانش بود و درآمدش را از طریق آگهیهای تبلیغاتی در شهرهای بزرگ کسب می کرد. پس از مدتی، دولت که خود را متصدی امور فرهنگی می دانست، درصدد بر آمد تا تلویزیون دولتی تأسیس کند. پس از گذشت کمتر از شش سال از فعالیت تلویزیون ایران، دولت در 1343ش به سازمان برنامه و بودجه مأموریت داد تا برای تأسیس تلویزیون دولتی اقدام کند. سازمان نیز گروهی از متخصصان فرانسوی را برای طراحی و راه اندازی تلویزیون دعوت کرد، اما هیچ مسئولی به طور جدّی این امر را پیگیری نکرد و نتیجه مطلوبی حاصل نشد. در همان زمان رضا قطبی، پسر دایی فرح دیبا که مسئولیت مرکز تحقیقات سازمان برنامه و بودجه را به عهده داشت، مأمور تأسیس تلویزیون دولتی شد. به این ترتیب، هم زمان با وجود یک فرستنده بخش خصوصی، تلویزیون ملی ایران در 4 آبان  1345 با دو فرستنده به قدرت ده کیلووات و دو کیلووات با پخش مراسم چهارم آبان (زادروز محمدرضاشاه) 1345 پخش آزمایشی را آغاز کرد و به مدت شش روز برنامه داشت. امکانات اندک تلویزیون در آن زمان مشتمل بود بر یک استودیو، سه دوربین و مقداری وسایل ابتدایی. برنامه های «آیینه» و «شما و تلویزیون» از برنامه هایی بودند که با پخش آزمایشی تلویزیون شروع شدند و پس از آن نیز ادامه یافتند. در 29 اسفند همان سال تلویزیون رسمآ افتتاح شد (← تماشا، ش 234، 3 آبان 1354، ص 15ـ 21، 24؛ اطلاعات، ش 12116، 4 آبان 1345، ص 1، 15؛ امید، ج 1، ص1010). چهارمین فرستنده را وزارت آموزش و پرورش تأسیس کرد. در 1345ش، تلویزیون آموزشی با بهره گیری اندکی از فنّاوریهای آموزشی و با فرستنده ای کم قدرت افتتاح شد. با ادامه فعالیت این تلویزیون به صورت محدود دروس دوره راهنمایی و دبیرستان آموزش داده می شد (تماشا، ش154،  12 فروردین 1353، ص16). به این ترتیب، در 1345ش در تهران چهار فرستنده تلویزیونی دولتی و غیردولتی، یعنی تلویزیون ایران (خصوصی)، تلویزیون ارتش امریکا (اختصاصی)، تلویزیون ملی ایران (دولتی)، و تلویزیون آموزشی (وزارت آموزش وپرورش)، فعالیت می کردند. تلویزیون ملی ایران وابسته به وزارت اطلاعات بود، اما دولت تصمیم گرفت برای اداره امور تلویزیون، آن را به سازمانی دولتی و مستقل از وزارت خانه ها تبدیل کند. بنابراین در 11 خرداد 1346 در جلسه سیصدوشصت وسوم دوره بیست ویکم تقنینیه، لایحه تشکیل سازمان تلویزیون ملی ایران به مجلس شورای ملی ارائه و تصویب شد. در همان جلسه برای گسترش مناسبات رادیو و تلویزیون با کشورهای آسیایی و اروپایی از طریق مبادله برنامه ها و طرحهای جدید، لایحه عضویت رادیو و تلویزیون ملی ایران در اتحادیه رادیو و تلویزیونی آسیا و اروپا به تصویب رسید. تلویزیون ملی ایران عضو وابسته اتحادیه رادیو تلویزیونی اروپا شد. نمونه هایی از همکاری با این اتحادیه در سالهای نخست فعالیت تلویزیون، ارسال فیلمهای خبری مانند خبرهای زلزله خراسان (شهریور 1347) بود. همچنین، انعکاس جشن هنر شیراز در تلویزیونهای عضو اتحادیه و نیز پخش بازیهای المپیک در مکزیکوسیتی^[5]  در  ایران در چهارچوب همکاری با  این اتحادیه صورت گرفت. تلویزیون ملی ایران همچنین عضو پیوسته اتحادیه رادیو تلویزیونی آسیا بود و با تبادل برنامه و فیلمهای خبری با کشورهای آسیایی همکاری می کرد، چنان که ماهانه برنامه هایی به ترکیه و پاکستان می فرستاد (محمودی، ص 39ـ41). در 1347ش، دومین فرستنده در رضائیه (ارومیه) فعالیتش را آغاز کرد. در همان سال تلویزیون بندرعباس و اصفهان نیز راه اندازی شد که این چهار فرستنده 18% از جمعیت را پوشش می دادند. در 1348ش، فرستنده شیراز نصب شد و برای توسعه تلویزیون واحد گسترش شبکه تلویزیونی را تأسیس کردند که از 1349ش فعالیت چشمگیری را آغاز کرد؛ چنان که در این سال با نصب پنج دستگاه در آبادان، کرمانشاه، رشت، همدان و منطقه ذوب آهن اصفهان توانست 25% از جمعیت را پوشش دهد (← تماشا، ش 134، 10 آبان 1352، ص 15، ش 234، 3 آبان 1354، ص 24). پس از یک دهه فعالیت تلویزیون ایران (کانال سه)، دولت در اردیبهشت 1348 برای متمرکزکردن فعالیتهای تلویزیون و هماهنگی برنامه ها، تلویزیون ایران را از ثابت پاسال خرید و به سازمان تلویزیون ملی ایران تحویل داد. با پیوستن تلویزیون ایران به سازمان، شبکه دوم تلویزیون شکل گرفت و پخش برنامه های تلویزیون در دو شبکه ادامه یافت. فعالیت شبکه دوم در 1349ش با فرستنده ای به قدرت دو کیلووات آغاز شد و تا اواخر 1353ش شهرهای آبادان، شیراز و اصفهان زیر پوشش این شبکه قرار گرفتند (تماشا، ش 234، 3 آبان 1354، ص 24؛ جاودانی، ج 1، ص 27). در 1348ش، ایستگاه ماهواره ای اسدآباد همدان فعالیتش را آغاز کرد. به مناسبت صدمین سال تأسیس سازمان بین المللی ارتباطات، فیلمی از پیشرفتهای کشور تهیه و از طریق این ایستگاه برای تلویزیون سویس فرستاده شد (جاودانی، ج 1، ص 28). مجله تماشا نشریه سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران بود که در 27 اسفند 1349 به مدیریت ایرج گرگین و سردبیری ژیلا سازگار منتشر شد. تماشا مجله اجتماعی و هنری ویژه برنامه های رادیو و تلویزیون بود که با انعکاس سیاستهای سازمان و دیدگاههای برنامه سازان، ارتباط میان بینندگان و سازمان را استحکام می بخشید. تماشا تا دی 1357 به چاپ رسید. برای تمرکز امور رادیو و تلویزیون لایحه تشکیل سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران در 16 خرداد 1350 در جلسه دویست وپنجاه ویکم دوره بیست ودوم تقنینیه به تصویب مجلس شورای ملی رسید. به این ترتیب، رادیو به سازمان تلویزیون ملی ایران پیوست و تأسیس فرستنده ها و پخش برنامه های رادیو و تلویزیونی در انحصار این سازمان قرار گرفت. تشکیل این سازمان بهره گیری بیشتر از نیروی انسانی و منابع مالی را برای رسیدن به اهداف دو سازمان امکان پذیر کرد. تلویزیون آموزشی نیز که هفت سال زیرنظر وزارت آموزش و پرورش بود و با یک فرستنده در تهران فعالیت می کرد، برای تهیه و پخش برنامه های سراسری به شبکه سراسری تلویزیون پیوست و وزارت آموزش و پرورش با همکاری سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران در مهر 1352 تلویزیون آموزشی را افتتاح کرد و پخش برنامه های آن در مدارس راهنمایی و دبیرستان آغاز شد. در 1353ش، برای استفاده از برنامه های آموزشی در سطح گسترده تر سه هزار گیرنده تلویزیون در مدارس راهنمایی تهران و شیراز نصب گردید. سازمان رادیو و تلویزیون همچنین با دانشگاهها، ازجمله دانشگاه آزاد ایران و دانشگاه پهلوی شیراز (نام کنونی آن: دانشگاه شیراز)، در زمینه تولید و پخش برنامه های رادیو و تلویزیونی و نیز تشکیل کلاسهای آزاد رادیو و تلویزیونی همکاری می کرد (سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، ص ] 13[؛ تماشا، ش100، 3 اسفند 1351، ص 8ـ9، ش 230، 5 مهر 1354، ص 12). در 1353ش با نصب ایستگاه جدید، 55% از جمعیت کشور زیر پوشش قرار گرفت. پخش خبرهای داخلی در نخستین روزهای فعالیت تلویزیون 2% تا 3% کل اخبار را تشکیل می داد و بیشتر فضای خبری به خبرگزاریهای خارجی اختصاص یافته بود، اما به تدریج خبرهای داخلی افزایش یافت و در 1354ش 80% تا 90% خبرها را دربرگرفت (تماشا، ش 29، 15 مهر 1350، ص 4، ش 234، 3 آبان 1354، ص 24). مقابله با امواج فرستنده های کشورهای همسایه، به ویژه عراق، از دغدغه های دولت بود و صرفآ استفاده از باند وی اچ اف (VHF) نیز برای این منظور امکان پذیر نبود. ازهمین رو دولت با افزودن باند یواچ اف (UHF)، سازندگان گیرنده های تلویزیون را موظف کرد تا از اوایل 1354ش گیرنده ها را به باند یواچ اف (UHF) مجهز کنند. خوزستان جزء مناطقی بود که برای دریافت شبکه دوم تلویزیون استفاده از باند UHF را اجباری کرد (همان، ش 218، 14 تیر 1354، ص 14). از اوایل دهه 1350ش، برخی از برنامه ها، ازجمله جشنهای دوهزاروپانصدساله (در مهر 1350) و شانزده روز بازیهای آسیایی تهران در 1353ش و نیز برخی از برنامه های تلویزیون آموزشی در مهر 1354، به صورت رنگی پخش شد. از مهر 1355 پخش رنگی برنامه ها از شبکه دوم رسمآ آغاز شد. شبکه اول تلویزیون به رغم آنکه 68% کشور را پوشش می داد و بیننده بیشتری داشت، چون مدت زمان برنامه های آن زیاد بود، امکان پخش رنگی تمام برنامه ها را نداشت. بنابراین شبکه دوم با چهار ساعت برنامه در روز در اولویت قرار گرفت. پوشش شبکه دوم 40% (در مراکز مشهد، تهران، اصفهان، شیراز، و شهرهای استان خوزستان) بود. اولویت مسئولان تلویزیون، گسترش شبکه دوم در مناطق بیشتری از کشور بود که بعدها از طریق خطوط مایکروویو این امر صورت گرفت (همان، ش234، 3آبان 1354، ص 17، ش 282، 17 مهر 1355، ص 10ـ11). تلویزیون در اواخر دهه 1340ش و اوایل دهه 1350ش، چند مجموعه تلویزیونی تولید کرد که طرفداران زیادی داشت که از آن جمله بودند: خانه قمرخانم (1347ش)، پهلوانان (1348ش)، خانه به دوش (معروف به مراد برقی؛ 1352ش)، تلخ وشیرین (1353ش)، سلطان صاحبقران و آتش بدون دود (هر دو 1354ش)، و دایی جان ناپلئون (1355ش). پس از شانزده سال فعالیت تلویزیون ارتش امریکا، ریچارد هلمز^[6]  (سفیر وقت امریکا در ایران) با موفق خواندن برنامه های  فارسی تلویزیون ملی ایران، ادامه فعالیت تلویزیون ارتش امریکا را غیرضروری دانست و به کار آن پایان داد. به این ترتیب، در  3 آبان 1355/ 25 اکتبر 1976 برنامه های آن قطع شد. سپس رادیو و تلویزیون ملی ایران، پخش برنامه های بین المللی مختص خارجیان مقیم ایران را آغاز کرد که بیشتر به زبان انگلیسی بود (روزشمار روابط ایران و آمریکا، ص 232). فعالیت نخستین بالن مخابراتی سازمان رادیو و تلویزیون در آبان 1355 در استان سیستان و بلوچستان، نزدیک شهر زابل، آغاز شد. منطقه ای نزدیک به پنجاه هزار کیلومتر مربع زیر پوشش این بالن قرار گرفت و شهرهای مرزی جنوب شرقی ایران مانند ایرانشهر، سراوان، خاش، و بَمپور از آن پس برنامه های دو شبکه اول و دوم و تلویزیون آموزشی را دریافت کردند (تماشا، ش 285، 8 آبان 1355، ص 9). گفتنی است که گرایش فکری مدیران و برنامه ریزان در رویکرد برنامه های سازمان رادیو و تلویزیون تأثیرگذار بود. چنان که به گفته احسان نراقی (از همکاران قطبی در تأسیس و تنظیم اساسنامه تلویزیون؛ ص 101ـ102) رضا قطبی با وجود وابستگی به دربار از افرادی با گرایشهای مارکسیستی مانند خسرو گلسرخی و احمد شاملو برای همکاری دعوت می کرد. او به رغم ناخشنودی دربار، اعتقاد داشت که باید از این افراد برای بازکردن فضای جامعه استفاده کند. برخی برنامه ها، ازجمله پخش تشییع جنازه غلامرضا تختی، نیز سبب ناراحتی شاه شده بود. از 1356ش طرح مباحث روشنفکری در تلویزیون آغاز شد و از آبان همان سال در شبکه دوم تلویزیون، مناظره هایی با عنوان «این سو و آن سوی زمان، شرق و غرب» با مشارکت اندیشمندانی چون احمد فردید، احسان نراقی و صدرالدین الهی پخش گردید که در آن مقوله غرب زدگی، بازشناسی معیارهای فلسفی انسان مغربی و انسان مشرقی و بازگشت به خویشتن از نگاه روشنفکران بحث و بررسی می شد (← تماشا، ش 339، 28 آبان ] 1356[، ص 31). با آغاز قیام مردم در 1357ش، قطبی برکنار و ناصرالدین شاه حسینی مدیرعامل رادیو و تلویزیون شد. در آن زمان تغییراتی در برنامه های تلویزیون به وجود آمد و با توجه به دگرگونی فضای سیاسی، پخش برنامه های جدید به اجازه و بازبینی ممیزان منوط شد. با استقرار ممیزان در تلویزیون، فیلمها و مجموعه های تلویزیونی بازبینی شد و بخشهایی از آنها که بر خلاف مصالح مملکت تشخیص داده شد، حذف گردید. همچنین از پخش بسیاری از نمایشهای تلویزیونی جلوگیری کردند. افزون بر آن، برخی از سیاستهای سازمان رادیو و تلویزیون منتفی شد، مانند تهیه برنامه های تلویزیون به صورت رنگی و نیز تلویزیون بین المللی که قرار بود از مهر 1357 برنامه هایش را به صورت رنگی پخش کند (اطلاعات، ش15729، 15مهر 1357، ص 20، ش 15732، 18 مهر 1357، ص 1). از سوی دیگر، به تلویزیون و محتوای برنامه هایش نیز انتقاد شد. منتقدان جنبه آموزشی آن را نفی کردند و آن را رسانه ای خواندند که در ادای رسالتش در بازگوکردن حقوق تاریخی ملت، کوتاهی کرده و فقدان آزادی در آن، سبب سستی قلم و بیان شده است (← میبدی، ص 19ـ20). در واکنش به منتقدان (به ویژه منتقدان مذهبی که در محافل و منابر، رادیو و تلویزیون را ضدمذهب و «عامل گمراهی و بدبختی مردم» می خواندند) به دستور ساواک مقرر شد سازمان رادیو و تلویزیون به طور منظم گفتارهای مذهبی و گزارشهایی از مراسم مذهبی پخش کند (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج 7، ص 229، ج 9، ص 10). در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و هم زمان با اعتصاب نهادهای دولتی، کارکنان سازمان رادیو و تلویزیون نیز (به جز واحد پخش) برای همبستگی با مردم در آبان 1357 اعتصاب کردند. آنان خواهان لغو سانسور و بی طرفی کامل تلویزیون، آزادی بیان و آزادی زندانیان سیاسی شدند. پس از چندی با اعلام رفع سانسور و بی طرفی بخشهای خبری، پاره ای از خواستهای کارکنان تحقق یافت، اما اعتصاب همچنان ادامه پیدا کرد. دولت شبکه بین المللی را موقتآ تعطیل و شبکه های اول و دوم را در هم ادغام کرد. در 12 بهمن تلویزیون ورود رهبر انقلاب، امام خمینی(ره)، به ایران را به صورت زنده پخش کرد، اما نظامیان با اشغال سازمان مانع از ادامه پخش زنده شدند. با بازگشت امام خمینی، پخش اخبار و رویدادهای انقلاب در تلویزیون افزایش یافت. گروهی از کارکنان فنی تلویزیون نیز با تأسیس شبکه اختصاصی در تهران ــکه تجهیزات آن در مجاورت محل اقامت رهبر انقلاب بودــ تحرکات و دیدار قشرهای مختلف مردم با رهبر را بازتاب دادند. در 22 بهمن با پیروزی انقلاب اسلامی، نظامیان عقب نشینی کردند و کارکنان اعتصابی پس از 99 روز به خواست آیت اللّه سیدمحمود طالقانی به اعتصاب پایان دادند (اطلاعات، ش15740، 1 آبان 1357، ص4، ش15741،  2 آبان 1357، ص 1، 23، ش 15748، 10 آبان 1357، ص 20، ش15774،  12 بهمن 1357، ص8، ش15783،  23 بهمن 1357، ص 2؛ جاودانی، ج 1، ص 95ـ 96؛ فروزفر، ص 459).

3. تحول و توسعه: سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، براساس تصمیم شورای مؤسس اتحادیه کارکنان رادیو و تلویزیون ملی ایران، تلویزیون تصویر انقلاب نامیده شد و با پخش سرود ملی «ای ایران» و تغییر نشان سازمان، آغاز به کار کرد. در 23 بهمن صادق قطب زاده به سرپرستی سازمان رادیو و تلویزیون منصوب و متعاقب آن پاک سازی سازمان نیز آغاز شد. کارکنانی که در خدمت مستقیم و غیرمستقیم نظام پهلوی بودند، برکنار شدند و راتبه (بورس) گروهی از کارکنان مشغول به تحصیل در خارج از کشور قطع شد (اطلاعات، ش 15783، 23 بهمن 1357، ص 7، ش 15807، 22 اسفند 1357، ص 7؛ کیهان، ش 10636،  23 بهمن 1357، ص 5). با تثبیت اوضاع جدید و پس از همه پرسی جمهوری اسلامی، نام رادیو و تلویزیون ملی ایران به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت. در اردیبهشت 1358، تلویزیون آموزشی پس از چند ماه وقفه فعالیتش را آغاز کرد. در همان زمان، سازمان نشریه سروش را به سردبیری پرویز خرسند منتشر کرد. سروش درواقع ادامه مجله تماشا، با تغییرات بنیادین در محتوا و رویکرد، است و انتشار آن همچنان ادامه دارد. در اوایل انقلاب برنامه ها جنبه سرگرم کننده نداشت. ازهمین رو تلویزیون از تابستان 1358ش پخش فیلمهای سینمایی، مجموعه های تلویزیونی جدید و نمایش را آغاز کرد. برنامه های فرهنگی جدید مانند دیدگاهها (با مضمون سیاسی و اجتماعی)، سیری در نهج البلاغه، با قرآن در صحنه، مجله رویدادهای هفته، و مجله ورزشی ازجمله برنامه هایی بودند که پخش ثابت آنها از تلویزیون آغاز شد. در پی توصیه امام خمینی بر حذف موسیقی و غنا از رادیو و تلویزیون، پخش موسیقی تا مدتی متوقف شد و فقط سرودهای انقلابی اجازه پخش پیدا کردند (← کیهان، ش 10759، 26 تیر 1358، ص 7؛ جاودانی، ج 1، ص 102، 107). به سبب نارضایتی از عملکرد سرپرست سازمان و انتقاد از روند سیاستهای تلویزیون که جنبه انقلابیِ آن ضعیف بود و نیز به سبب حضور بعضی اشخاص منحرف و معاند در سازمان، در آذر 1358 شورای انقلاب سرپرست سازمان را برکنار کرد و شورایی پنج نفری، شامل محمد موسوی خوئینی ها، غلامعلی حدادعادل، احمد عزیزی، بهزاد نبوی و ابراهیم پیراینده، اداره سازمان را به عهده گرفت. نظر شورا بر اداره سازمان در جهت خط امام بود یعنی فارغ از خطوط خاص گروههای سیاسی (← ادامه مقاله) عمر این شورا به سه ماه نکشید و پس از انتخاب ابوالحسن بنی صدر به ریاست جمهوری، با تصمیم وی در اسفند همان سال شورای سه نفره متشکل از غلامعلی حدادعادل، محمدعلی هادی نجف آبادی و احمد غضنفرپور جایگزین شورای قبلی شد. اداره شورایی امور بیش از پنج ماه دوام نیافت و با انتخاب دو تن از اعضای شورا به نمایندگی مجلس شورای اسلامی، بار دیگر اداره امور تلویزیون غیرشورایی شد و تقی فراحی به مدیریت سازمان منصوب شد. تشتت آرا و گروه گرایی سیاسی همچنان در سازمان ادامه داشت و عملا اداره امور از عهده مدیریت خارج بود. با تداوم این اوضاع، مدیر جدید استعفا کرد که پذیرفته نشد. البته پس از چندی وی از کار کناره گرفت و محمد مبلغی اسلامی، قائم مقام سرپرست صدا و سیما، اداره سازمان را به عهده گرفت. سرپرستان بعدی سازمان علی اکبر محتشمی و عبداللّه نوری بودند که در آبان 1359 موقتآ سازمان را اداره کردند (کیهان، ش 10775، 15 مرداد 1358، ص 2، ش10873، 15 آذر 1358، ص 1، 12، ش 10944،  13 اسفند 1358، ص 3، ش 10997، 25 اردیبهشت 1359، ص 15، ش 11023، 28 خرداد 1359، ص 1، ش 11034،  29 خرداد 1359، ص 2، ش 11136، 17 آبان 1359، ص 12). شبکه دو سیما از تیر 1359 جایگزین تلویزیون آموزشی شد و با تکمیل برنامه های آن، فعالیتش را با برنامه های عصرگاهی آغاز کرد. مدیر شبکه دو، دلایل انحلال تلویزیون آموزشی را مشکلاتی چون منازعات سیاسی، فقدان برنامه ریزی و مشکلات فنی برشمرد. دوازده میلیون تن از جمعیت کشور قادر به دریافت این شبکه بودند، اما مشکلات فنی مانع استفاده استانهای آذربایجان، اصفهان، فارس و خوزستان از برنامه های شبکه دو بود. «قانون اداره صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» در  8 دی 1359 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در بهمن همان سال شورای سرپرستی متشکل از نمایندگان قوه مجریه، مقننه و قضائیه تشکیل شد که اولویت اصلی آن تعیین مدیرعامل و تعیین خط مشی و اصول برنامه های صدا و سیما بود. ازهمین رو شورا بلافاصله پس از تشکیل، علی لاریجانی را به مدیرعاملی صداوسیما منصوب کرد اما اختلاف نظر بین اعضای شورای سرپرستی و مدیرعامل موجب شد تا او در تیر 1360 استعفا کند و محمد هاشمی با حکم امام خمینی به ریاست سازمان منصوب شود (همان، ش 11029، 4 تیر 1359، ص2، ش11207،  14 بهمن 1359، ص12، ش 11216،  26 بهمن 1359، ص 1؛ ایران. قوانین و احکام، ص 517ـ 519؛ هاشمی رفسنجانی، ص 192، 201). در 10 تیر 1361 در جلسه سیصدوسی ام دوره اول تقنینیه، قانون خط مشی کلی و اصول سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در نُه فصل به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این قانون حاکمیت اسلام و روح انقلاب بر برنامه های صداوسیما را ضروری می شمرد و براساس آن صدا و سیما می بایست به مثابه یک دانشگاه همگانی به گسترش آگاهی و رشد جامعه کمک می کرد. امام خمینی نیز در مواضع مختلف به راهبردهای ایجابی و سلبی صدا و سیما اشاره کرده بود. از جمله در دیدار با اعضای شورای پنج نفری، جایگاه تأثیرگذار و انحصاری رادیو و تلویزیون را با عبارت «اگر این دستگاه اصلاح بشود... امید است که یک مملکت اصلاح بشود» یادآور شده و بر ضرورت احتراز از پخش فیلمهای انحراف آمیز و تقلید از رادیو و تلویزیونهای غربی (مثلا امریکا و انگلیس) و جذب «اشخاص فاضل و دانشمند و منورالفکر» و دقت در برنامه ریزی مناسب برای کودکان تأکید کرده بود (← امام خمینی، ج 10، ص 11ـ12). تا پیش از انقلاب اسلامی، پانزده فرستنده تلویزیونی در شهرستانها تأسیس شد و شهرهای زیادی زیر پوشش دو شبکه اول و دوم قرار گرفتند، اما تعداد شبکه ها افزایش نیافت (فروزفر، ص 464). در چند سال نخستِ پس از انقلاب، نیز به دلیل وضع تحمیلی جنگ و به رغم گسترش سطح پوشش تلویزیونی، بر تعداد شبکه ها افزوده نشد و تلویزیون همچنان در انحصار دو شبکه باقی ماند که تا دهه 1370ش ادامه داشت. شورای سرپرستی با هاشمی نیز در پاره ای سیاستها و اقدامات اختلاف داشت که به برکناری وی انجامید ولی با دستور مستقیم امام خمینی، او در دی 1362 بار دیگر به مدیرعاملی صداوسیما منصوب شد. گفتنی است پس از بازنگری قانون اساسی در مرداد 1368، براساس اصل  175 عزل و نصب ریاست سازمان به عهده رهبر انقلاب گذاشته شد و شورای نظارت جایگزین شورای سرپرستی شد. برپایه همین اصل محمد هاشمی بار دیگر در 1368ش، با حکم آیت اللّه سیدعلی خامنه ای به ریاست سازمان منصوب شد (← کیهان، ش 17201، 18 دی 1362، ص 2؛ ]وبگاه[ دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای، 1393ش؛ برای آگاهی از مسائل مورد اختلاف در چگونگی اداره سازمان صدا و سیما ← صداقت، ص 4ـ8). ارتقای سطح انتخاب ریاست سازمان صداوسیما در بازنگری قانون اساسی، حاکی از جایگاه ویژه این نهاد در نگرش نظام جمهوری اسلامی است. اصول و مبانی این نگرش در احکام رهبر جمهوری اسلامی برای رؤسای سازمان بازتاب یافته است. در این احکام، به استناد سخن امام خمینی، صدا و سیما دانشگاهی معرفی شده است که در آن شیوه زندگی، ارزشهای اسلامی، تازه های علم و سیاست و اندیشه های جدید با زبان رسا و درخور فهم همه قشرها تعلیم داده می شود. بر این اساس، «پیام، هنر، انتخاب زبان و موضوع مناسب و تهی بودن از هر بدآموزی، به عنوان چهار اصل همیشگی باید موردتوجه مدیران و کارگزاران این سازمان قرار گیرد». اهم محورهای مورد تأکید در این احکام به این قرار است: ایجاد رشد فکری و فرهنگی و سیاسی و تبیین مفاهیم عمیق اسلامی و قرآنی، تحکیم استقلال فکری و عملی، ترویج فرهنگ و اندیشه و هنر اصیل و غنی، مواجهه هوشمندانه با فرهنگ و اندیشه و هنر بیگانه، مقابله همه جانبه با توطئه ها و تهاجم تبلیغاتی و خبری و فرهنگی و به خصوص هنری استکبار، اهتمام ویژه به برنامه های نوجوانان و جوانان از حیث محتوا و قالب و شیوه طرح مباحث، ارائه موضوعات و دستاوردهای علمی و اجتماعی و دیدگاههای نو با همکاری محافل دانشگاهی، طرح مباحث و حقایق اسلامی با همکاری حوزه های علمیه، ارائه برنامه های هنری جذاب و به کارگیری موسیقی حلال و احتراز از پخش موسیقی مبتذل و لهوی و فاقد هویت ملی و اصالت ایرانی، تولید برنامه های آموزنده روح تعهد و دینداری و انضباط رفتاری و محبت و عشق به فرهنگ و میهن، دوری گزینی از پراکندن برنامه های حاوی بی بندوباری و خشونتهای خونین و مشوق تقلید از بیگانگان، اطلاع رسانی دقیق همراه با سرعت عمل و پرهیز قطعی از «هرگونه حرکت انفعالی در خبررسانی»، و رساندن «این رسانه فرهنگ ساز به طراز رسانه ای که دین و اخلاق و امید و آگاهی بارزترین نمود آن باشد» (← ]وبگاه [دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای، 1393ش). در دوران مدیریت محمد هاشمی با تأسیس شبکه سه، انحصار دو شبکه ای بودن سیما شکسته شد. این شبکه در آذر 1372 با رویکرد جوان و ورزش فعالیتش را آغاز کرد. در دهه 1370ش، گسترش کمّی شبکه ها با تخصصی شدن همراه شد و از آن پس تأسیس شبکه های جدید ناظر بر ارتباط با طیفی از مخاطبان خاص بود. دو سال پس از راه اندازی شبکه سه، در آذر 1374 شبکه پنج (شبکه تهران) به عنوان شبکه محلی و در پاسخ به نیازهای اجتماعی و فرهنگی ساکنان استان تهران تأسیس شد. ضرورت جذب مخاطبان تحصیل کرده و نخبگان، مسئولان سیما را بر آن داشت تا برای غنابخشی به محتوای سیما، شبکه ای دیگر تأسیس کنند. شبکه چهار (شبکه فرهیختگان) با این هدف در فروردین 1375 فعالیتش را آغاز کرد. کار اصلی این شبکه تولید برنامه های علمی، فرهنگی و هنری است و برنامه های سرگرم کننده ندارد. حتی در آغاز فعالیت این شبکه، تبلیغات بازرگانی نیز از آن پخش نمی شد (ایران. قانون اساسی (جمهوری اسلامی)، ص 93؛ شبکه سه سیما، 1393ش؛ شبکه تهران، 1393ش؛ شبکه چهار سیما، 1393ش). برنامه های برون مرزی سیما از 1362ش با برنامه های عربی آغاز گردید و در 1371ش برنامه هایی به زبان ترکی آذربایجانی به آن افزوده شد. سیمای برون مرزی در دهه 1370ش فعالیتی درخور توجه داشت و با تأسیس شبکه سحر در آبان 1376 انسجام و نظارت دقیق تری در این زمینه به وجود آمد. شبکه سحر در قالب دو شبکه 1و2 با شش گروه برنامه ساز به زبانهای ترکی آذربایجانی، اردو، انگلیسی، بوسنیایی، فرانسوی، و گویش کردی فعالیت می کند. به فاصله یک ماه در آذر 1376 شبکه جهانی جام جم به خانواده سیمای برون مرزی پیوست. برنامه های این شبکه به زبان فارسی و هدف از آن گسترش ارتباط با ایرانیان خارج از کشور است. شبکه های جام جم1 (شبکه اروپا)، جام جم 2 (شبکه امریکا)، و جام جم3 (شبکه آسیا و اقیانوسیه) برنامه های این شبکه را در مناطق گوناگون جهان پخش می کنند (فروزفر، ص 472؛ پایگاه اطلاع رسانی شبکه جهانی سحر، 1393ش؛ شبکه جهانی جام جم، 1393ش). پس از پایان جنگ عراق با ایران در 1367ش، به ویژه در دهه 1370ش، بر تعداد برنامه های طنز در صداوسیما افزوده شد. این افزایش نشان دهنده اهمیت این برنامه ها نزد مسئولان تلویزیون بود، چنان که در شبکه سوم سیما مناسب ترین ساعت پخش به طنز اختصاص داده شد (دباغ، ص20). در این میان چند مجموعه تلویزیونی در فاصله سالهای 1358ـ1370ش تولید و پخش گردید که از برنامه های موفق و پربیننده سیما بود و از آن جمله اند: هزاردستان (1358ش)، سربداران و سلطان و شبان (هر دو 1363ش)، امیرکبیر (1364ش) و روزی روزگاری (1370ش). در بهمن 1372 علی لاریجانی به ریاست سازمان منصوب شد و در 1378ش برای یک دوره پنج ساله دیگر در این مقام ابقا گردید. در پاییز 1373ش مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما به عنوان رابط صدا و سیما و حوزه علمیه در قم تأسیس شد. اهداف این مرکز سامان دهی پژوهشهای اسلامی مورد نیاز صدا و سیما، تأمین نیازهای پژوهشی با مضامین معارف اسلامی و اعتلای محتوای برنامه های اسلامی رسانه ملی است (مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1393ش). سیاست کلی سازمان افزایش سهم تولیدات داخلی بود. بر این اساس در 1376ش برنامه های تولیدی به 83% رسید. شرکت سیمافیلم و شرکت فرهنگی هنری صبا وابسته به معاونت سیما در تولید برنامه ازجمله ساخت پویانمایی (انیمیشن^[7] ) برای تلویزیون فعالیت می کردند. بخشی از مخاطبان  تلویزیون را کودکان و نوجوانان تشکیل می دهند و برای غنی کردن اوقات فراغتشان، سهمی از تولیدات تلویزیون به آنان اختصاص یافته است؛ چنان که در 1376ش، 7% از مجموع برنامه های تلویزیون، ویژه کودکان و نوجوانان بوده است (فروزفر، ص 465ـ466). در 1383ش، عزت اللّه ضرغامی به ریاست سازمان منصوب گردید و پس از دو دوره پنج ساله، محمد سرافراز (1393ش) جانشین او شد. در دهه 1380ش، تأسیس شبکه های برون مرزی ادامه یافت. ظهور برخی از این شبکه ها در رسانه های ایران متأثر از رخدادهای سیاسی منطقه بود. شبکه العالم نمونه ای از این نوع از شبکه ها بود که در 1381ش، هم زمان با حمله نیروهای امریکایی و انگلیسی به عراق، فعالیتهایش را به زبان عربی آغاز کرد. العالم با پنجاه خبرنگار در بیش از چهل نقطه جهان، روزانه در 44 بخش کوتاه و مشروح، برنامه های خبری پخش می کرد. این شبکه چهار دفتر در شهرهای تهران، بیروت، بغداد و دمشق داشت. افزایش شبکه ها در کشورهای عرب و گسترش مخاطبان شیعی، سبب ظهور شبکه عرب زبان دیگری به نام الکوثر شد که ابتدا با نام سیمای عربی یک ساعت ونیم برنامه پخش می کرد. الکوثر در 1384ش به صورت شبکه ای مستقل با عنوان شبکه معارف اهل بیت به صورت شبانه روزی فعالیتش را ادامه داد. در 1386ش/ 2007، نخستین شبکه خبری بین المللی ایرانی به زبان انگلیسی با نام پرس تی وی^[8]  تأسیس شد. دفتر مرکزی شبکه پرس تی وی  در تهران واقع است (شبکه العالم، 1392ش؛ الکوثر، 1393ش؛ پرس تی وی، 1393ش). در سالهای اخیر با گسترش شبکه های ماهواره ای فارسی زبان، که غالبآ با رویکرد تقابل با باورها و فرهنگ اسلامی ایران و ایجاد تغییرات نگرشی و رفتاری در جامعه ایرانی، به ویژه نسل نوجوان و جوان و راهبردها و اقدامات جمهوری اسلامی ایران فعالیت می کنند، رویکرد جدّی سیما برای حفظ مخاطبانش و کاهش دادن یا برطرف کردن تأثیر تبلیغات و برنامه های تقابلی، ادامه سیاست تأسیس شبکه های جدید و ایجاد تنوع در برنامه هاست (برای برخی بررسیها درباره شبکه های ماهواره ایِ یادشده ← نیک ملکی و مجیدی، ص145ـ 168؛ الیاسی و عبدی، ص207ـ 224؛ امیدعلی، ص49ـ 65؛ نهاوندی و رشکیانی، ص 74ـ93). گفتنی است صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به دلیل غیرخصوصی  بودن و نبود عرصه رقابت، مورد انتقاد برخی کارشناسان حوزه رسانه قرار گرفته است. به اعتقاد این کارشناسان ارتقای کیفیت    تولیدات رادیو و تلویزیون و ایجاد ابتکار و خلاقیت و پیشگیری از ایستایی و کاهش جذابیت نیازمند رقابت است؛ ازاین رو اهمیت و ضرورت تأسیس تلویزیون خصوصی را نباید نادیده گرفت. ضمن آنکه ورود بخش خصوصی به عرصه تولید و پخش برنامه های رادیویی و تلویزیونی باید منضبط بوده و تمهیداتی به کار گرفته شود تا زمینه های مخدوش شدن منافع ملی و نیز شئونات اخلاقی و دینی جامعه بروز نکند (← خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1393ش). در حال حاضر (1393ش)، نزدیک به بیست شبکه سراسری، ده شبکه برون مرزی، و 33 شبکه استانی فعالیت دارند و به اقتضای اهداف و شرایط جدید تغییراتی در آنها صورت می گیرد (برای نمونه ادغام شبکه تماشا در شبکه نمایش در آذر 1393).

منابع : اتفاقات تاریخی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1386ش؛ اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران (1345ـ1318ه  .ش)، تهیه و تنظیم معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رئیس جمهور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379ش؛ محمدحسین الیاسی و گرشاسب عبدی، «نقش شبکه های ماهواره ای فارسی زبان در عملیات روانی علیه جمهوری اسلامی ایران : حوادث بهار 1385 آذربایجان»، فصلنامه مطالعات مدیریت انتظامی، سال 2، ش 2 (تابستان 1386)؛ امام خمینی، صحیفه نور، ج 10، تهران 1361ش؛ جمال امید، تاریخ سینمای ایران، ج 1، تهران 1374ش؛ میثم امیدعلی، «نقش شبکه های ماهواره ای فارسی زبان در تغییر سبک زندگی جوانان ایرانی (با تأکید بر شبکه من و تو)»، مطالعات جوان و رسانه، دوره جدید، ش 5 (تابستان 1391)؛ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، کتاب 7، 1379ش، کتاب 9، 1381ش؛ ایران. قانون اساسی (جمهوری اسلامی)، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون اساسی مصوب 1358، اصلاحات و تغییرات و تتمیم قانون اساسی مصوب  1368، تدوین جهانگیر منصور، تهران 1379ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال  1359، تهران: روزنامه رسمی کشور، ]بی تا.[؛ ایران. وزارت پست و تلگراف و تلفن. اداره آمار، تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران، ]تهران[ 1327ش؛ اسفندیار بزرگمهر، کاروان عمر: سرگذشت خودنوشت، تهران 1382ش؛ سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی: بیست سال با رضاشاه» در رضاشاه :  خاطرات سلیمان بهبودی، شمس پهلوی، علی ایزدی، به اهتمام غلامحسین میرزاصالح، تهران: طرح نو، 1372ش؛ مسعود بهنود، دولتهای ایران از سید ضیاء تا بختیار، تهران 1366ش؛ پایگاه اطلاع رسانی شبکه جهانی سحر، 1393ش. Retrieved Sept.23, 2014, from www.sahartv.ir/fa; محمد پیوسته، «اهداف، کارکردها و زمینه های پیام رسانی رادیو»، مجله رادیو، ش 17 (تیر1382)؛ حبیب اللّه ثابت پاسال، سرگذشت حبیب  ثابت، کالیفرنیا 1993؛ هما جاودانی، سال شمار تاریخ تلویزیون ایران : 29 اسفند 1359ـ 25 اردیبهشت  1335، ج 1، تهران 1384ش؛ محمد حجازی، میهن ما، تهران 1338ش؛ روح اللّه خالقی، «موسیقی رادیو در گذشته و حال»، رادیو ایران، ش 56 (فروردین 1340)؛ خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1393ش. Retrieved Jan.17, 2015, from www. irna.ir;  حمیدرضا خزایی، «جایگاه رادیو در سالهای دفاع مقدس»، مجله رادیو، ش  3 (اسفند 1379)؛ علیرضا دباغ، «آسیب شناسی گفتار در برنامه های طنز رسانه ملی»، در همان، ش 78 (دی 1392)؛ راهنمای شهرستانهای ایران، زیرنظر ابراهیم اصلاح عربانی، تهران: انتشارات سازمان فار، 1345ش؛ روزشمار روابط ایران و امریکا : 1248ق ـ1377ش/ 1832ـ1999م، به کوشش بهروز طیرانی، تهران : وزارت امورخارجه، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1379ش؛ حسین ساری، «رادیو قرآن: رسانه در خدمت دین»، ]گفتگوکننده[: محمدرضا شهیدی فرد، مجله رادیو، ش 14 (دی 1381)؛ ژیلا سازگار، کارنامه ای از رادیو و تلویزیون ملی ایران تا پایان سال  2535، تهران 1356ش (جزوه تکثیرشده)؛ سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران، فعالیت های آموزشی سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران: 1354ـ 1353، ]تهران 1354ش[؛ ساسان سپنتا، تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، اصفهان 1366ش؛ ابراهیم سپهری، «کارنامه چند ساله رادیو ایران»، رادیو ایران، ش 87 (بهمن 1342)؛ ضیاءالدین سجادی، «به کار در رادیو همیشه افتخار کرده ام»، تماشا، ش 258 (اردیبهشت 1355)؛ ناصرالدین شاه حسینی، «مرحوم اقبال، سخنرانی من و برنامه ایکه هرگز پخش نشد...»، در همان؛ شبکه العالم، 1392ش. Retrieved Sept.23, 2014, from fa.alalam.ir;  شبکه تهران، 1393ش. Retrieved Sept.23, 2014, from www.tv5.ir; شبکه جهانی جام جم، 1393ش. Retrieved Sept.23, 2014, from www.jjtvn.ir; شبکه چهار سیما، 1393ش. Retrieved Sept.23, 2014, from ch4.iribtv.ir; شبکه سه سیما، 1393ش. Retrieved Sept.23, 2014 from www.tv3.ir; نرجس السادات صالحی، «آیا جوانان و نوجوانان از سبک گفتار جدید رضایت دارند؟»، مجله رادیو، ش 55 (تیر 1390)؛ الهه صداقت، «مدیران صدا، روسای سیما، همه آنچه صدا و سیمای جمهوری اسلامی به خود دیده است»، اعتماد، ضمیمه ماهانه، ش 49 (آبان ـ آذر 1393)؛ عیسی صدیق اعلم، یادگار عمر، تهران 1338ـ1356ش؛ محمدحسین صوفی، «بازتعریف هویت و مأموریت شبکه های رادیویی»، مجله رادیو، ش  68 (اسفند 1391)؛ محمدمهدی فرقانی، «رادیو، رسانه بحران»، ]گفتگوکننده[ : میترا اسدنیا، در همان، ش 13 (آبان 1381)؛ علی فروزفر، «صداوسیما»، در سیمای فرهنگی ایران، به کوشش عباس نامجو، تهران: عیلام،  1378ش؛ فرهنگ ستیزی در دوره رضاشاه: اسناد منتشرنشده سازمان پرورش افکار، 1320ـ 1317ه ش، به کوشش محمود دلفانی، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، 1375ش؛ فرهت قائم مقامی، مقدمه بر جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی، ]تهران ?1355ش[؛ گیتی کاوه، تاریخچه رادیو در ایران، تهران 1391ش؛ الکوثر، 1393ش. Retrieved Sept.23, 2014, from www.farsi.alkawthartv.ir; مسعود کوثری، «توزیع جغرافیایی مصرف رادیو در ایران»، مجله رادیو، ش 17 (تیر 1382)؛ ایرج کیا، مروری بر تاریخ پست ایران، تهران 1376ش؛ محمدرضا مانی فر، «در جست وجوی تفکر گفتاری!: نویسندگی در برنامه های صبحگاهی رادیو جوان، از وضعیت موجود تا چشم انداز مطلوب»، مجله رادیو، ش 51 (شهریور 1389)؛ حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران 1354ـ1368ش؛ مهدی محسنیان راد، ایران در چهار کهکشان ارتباطی: سیر تحول تاریخ ارتباطات در ایران، از آغاز تا امروز، تهران 1384ش؛ محمدرضا پهلوی، شاه مخلوع ایران، مأموریت برای وطنم، تهران 1340ش؛ حسن محمدیان، «پنج جشنواره، پنج شعار»، مجله رادیو، ش 24 (آذر 1383)؛ کامبیز محمودی، «روابط بین المللی تلویزیون ملی ایران»، بولتن تلویزیون ملی ایران، شماره مخصوص (1348ش)؛ مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1393ش. Retrieved Jan.17, 2015, from www.irc.ir; محمد مهاجر، «تاریخ نگاری به سبک محمد مهاجر»، ]گفتگوکننده[ : محمدمهدی سپهری خواه، مجله رادیو، ش 14 (دی 1381)؛ علیرضا میبدی، «تلویزیون یک حزب مصور مستبد است»، روزنامه اطلاعات، ش 15727، 12 مهر 1357؛ احسان نراقی، در خشت خام: گفتگو با احسان نراقی، ]گفتگوکننده[: ابراهیم نبوی، تهران 1379ش؛ محمدحسین نورشاهی، «ما در رادیو جبهه، معیارها را به هم ریختیم»، ]گفتگوکننده[: حامد خزایی، مجله رادیو، ش30 (دی 1384)؛ امیر نوری، «رادیوی آن سال ها...»، گفتگوکننده: رضا مختاری اصفهانی، در همان، ش 57 (آبان 1390)؛ علی نهاوندی و مهدی رشکیانی، «بررسی و تحلیل اثرگذاری سریال های شبکه های ماهواره ای فارسی زبان بر خانواده»، فصلنامه رسانه و خانواده، سال 1، ش 1 (زمستان 1390)؛ محمد نیک ملکی و حسن مجیدی، «شبکه های ماهواره ای فارسی زبان و هویت ملی و اسلامی جوانان: مطالعه موردی شهرستان اراک ـ 1390»، فصلنامه مطالعات ملی، سال 14، ش  2 (1392ش)؛ ]وبگاه [دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای، 1393ش. Retrieved Jan.17, 2015, from www.khamenei.ir; علیرضا هاشمی، «مردم و رادیو»، مجله رادیو، ش 41 (تیر 1387)؛ اکبر هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران: کارنامه و خاطرات 1360 هاشمی رفسنجانی، به اهتمام یاسر هاشمی، تهران 1378ش؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج :1 شهیدآیت اللّه سیدمحمدرضا سعیدی،تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1376ش؛

Press TV, 2014. Retrieved Sept.23, 2014, from www. presstv.ir.

/ محبوبه کلانتری و پروین قدسی زاد /

2) آسیای مرکزی و قفقاز ←] ضمیمه دانشنامه[

3) ترکیه

الف) رادیو. درباره آغاز فعالیت نخستین رادیو در ترکیه سند مشخص و اجماع نظر وجود ندارد. برخی اولین استفاده از رادیو و فرستنده بی سیم را در فاصله سالهای 1299 تا 1302ش/ 1920ـ1923 دانسته اند که موسیقی نواخته شده در ناو جنگی فرانسوی در تالار همایش دارالفنون پخش شد (قوجاباش اوغلو^[9] ، ص10ـ11؛ چتین اوک^[10] ، ص 42؛ جانکایا^[11] ، ص 1).    برخی با استناد به روزنامه توحید افکار (سال 14، ش 3668،  2 شعبان 1341) آغاز فعالیت رادیو را 28 اسفند 1301/ 20 مارس  1923 دانسته اند (← گووسا^[12] ، ص391ـ392؛ چتین اوک،  ص37) که این ادعا نادرست است. البته براساس گزارش مجله ثروت فنون (ش 15ـ1489، 20 رجب 1342، ص 241) در آن زمان فعالیتهایی برای راه اندازی رادیو در استانبول انجام شده بود. در جنگهای استقلال ترکیه^[13] (1337 تا 1342/ 1918ـ  1923)، ارتباطات اهمیت بیشتر یافت. برای جبران خلأهای ارتباطی، با تصویب قانونی در 30 بهمن 1303/ 19 فوریه 1925 ایجاد ایستگاه بزرگ رادیویی در آنکارا و توسعه شبکه رادیویی در کشور برنامه ریزی شد (جانکایا، همانجا؛ بیرسن^[14]  و  کایادور^[15] ، ص20؛ نیز ← >مجلس ملی کبیر ترکیه<^[16] ، قانون   554). بدین منظور کارگروهی (کمیته ای) فنی با حضور نمایندگانی از سازمان پست و تلگراف و تلفن، و وزارت خانه های دفاع و نیروی دریایی تشکیل شد. در نهایت شرکت فرانسوی ت اس اف^[17]  امتیاز تأسیس این ایستگاهها را به دست آورد. این  ایستگاههای رادیویی پرقدرت در محله ایوب استانبول و منطقه بابا خرمن^[18]  آنکارا از 1304ش/ 1925 راه اندازی شد و در  1306ش/ 1927 به بهره برداری رسید. از طریق این ایستگاهها، به وسیله فنّاوری بی سیم، با مسکو، برلین، نیویورک، وین، لندن و تهران ارتباط برقرار می شد. هم زمان با ایجاد ایستگاه رادیویی، شورای وزیران در 15 دی 1304/ 6 ژانویه 1926 شرکت سهامی تلفن بی سیم ترکیه^[19]  را تأسیس کرد. همچنین براساس  قرارداد منعقد شده میان دولت با شرکت فرانسوی، این شرکت به  مدت ده سال حق فعالیت در داخل مرزهای ترکیه و ایستگاههای رادیوی آنکارا و استانبول را به دست آورد (قوجاباش اوغلو، ص 9ـ13؛ یازیجی^[20] ، ص 28ـ 29؛  سارماشیک^[21] ، ص 1).  سرانجام در 6 فروردین 1306/ 27 مارس 1927 ایستگاه رادیویی استانبول، فعالیتش را با پخش موسیقی آغاز کرد. ایستگاه رادیویی آنکارا نیز، که ساخت آن در سپتامبر همان سال به پایان رسیده بود، در 26 آبان 1306/ 18 نوامبر 1927 شروع به فعالیت کرد (چتین اوک، ص 38، 43؛ قوجاباش اوغلو، ص 29ـ31). شرکت سهامی تلفن بی سیم ترکیه همواره مشکل مالی داشت و برنامه های رادیویی در اوقات محدودی پخش می شد. میانگین ساعت پخش ایستگاه رادیویی در استانبول 5ر4 ساعت و در آنکارا 3 ساعت بود. بعد از پایان قرارداد این  شرکت، بر اساس مصوبه 27 مرداد 1315/ 18 اوت  1936 هیئت دولت، ابتدا مسئولیت ایستگاههای رادیویی به سازمان پست و تلگراف و تلفن واگذار شد. در 1319ش/ 1940 نیز بر اساس قانون شماره  838،3، اداره آن به مدیریت مطبوعات عمومی^[22]  منتقل گردید که وابسته به نخست وزیری بود  (وورال^[23] ، ص 104، 106؛ یازیجی، ص 30؛ جانکایا، ص 3ـ4،  6؛ سارماشیک، ص 5ـ6؛ >دایرة المعارف رادیو<^[24] ، ج 1،  ص 162). در 27 آبان 1317/ 18 نوامبر 1938 خانه رادیو در آنکارا تأسیس شد که متشکل از واحدهای اداری، اتاق ضبط، اتاق کنترل و فرمان بود و در آن موسیقی (اغلب غربی)، خبر، نمایش و سخنرانی پخش می شد. در این زمان هنوز رادیو عنصری بیگانه با فرهنگ ترکیه بود، اما دولت تلاش می کرد تا از آن، به عنوان تجلی صدای ملت، برای ترویج ایدئولوژی ملی و اندیشه های کمالیستی استفاده کند (قوجاباش اوغلو، ص 152، 158، 162؛ آهیسکا^[25] ، ص 2ـ3، 18ـ20؛ دایرة المعارف جهان  نوین اسلام^[26] ، ذیل "Radio and television"؛ >دایرة المعارف  تلویزیون<^[27] ، ذیل "Turkey").  در سالهای 1319 تا 1325ش/ 1940ـ1946 هم زمان با جنگ جهانی دوم و تأثیر ارتباطات رادیویی در جنگ، پخش برنامه ها، قدرت فرستنده ها و تعداد ایستگاههای رادیویی افزایش یافت و رادیو رسانه ای خبری شد (قوجاباش اوغلو، ص 184ـ185؛ نیز ← وورال، ص 112؛ سارماشیک، ص 10ـ 14). به موجب قانون، برنامه های رادیو را هیئت ناظر تصویب می کرد (قوجاباش اوغلو، ص 193ـ194؛ جانکایا، ص 7؛ نیز ← وورال، ص 112ـ114). پس از جنگ جهانی دوم و استقرار نظام دوحزبی در ترکیه، با تغییر در قوانین، احزاب مخالف به ویژه در زمان انتخابات امکان حضور در رادیو را پیدا کردند. یکی از برنامه های پرطرفدار این دوره،برنامه های رادیو گزته سی^[28]  نام  داشت که هدف آن بررسی تحولات داخلی ترکیه و طرفداری از سیاستهای عدنان مندرس^[29] ، نخست وزیر ترکیه، بود  (قوجاباش اوغلو، ص255، 309ـ310؛ دمیرل^[30] ،  ص 161ـ166؛ جانکایا، ص 12). از اواخر 1327ش/ 1949، تبلیغات رادیویی آغاز شد. به موجب تصویب شورای وزیران در 7 بهمن 1329/ 27 ژانویه 1951 پخش آگهیهای تبلیغاتی در رادیو مجاز شد (آوشار^[31]  و  الدن^[32] ، ص 16؛ جانکایا، ص 16). با افزایش تبلیغات، درآمد  حاصل از آن نیز افزایش یافت به طوری که در 1338 تا 1339ش/ 1959ـ1960، 50% از درآمد رادیو را تشکیل می داد. از موضوعات مطرح در برنامه های این دوره رادیو، طرح مارشال، عضویت ترکیه در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)^[33]  و انعقاد قراردادهای همکاری با بی بی سی^[34]  و صدای   امریکا^[35]  بود (جانکایا، ص 13ـ14). کودتای 6 خرداد 1339/  27  مه 1960، تأثیر بسیاری بر رادیو داشت و حکومت کودتا که رادیو را از ابزارهای تبلیغاتی قدرت حزب دموکرات می دانست، آن را از اختیار دولت خارج و به ترجمان اصلی جمهوری ترکیه تبدیل کرد. قانون اساسی مصوب 1340ش/ 1961، بر مستقل بودن رادیو و تلویزیون از هرگونه وابستگی به قدرت و حزب حاکم تأکید کرد (توق گوز^[36] ، ص 73؛ یازیجی، ص 38ـ39؛  گدیک^[37] ، ص 82؛ سارماشیک، ص 16). بعد از رکود و انفعال  ناشی از کودتا، با تصویب مجلس در 3 دی 1342/ 24 دسامبر 1963 سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه^[38]  تشکیل شد و  کیفیت برنامه ها افزایش یافت (توق گوز، ص 75، 103؛ یازیجی، ص 37). برنامه های رادیویی از 1353ش/ 1974 از شبکه دولتی ترکیه به صورت بیست وچهار ساعته پخش می شد که البته با ظهور تلویزیون که انحصار رادیو را شکست، همچنان به فعالیت خود ادامه داد. در اسفند 1388/ مارس 2010، بر اساس آمار شورای عالی رادیو و تلویزیون، 31 رادیو ملی، 108 رادیو منطقه ای و 944 رادیو محلی مشغول فعالیت بودند (یازیجی، همانجا؛ نیز ← تکین آلپ^[39] ، ص 104، 109ـ112).  

  ب) تلویزیون اولین تلویزیون ترکیه در دانشکده برق دانشگاه فنی استانبول^[40]  در 1331ش/ 1952 با فرستنده ای به قدرت یک  کیلووات تأسیس شد. پخش آزمایشی آن در 18 تیر/ 9 ژوئیه همان سال با پخش تصاویری از منطقه بیگ اوغلو^[41]  استانبول و  جنگ کره آغاز شد. برنامه های این تلویزیون که بیشتر برنامه های خبری و فرهنگی بود، به استانبول محدود می شد، اما پایه های مناسبی در زمینه های آموزشی و فنی ایجاد کرد که بعدها در رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه از تجربه های آن استفاده شد (عزیز^[42] ، ص 17؛ سارماشیک، ص 18؛ بیرسن و کایادور،  ص 19؛ >دایرة المعارف تلویزیون<، همانجا). برنامه های فرهنگی (به ویژه موسیقی)، سلامت کودکان، گزارش وضع هوا و نیز گزارش فوتبال از مهم ترین برنامه های آن بود. در استانبول در 1345ش/ 1966 تقریبآ دوهزار گیرنده تلویزیون وجود داشت (سارماشیک، ص 18ـ19؛ تکین آلپ، ص 227ـ228؛ عزیز، ص 18). پخش آزمایشی تلویزیون دانشگاه فنی استانبول در 1349ش/ 1970 قطع شد که یکی از دلایل آن، اعتراض و حمله برخی دانشجویان به واحد فنی تلویزیون در  22 اسفند 1347/ 13 مارس 1969 بود. دانشجویان معترض تلویزیون را ابزار سرمایه داری می دانستند. با پایان کار این مرکز، تجهیزات آن در 1350ش/ 1971 به رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه واگذار شد. در آنکارا نیز فعالیت آزمایشی تلویزیون در 1346ـ1347ش/ 1968ـ1969 آغاز شد (سارماشیک، ص 19؛ جانکایا، ص 32؛ توق گوز، ص 105؛ عزیز، ص 19).

ج) رادیو و تلویزیون دولتی نخستین بار آلتیمور قلیچ^[43] ، مدیرکل انتشارات ترکیه^[44] ،   تأسیس رادیو و تلویزیون دولتی را به عدنان مندرس پیشنهاد داد که با حمایت وی روبه رو شد. بعد از کودتا و سرنگونی دولت مندرس، قلیچ در مقام مشاور وزیر، گروهی از کارمندان رادیو را در 1342ش/ 1963 در چهارچوب تفاهم نامه ای میان ترکیه و آلمان، برای آموزش به هامبورگ فرستاد (عزیز، ص20؛ سارماشیک، ص20؛ نیز ← تکین آلپ، ص 229). با تصویب قانون تشکیل رادیو و تلویزیون دولتی در 3 دی 1342/24 دسامبر 1963 در مجلس ملی ترکیه، نخستین جلسه هیئت مؤسس در 8 اردیبهشت/ 28 آوریل همان سال تشکیل گردید و سدات تولگا^[45]  رئیس رادیو و تلویزیون شد. در برنامه  اول توسعه (1341ـ1346ش/ 1962ـ1967) توجه اندکی به توسعه رادیو و تلویزیون شده بود (سارماشیک، همانجا؛ توق گوز، ص 68؛ نیز ← عزیز، ص 22ـ25؛ >رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه از دیروز تا امروز: 1927ـ 1990<^[46] ، ص 22).  نخستین برنامه رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه در 11 بهمن 1346/ 31 ژانویه 1968 در آنکارا پخش شد. برنامه ها بیشتر محتوای آموزشی و خبری داشت و برنامه های تفریحی فقط برای جذب مخاطب پخش می شد (بیرسن و کایادور، ص 19ـ 20؛ سارماشیک، ص 19؛ عزیز، ص 27، 31). به موجب قانون شماره 359، رادیو و تلویزیون ترکیه نهادی مستقل و خارج از نفوذ دولت بود. البته دولت نیز به دلیل محدودیت مخاطبان و نیز شمار اندک رادیو و تلویزیون، توجه چندانی به این نهاد نمی کرد، اما با تصویب بودجه ای مستقل برای رادیو و تلویزیون در مجلس به این سازمان توجه شد. در این دوره، که هم زمان با حاکمیت حزب عدالت^[47]  بود، دولت مناسبات نزدیکی با رادیو و تلویزیون  ایجاد کرد که موجب اعتراض احزاب مخالف شد (توق گوز، ص129ـ 131؛ عزیز، ص 32ـ33؛ نیز ← >رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه از دیروز تا امروز: 1927ـ 1990<، ص 24). با استعفای سلیمان دمیرل از نخست وزیری در 1349ش/ 1971 و تصویب مادّه 121 قانون 359 در 29 شهریور 1350/ 20 سپتامبر 1971، استقلال مالی رادیو و تلویزیون از بین رفت و نظام تعیین هیئت مدیره نیز تغییر کرد. همچنین عدنان اوزتراک^[48]  از ریاست رادیو و تلویزیون استعفا کرد و ژنرال موسی  اویون^[49]  در 3 مرداد 1350/ 25 ژوئیه 1971 مدیر رادیو و  تلویزیون شد. در این دوره سرمایه گذاری برای گسترش برنامه های رادیو و تلویزیون در برنامه توسعه پنج ساله قید شد و فرستنده های تلویزیونی پیشرفت کرد و بعد از سه شهر آنکارا، استانبول و ازمیر شهرهای اسکی شهر، اَدِرنه، آنتالیا، ارزروم نیز زیر پوشش برنامه های تلویزیونی قرار گرفتند (سارماشیک، ص 34؛ توق گوز، ص 71ـ72؛ عزیز، ص 39ـ40). در برنامه دوم توسعه (1346ـ1350ش/ 1968ـ1972)، به دلیل گران بودن سرمایه گذاری در امور تلویزیونی، برای همه مناطق کشور حداقل یک شبکه رادیویی در نظر گرفته شد. پخش آگهیهای تبلیغاتی از تلویزیون نیز در 9 اسفند 1350/ 28 فوریه 1972 به تصویب رسید (سارماشیک، ص 21؛ عزیز، ص50؛ تکین آلپ، ص 243؛ آوشار و الدن، ص 16؛ توق گوز، ص 115ـ117). در 26 بهمن 1352/ 15 فوریه 1974 با تغییر فضای سیاسی ترکیه، اسماعیل جم ایپکچی^[50] ، به مدیریت رادیو و تلویزیون انتخاب شد.  ریاست وی به سبب سن کم و تجربه اندک بیش از پانصد روز دوام نیاورد (جم ایپکچی، ص 16؛ عزیز، ص 44؛ نیز ← >رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه از دیروز تا امروز : 1927ـ 1990<، ص 42). در این دوره در رادیو و تلویزیون ترکیه برای نخستین بار به گزارش جنگ قبرس پرداخته شد و حتی در زمان صلح برای حمایت از ترکهای قبرس، دفتر رادیو و تلویزیون ترکیه در قبرس و رادیو بایراک^[51]  تأسیس گردید (جم  ایپکچی، ص 175ـ185؛ عزیز، ص 45؛ >پخش جهانی<^[52] ،  ص 139ـ140؛ نیز ← >رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه از دیروز تا امروز: 1927ـ 1990<، ص 45). سرمایه گذاریها در تلویزیون، در برنامه سوم توسعه (1352ـ1356ش/ 1973ـ 1977) ادامه یافت. در پایان این دوره، قدرت فرستنده های تلویزیونی به  417،1 کیلووات و تعداد فرستنده ها نیز به  58 رسید که 26 فرستنده آن اصلی بود. در پایان این دوره، 60% ترکیه تحت پوشش برنامه های تلویزیون قرار گرفت. هدف برنامه چهارم توسعه (1358ـ1362ش/ 1979ـ1983) استفاده سراسر کشور از تلویزیون بود، اما در عمل 91% کشور تحت پوشش قرارگرفت. در برنامه پنجم (1364ـ1368ش/ 1985ـ 1989) با رایج شدن پخش برنامه های تلویزیونی از ماهواره، دولت ترکیه با همکاری سازمان پست و تلگراف و تلفن ترکیه و بخش رادیویی و تلویزیونی نیروهای مسلح امریکا^[53]  فرستنده ای را از اینتل ست^[54]  خریداری و برنامه هایش را   از آن پخش کرد (سارماشیک، ص 22ـ25؛ عزیز، ص50ـ51). در دوره ریاست شعبان کاراتاش^[55] ، برنامه های اخلاقی و  مذهبی از رادیو و تلویزیون پخش شدند، اما با کودتای  21 شهریور 1359/ 12 سپتامبر 1980 این روند متوقف شد. حکومت کودتا در 1361ش/ 1982 قانون اساسی را تغییر داد، اما اصل 121 مبنی بر دولتی بودن رادیو و تلویزیون را حفظ کرد، هرچند تفسیر جدیدی از آن مطرح کرد. در نهایت طبق قانون مصوب 20 آبان 1362/ 11 نوامبر 1983، شورای عالی رادیو و تلویزیون ترکیه^[56]  تأسیس شد که وظیفه نظارت بر فعالیتهای  رادیو و تلویزیون دولتی و غیردولتی شامل رادیو پلیس یا هواشناسی را برعهده گرفت (اوغورلو^[57]  و اوزترک^[58] ، ص 94؛   چاتال باش^[59] ، ص 362؛ عزیز، ص 62ـ63؛ نیز ← آوشار و  اونگورن^[60] ، ص 361ـ383؛ >رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه از  دیروز تا امروز: 1927ـ 1990<، ص 47). بعد از دوره ای آزمایشی، در زمان ریاست تونجا توسکای^[61] ،  از 10 تیر 1363/ اول ژوئیه 1984 تلویزیون دولتی ترکیه برنامه های خود را رنگی پخش کرد و دولت ترکیه خرید و تهیه تلویزیونهای رنگی را در دستور کار خود قرار داد (عزیز، ص 72ـ73، 90؛ نیز ← >رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه از دیروز تا امروز: 1927ـ 1990<، ص 58).

د) رادیو و تلویزیون خصوصی آغاز فعالیت رادیو و تلویزیون خصوصی در قالب رادیو استانبول یا تلویزیون دانشگاه فنی استانبول محقق شد. طبق قانون مصوب 12 دی 1366/ 2 ژانویه 1988 مقرر شد همه فرستنده های رادیو و تلویزیون به سازمان پست و تلگراف و تلفن ترکیه واگذار گردد. البته به سبب مغایرت این مصوبه با قانون اساسی، دادگاه این قانون را ابطال کرد و همین موضوع سهم عمده ای در خصوصی شدن رادیو و تلویزیون داشت (سارماشیک، ص119؛ اوغورلو و اوزترک، ص95؛ عزیز، ص90). تجهیزات فنی سازمان پست و تلگراف و تلفن ترکیه در این دوره بسیار قوی بود. این سازمان در آذر تا دی 1368/ نوامبر ـ دسامبر 1989 پخش تلویزیون بافه ای (کابلی) را در محله چانکایا^[62] ی آنکارا آغاز کرد و در کنار برنامه های رادیو و تلویزیون  دولتی آنکارا، شبکه های خارجی بی بی سی، سی ان ان^[63] ،  اوآرت اف^[64]  و آرت ال^[65]  را نیز پخش می کرد. حدود مسئولیت و   اختیارات سازمان پست و تلگراف و تلفن در انتخاب شبکه ها از مشکلات تلویزیون بافه ای بود (قاسم^[66] ، ص121؛ تکین آلپ،  ص 273ـ 274؛ سارماشیک، ص 119ـ120؛ عزیز، ص 91ـ93). سال 1369ش/ 1990 نقطه عطفی برای فعالیتهای رادیو و تلویزیون ترکیه بود. در این سال نخستین شبکه خصوصی ترکیه به نام استار وان^[67]  فعالیت خود را، به رغم اینکه مخالف قانون  انحصاری بودن رادیو و تلویزیون در ترکیه بود، با حمایت و پشتیبانی تورگوت اوزال*^[68]  (رئیس جمهور ترکیه) آغاز کرد. این  شبکه، که در مالکیت خانواده اوزان^[69]  بود، فعالیت خود را در  قالب شرکت سینمایی و تبلیغاتی مجیک باکس^[70]  آغاز کرد و  برنامه های خود را از آلمان و ماهواره یوتل ست^[71]  پخش کرد، که  واکنشهای سیاسی معترضانه ای به دنبال داشت (تکین آلپ، ص 265؛ سارماشیک، ص 114ـ133؛ عزیز، ص 103ـ104؛ نیز ← چاتال باش، ص 368ـ372؛ >دایرة المعارف تلویزیون<، همانجا). مالک شبکه استار وان، شبکه دیگری با نام تله اون^[72]  را در  29 دی 1370/ 19 ژانویه 1992 تأسیس کرد. شبکه دیگری هم در همان سال با نام شو تی وی^[73]  افتتاح شد که برنامه های آن  عمومآ تفریحی و پخش فیلم بودند و مرکز آن بر خلاف دو شبکه دیگر در فرانسه بود. به این ترتیب، شبکه های خصوصی متعددی در رادیو و تلویزیون شروع به فعالیت کردند (عزیز، ص 107؛ سارماشیک، ص 115؛ اوغورلو و اوزترک، ص100ـ 105؛ نیز ← تکین آلپ، ص 284ـ287؛ قاسم، ص 118ـ 135). بنابراین، قانون انحصار دولتی رادیو و تلویزیون در ترکیه با تغییر اصل 133 قانون اساسی در 17 تیر 1372/ 8 ژوئیه 1993، به پایان رسید. در قانون جدید، شورای عالی رادیو و تلویزیون منحل و شورای مافوق رادیو و تلویزیون^[74]  تأسیس شد که  وظیفه آن نظارت و ارزیابی برنامه های رادیو و تلویزیون دولتی و خصوصی بود. به موجب مادّه چهارم این قانون، به منظور حمایت از آثار و تولیدات برنامه های رادیویی و تلویزیونی، قانون مالکیت معنوی (حق مالکیت فکری) تصویب شد (گدیک، ص 92؛ سارماشیک، ص 123ـ124؛ چلنک^[75] ،  ص 254؛ قاسم، ص 121؛ عزیز، ص 109ـ113). با رواج ماهواره، تحول اساسی در رادیو و تلویزیون ترکیه ایجاد شد. ترکیه از 1369ش/ 1990 برنامه های خود را ازطریق اجاره یوتل ست پخش می کرد، اما با خرید ماهواره ترک ست^[76] در مهر 1373/ سپتامبر 1994 و با همکاری شرکتی فرانسوی، پخش برنامه های خود را از این ماهواره آغاز کرد. ماهواره اول ترک ست تا 1383ش/ 2004 و ماهواره دوم تا 1386ش/ 2007 در فضا بودند. اولویت نخست این ماهواره ها پخش برنامه برای مناطقی بود که زبان ترکی در آنجا رواج داشت (عزیز، ص100ـ101؛ مارتین^[77] ، ص 386).  پس از تغییرات متعدد در قانون رادیو و تلویزیون، شورای مافوق رادیو و تلویزیون در 11 فروردین 1389/ 31 مارس 2010، طرحی درباره مقررات تلویزیونهای اینترنتی، پخش ویدئو دیجیتالی و تلویزیون با شفافیت فراوان به هیئت وزیران پیشنهاد کرد. بر اساس آن مقرر شد سقف سرمایه گذاری خارجی در بخش رادیو و تلویزیون از 25% تا 50% افزایش یابد و مطابق با معیارهای اروپا عمل شود. در 1391ش/ 2012، رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه دارای دوازده شبکه تلویزیونی و سیزده شبکه رادیویی بوده و رادیو ترکیه برنامه هایی به زبانهای دیگر ازجمله فارسی داشته است (تکین آلپ، ص 253ـ255؛ نیز ← سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه، ص 82ـ92).

منابع : 

Meltem Ahiska, Occidentalism in Turkey: questions of modernity and national identity in Turkish radio broadcasting, London 2010; B. Zakir Avيar and Müge Elden, Reklam ve reklam mevzuati, Ankara 2004; B. Zarkir Avيar and Gürsel Öngören, Radyo ve televizyon hukuku, Ankara 2003; Aysel Aziz, Türkiye’de televizyon yayinlarinin 30 yili, Ankara 1999; Özgül Birsen ve Vakur Kayador, "TRT radyo prodüktörlerinin Türkiye’de kamusal radyo programcâlâg§ â ve popüler radyo programcâlâg§ â üzerine deg§ erlendirmeleri", Selçuk Üniversitesi Iè letiيim dergisi, vol.6, no.4 (2011); Özden Cankaya, Dünden bugüne radyo-televizyon: Türkiye’de radyo-televizyonun geliيim süreci, Iè stanbul: Beta Basâm Yayâm Dag§ âtâm, [n.d.]; Dilruba Çatalbaي, "Yenibir radyo televizyon düzenine dog§ ru (1980-2000)", in Türkiye’de kitle iletiيimi dün-bugün-yarin, ed. Korkmaz Alemdar, Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yayânlarâ, 2009; Sevilay Çelenk, "Türkiye’de radyo ve televizyon yayâncâlâg§ ânda ‘telif’sorunu", in Medya politikalari, ed. D. Beybin Kejanliog§ lu, Sevilay Çelenk, and Gülseren Adaklâ, [Ankara]: Iè mge Kitabevi, 2001; Iè smail Cem Iè pekçi, TRT’de 500 gün: bir dönem Türkiye’sinin hikaھyesi, Iè stanbul 2010; Nejat Çetinok, Radyo bilgisi, Iè stanbul 2007; F. Gökçen Demirel, "Demokrat Parti ve radyo", in Türkiye’de kitle iletiيimi dün-bugün-yarin, ibid; Encyclopedia of radio, ed. Christopher H. Sterling, New York: Routledge, 2004, s.v. "Asia" (by Christopher H. Sterling and Drew O. Mcdaniel); Encyclopedia of television, ed. Horace Newcomb, New York: Fitzroy Dearborn, 2004, s.v. "Turkey" (by Miyase Christensen); Ömer Gedik, Türk yargi kararlari çerçevesinde Türkiye’de kitle iletiيim özgürlü§gü, Ankara 2008; èIbrahim Alâettin Gövsa, Türk meيhurlari ansiklopedisi, [Iè stanbul]: Yedigün Neيriyatâ, [1945]; Metin Kasâm, "Türkiye’de özel/tecimsel radyo yayâncâlâg§ ânân geliيim süreci ve Konya’daki tecimsel radyolar üzerine bir inceleme",Selçuk Üniversitesi Iè letiيim Fakültesi Akademik dergisi, vol.5, no.4 (2009); Uygur Kocabaيo§glu, ىirket telsizinden devlet radyosuna: TRT öncesi dönemde radyonun tarihsel geliيimi ve Türk siyasal hayati içindeki yeri, Ankara 1980; Donald H. Martin, Communication satellites, El Segundo, Calif. 2000; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Radio and television" (by Hamid Mowlana); Jale Sarmaيâk, Türkiye’de radyo ve televizyon düzeni (1927- 2000), Iè stanbul 2000; ىermin Tekinalp, Camera Obscura’dan Synopticon’a karيilaيtirmali radyo ve televizyon, Iè stanbul 2011; Oya Tokgöz, Türkiye ve Ortado§gu ülkelerinde radyo-televizyon sistemleri, Ankara 1972; Türkiye Büyük Millet Meclisi. Retrieved Aug.26, 2014, from www. tbmm.gov.tr; TRT dünden bugüne radyo ve televizyon: 1927-1990, ed. Serpil Akâllâog§ lu etal., [Ankara: TRT, 1990]; Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu (TRT), "Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu (TRT) 2012 yâlâ raporu", T.C. Sayâيtay Baيkanlâg§ â. Retrieved Aug.24, 2014, from www.sayistay.gov.tr/ rapor/kit/ 2012/ 02TRT.pdf; Faruk U§gurlu and ىerife Öztürk, Türkiye’de televizyon habercili§gi, Konya 2006; Sacide Vural, Radyo-televizyon kurumlarinda yönetim ve Türkiye’deki uygulama, Eskiيehir 1986; World broadcasting: a comparative view, ed. Alan Wells, Norwood, N. J.: Ablex Publishing Corporation, 1996; Ali Nihat Yazâcâ, Kamu yayin kurumlari ve yeniden yapilanma, Ankara 1999.

/ ناصر پورابراهیم /

4) کشورهای عرب رادیو در کشورهای عربی در دوره های مختلف پدید آمد. در برخی از کشورها رادیو براساس خواست و اراده حاکمیت و در برخی دیگر به دست قدرتهای استعماری تأسیس شد، که به دنبال تحقق اهداف نظامی و راهبردی خود بودند (← ادامه مقاله). در برخی از کشورهای عربی نیز این امر پس از استقلال رخ داد. مصر و الجزایر از پیشگامان کشورهای عربی بودند که در 1304ش/ 1925 رادیو در آنها تأسیس شد. در مصر رادیو را مصریان با برنامه هایی به زبان عربی به راه انداختند، اما در الجزایر فرانسویان رادیو را با برنامه هایی به زبان فرانسه  راه اندازی کردند (راسم محمد جمال، ص 106؛ حسن عماد مکاوی و عادل عبدالغفار، ص 35). آشنایی با این فنّاوری نوین و به کارگیری آن در میان کشورهای عربی یکسان نیست و این کشورها از لحاظ زمان استفاده از این فنّاوری، میزان امکانات فنی، مهارتها، نیروی انسانی و تولید برنامه رادیویی تفاوتهای عمده ای با یکدیگر دارند. در مجموع، تعداد ایستگاهها و گیرنده های رادیو و دیگر امکانات فنی رادیو در کشورهای عرب، در مقایسه با سطح جهانی، کم است. رادیو تأثیر بسزایی در آگاهی و افزایش دانش عمومی شهروندان عرب داشت. بسیاری از مردم بی سواد بودند و تنها رسانه ای که می توانستند از آن استفاده کنند رادیو بود. رادیو از طریق برنامه های آموزشی مردم را به مشارکت در توسعه اجتماعی و سیاسی تشویق می کرد (← مشیخی، ص 359؛ راسم محمد جمال، ص 107). دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی همچون فعالیت جنبشهای آزادی بخش ملی، تلاش دولتها برای پیشبرد برنامه های توسعه و گسترش سریع فنّاوریهای ارتباطی در کشورهای عرب سبب پیشرفت رادیو شد. در زمینه فنّاوریهای مهم، اختراع گیرنده رادیویی (ترانزیستور^[78] ) به مثابه انقلابی در زمینه ارتباطات، سبب  گسترش رادیو در جهان عرب شد. افزون بر رادیوهای داخلی، شهروندان عرب تحت تأثیر امواج رادیویی بیگانه نیز بودند. رادیو باری^[79]  ایتالیا نخستین  رادیوی خارجی بود که در 1311ش/1932 برنامه هایی به زبان عربی پخش کرد. پس از آن، انگلیس و آلمان در 1314ش/ 1935، فرانسه در 1318ش/1939، اتحاد جماهیر شوروی در 1322ش/1943 و امریکا در 1329ش/1950 برنامه هایی به این زبان پخش کردند. در پی گسترش ایستگاههای رادیویی در جهان عرب، ایستگاههای رادیویی به زبان عربی پس از ایستگاههای انگلیسی و فرانسوی، در رتبه سوم جهان قرار گرفت. اهمیت تبلیغات سیاسی و راهبردی در جهان عرب، به تدریج موجب گسترش دامنه پوشش برنامه های رادیویی در این سرزمینها شد. برای نمونه در 1332ش/1953، رادیو مصر برنامه های خود را به 38 زبان به منظور تأثیرگذاری بر جنبشهای آزادی بخش افریقا و آسیا پخش می کرد (حسن عماد مکاوی و عادل عبدالغفار، ص 35ـ37). در جهان عرب، تلویزیون را نخستین بار کشورهای خارجی تأسیس کردند. در 1333ش/ 1954 یک شرکت فرانسوی از دارالبیضاء (کازابلانکا) و رباط در کشور مغرب (مراکش) برنامه هایی را به دو زبان فرانسه و عربی پخش کرد. در همان سال، رادیو و تلویزیون نیروهای مسلح امریکا پخش برنامه های خود را از پایگاه هوایی ویلوس^[80]  در لیبی و در 1334ش/  1955  از پایگاه هوایی ظَهران در عربستان سعودی آغاز کرد. اما عراق نخستین کشور جهان عرب بود که در 1335ش/ 1956 با خرید فنّاوری از یک شرکت انگلیسی ایستگاه تلویزیونی دولتی تأسیس کرد. مصر نیز با کمک یک شرکت امریکایی در 1338ش/ 1959، تلویزیون دولتی خود را راه اندازی کرد. در شمال افریقا، تلویزیون با کمک فرانسویها ایجاد و نخستین برنامه ها به هر دو زبان عربی و فرانسه پخش شد (بوید^[81] ،  1389ش، ص 106ـ111). در بین دولتهای عربی دیدگاههای مختلفی درباره تأسیس تلویزیون وجود داشت و در بسیاری از کشورهای عربی که استقلال یافتند، تأسیس تلویزیون نماد استقلال به شمار می رفت. بااین حال، برخی از حاکمان سیاسی تلاش کرده اند با بهره برداری از درصد بالای بی سوادی در جهان عرب، از تلویزیون برای سیطره بر افکار عمومی استفاده کنند و گفتمان رسمی خود را در میان مردم رواج دهند. در این کشورها با نفی تکثرگرایی، به سبب نگرانی از مخاطبان گسترده این رسانه و امکان بهره برداری رقیبان از این امر در مواقع بحرانی و نداشتن امکان نظارت کافی، تلویزیون برای چندین دهه فقط در اختیار دولتها بود (محمود خلیل، ص81ـ83؛ ثریا جعیبس، ص 77؛ مشیخی، ص 498). با آغاز کار شبکه های ماهواره ای از دهه 1360ش/1980، انقلابی بزرگ در صنعت تلویزیون در جهان عرب رخ داد و به تدریج بر تعداد شبکه های ماهواره ای افزوده شد. به طورکلی، 80% شبکه های تلویزیونی ماهواره ای در جهان عرب به بخش خصوصی و 20% به بخش دولتی تعلق دارند. باوجوداین، بیشتر صاحبان شبکه های تلویزیونی خصوصی از نزدیکان به حاکمیت اند و سعی می کنند با نزدیکی به گفتمان رسمی دولت ادامه فعالیت خود را هموار سازند (← محمود خلیل، ص 99ـ 111). بنابراین، پرشماری شبکه های خصوصی ماهواره ای نشانه تکثرگرایی در جهان عرب نیست و بسیاری از رسانه های خصوصی عربی بدون کمک مالی مؤسسات دولتی یا خاندان حاکم قادر به ادامه فعالیت نیستند؛ حتی، به سختی می توان مالکیت خصوصی و دولتی آنها را از یکدیگر بازشناخت (محمد سیدسعید، ص 40). درباره تأسیس شبکه های تلویزیونی نیز، درحالی که در کشورهای نفت خیز حاشیه خلیج فارس بهره برداری از فنّاوریهای موجود به سرعت گسترش می یابد، در برخی دیگر از کشورها از کمترین زیرساختهای لازم استفاده می شود. این اختلاف سطح ناشی از میزان درآمد سرانه این کشورهاست.

الف) غرب آسیا و حاشیه خلیج فارس

1. عراق. رادیو بغداد در 1311ش/1932 تأسیس شد، اما فعالیت رسمی و پوشش سراسری آن از 1315ش/1936 با نظارت اداره مرکزی پست و تلگراف عراق آغاز شد. در 1316ش/1937، ملک غازی اول، پادشاه عراق، که به رادیو علاقه مند بود، ایستگاه رادیویی الزهور را تأسیس کرد، مشتمل بر سه ایستگاه، که دو ایستگاه آن در کاخهای سلطنتی بغداد متمرکز شده بود و اخبار و سخنرانیها را به عربی و انگلیسی و در سالهای بعد به لهستانی نیز پخش می کرد. در 1318ش/ 1939 رادیو کردی، در 1338ش/1959 رادیو ترکمن، در 1344ش/ 1965 رادیو نیروهای مسلح عراق و بعد از جنگ عربها و اسرائیل در 1346ش/1967 رادیو الزحف المقدس (یورش مقدس)، که پس از اندکی متوقف شد، تأسیس شدند. جمال عبدالناصر (متوفی 1348ش/1970) که با پیمان بغداد* مخالف بود، با تأسیس رادیو صوت العرب در قاهره بر ضد رادیو العراق الحر فعالیت می کرد. در طول حاکمیت حزب بعث*، رسانه ها تحت تسلط کامل حاکمیت بود و رادیوهای خصوصی نیز اجازه فعالیت نداشتند. پس از حمله نیروهای ائتلاف به رهبری امریکا در 1382ش/ 2003، ایستگاههای رادیویی خصوصی گسترش یافت (راوی^[82] ، ص 14ـ16؛ خالد سرحان  حرة^[83]  و لیدیگ^[84] ، ص 100ـ101).   تلویزیون عراق در 1335ش/1956 تأسیس و در 1349ش/ 1970، شبکه دو آن راه اندازی شد و آغاز پخش رنگی آن نیز 1355ش/1976 بود. شبکه ماهواره ای عراق از 1356ش/ 1977 پخش ماهواره ای خود را آغاز کرد. بیشتر برنامه های تلویزیون عراق، پس از سلطه حزب بعث، تبلیغ مرام حزب بعث و آرا و افکار مقامات حزب، به ویژه صدام حسین بود. با حمله امریکا به عراق، پخش برنامه های تلویزیونی عراق قطع شد و پس از آن، تلویزیونهای خصوصی جایگاه ویژه ای در میان رسانه های عراق یافتند و راه اندازی شبکه تلویزیونی به همت احزاب و گروههای سیاسی، مذهبی و قومی و سیاستمداران و سرمایه داران بزرگ شدت یافت. به جز شبکه العراقیه که به دولت عراق تعلق دارد، الشرقیه، الفَیْحاء، السومریه، الدیار، بغداد، الفرات، الرافدین، البغدادیه و کوردسات از مهم ترین شبکه های خصوصی عراق اند (هبه شاهین، ص 196، 332ـ 345).

2. اردن. پخش رادیویی در اردن را در 1315ش/  1936 انگلیسیها، که این کشور تحت الحمایه آنها بود، آغاز کردند. برنامه های این رادیو به زبانهای عربی و انگلیسی بود و با تبلیغات ایتالیا در منطقه رقابت می کرد. به دنبال جنگ 1327ش/ 1948 میان عربها و اسرائیل، عبداللّه بن حسین* (ملک عبداللّه) پادشاه اردن رادیوی ملی را تأسیس کرد و در 1335ش/ 1956، ایستگاه رادیویی دیگری افتتاح شد که عمده فعالیت آن پاسخ گویی به تبلیغات رادیوهای رقیب، به ویژه رادیوهای مصر بر ضد خاندان هاشمی بود. رادیوی کنونی اردن را حسین بن طلال* (ملک حسین) در 1338ش/1959 افتتاح کرد و به تدریج پخش برنامه به زبانهای انگلیسی و فرانسه نیز به خدمات آن افزوده شد (محمد عایش^[85]  و همکاران، ص 132ـ  134؛ بوید، 1982، ص 84ـ85). اردن به علت کمبود منابع مالی و سرمایه گذاریهای دولتی و آشوبهای سیاسی و وخامت اقتصادی ناشی از جنگ عربها و اسرائیل در 1346ش/1967، با تأخیر ایستگاه تلویزیونی خود را راه انداخت. تلویزیون اردن با کمک شرکتی امریکایی در 1347ش/ 1968 (بوید، 1389ش، ص 111)، در آغاز به صورت سیاه و سفید و در 1351ش/ 1972 شبکه دو آن به صورت رنگی تأسیس شد. در 1380ش/ 2001، این دو شبکه ادغام شدند و شبکه دو، شبکه ورزشی شد و شبکه سه نیز ویژه پخش فیلم به راه افتاد. شبکه ماهواره ای اردن، که دولتی است، زیر نظر مؤسسه رادیو تلویزیون در 1372ش/1993 آغاز به کار کرد. عمده برنامه های این شبکه تولید داخل و بقیه آنها تولید کشورهای عربی و درصد اندکی تولید کشورهای خارجی است (شوپ^[86] ، ص 50؛ هبه شاهین، ص 172ـ174).

 3. فلسطین. انگلیسیها رادیو را در فلسطین در دوره ای که این سرزمین تحت الحمایه آنها بود در 1315ش/1936 تأسیس کردند. برنامه های این رادیو به سه زبان عربی، عبری و انگلیسی بود. پس از شکل گیری رژیم صهیونیستی در 1327ش/ 1948 و تشکیل سازمان آزادی بخش فلسطین* در 1343ش/1964، چون این رادیو صدای واقعی فلسطینیها و منادی حقوق آنها نبود، سازمان آزادی بخش فلسطین به عنوان نماینده رسمی مردم فلسطین، در کشورهای عربی ازجمله مصر، عراق، کویت، الجزایر و یمن، رادیوی خود را تأسیس کرد (عریب عارف نجار^[87] ، ص 221ـ222).  پس از تأسیس تشکیلات خودگردان فلسطین در 1373ش/ 1994، تلویزیون فلسطین در همان سال فعالیت خود را زیر نظر وزارت اطلاع رسانی این تشکیلات آغاز کرد. امروزه شبکه ماهواره ای فلسطین به دو زبان عربی و انگلیسی پخش می شود و مشتمل است بر برنامه های دینی، خبری و سرگرمی که 60% آنها تولید داخلی، 35% ساخت کشورهای عربی و 5% تولید خارجی است (هبه شاهین، ص 197-199).

4. لبنان. در 1317ش/1938، فرانسه رادیو الشرق (لوان)^[88] را در لبنان تأسیس کرد تا فرهنگ فرانسوی را در آن منطقه رواج دهد و در بحبوحه جنگ جهانی دوم به تبلیغات آلمان و ایتالیا نیز پاسخ گوید. در 1325ش/1946، این ایستگاه رادیویی پس از خروج فرانسویها زیرنظر دولت لبنان قرار گرفت و به محطة الاذاعة اللبنانیة (ایستگاه رادیویی لبنان) تغییر نام داد که به پنج زبان زنده دنیا برنامه پخش می کرد. در 1354ش/1975، در پی جنگ داخلی، دولت لبنان صدای لبنان^[89]  را تأسیس کرد و احزاب و  گروههای سیاسی نیز ایستگاه رادیویی مخصوص خود را تأسیس کردند. با انعقاد پیمان طائف در 1368ش/1989 و برقراری صلح در لبنان، دولت مرکزی ادامه فعالیت این رادیوها را پذیرفت به شرط آنکه 5% از درآمد پخش تبلیغات خود را به رادیو لبنان بپردازند (محمود حمود^[90]  و ولید عفیفی^[91] ، ص 165ـ166).   نخستین ایستگاه تلویزیونی در لبنان در 1338ش/ 1959 آغاز به کار کرد و در 1341ش/1962 شبکه تله اوریان^[92] جایگزین آن شد. تلویزیون لبنان که زیر نظر دولت بود، تا جنگ داخلی سالهای 1354ـ1355ش/1975ـ1976 و سپس ظهور دهها ایستگاه تلویزیونی جناحهای گوناگون سیاسی و نظامی، با پخش پیامهای بازرگانی به امور تجاری نیز اهتمام داشته است. این تلویزیون تا 1364ش/1985 تنها تلویزیون این کشور بود تا اینکه شبکه شرکت پخش رادیو تلویزیونی لبنان (ال بی سی)^[93]  که  به مارونیهای لبنان تعلق دارد، افتتاح شد. برنامه های شبکه ماهواره ای تلویزیون لبنان مشتمل است بر گردشگری، تحلیلهای سیاسی و اجتماعی، ورزشی و کودکان با 82% تولید داخلی، 5% ساخت کشورهای عربی و 13% خارجی. پس از پیمان طائف، شبکه های تلویزیونی خصوصی بسیاری در لبنان تأسیس شد که به احزاب، گروهها، قومیتها و مذاهب مختلف تعلق داشت (هبه شاهین، ص 192ـ193، 293). شبکه های تلویزیونی لبنان از شبکه های مشهور و پرطرفدار در جهان عرب به شمار می آیند. شبکه تلویزیونی المستقبل^[94]  را رفیق حریری*،  نخست وزیر لبنان در 1372ش/ 1993 تأسیس کرد. دیگر شبکه معروف لبنان، تلویزیون المنار است که به حزب اللّه لبنان تعلق دارد. این شبکه کار خود را در 1370ش/1991 آغاز کرد با برنامه های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی که 80% تولید داخل و 20% ساخت کشورهای عربی است (همان، ص 290ـ299؛ ثریا جعیبس، ص 151ـ153).  

5. بحرین. بحرین نخستین کشور حاشیه خلیج فارس است که اولین ایستگاه رادیویی خود را در 1319ش/1940 تأسیس کرد. عامل راه اندازی این ایستگاه رادیویی در آغاز جنگ جهانی دوم، تلاش بریتانیا برای جلب افکار عمومی عربها در مقابل جبهه متحدین بود. این رادیو در 1324ش/1945 پس از جنگ جهانی دوم متوقف شد. رادیو دولتی بحرین پس از استقلال کشور در 1334ش/1955، آغاز به کار کرد. بودجه این رادیو از طریق درآمدهای حاصل از آگهیها و مساعدت مالی دولت تأمین می شود. در 1354ش/1975، برای هر هزار شهروند بحرینی 341 دستگاه رادیو وجود داشته است. این رقم در 1376ش/ 1997 به 560 دستگاه افزایش یافت. رادیو برنامه دوم، رادیو قرآن کریم و رادیو خبر بحرین و رادیو اف ام بحرین دیگر رادیوهای این کشورند (← مشیخی، ص 265، 295ـ300؛ بوید، 1982، ص 146ـ148). در 1352ش/1973، یک شرکت امریکایی پخش برنامه های تلویزیونی را به صورت رنگی در بحرین آغاز کرد. دولت بحرین 20% سهام آن را داشت، اما در 1355ش/1976 مالکیت این تلویزیون به دولت بحرین منتقل شد. انتقال اخبار داخلی، منطقه ای و بین المللی، تولید و پخش برنامه های داخلی و محلی در مناسبتها، توسعه مجموعه های تلویزیونی، تقویت و تعمیق احساس ملی و به کارگیری فنّاوریهای نوین و کادر فنی مجرب از اهداف این تلویزیون است. برپایه آمار در 1339ش/1960 برای هر هزار شهروند بحرینی  222 دستگاه تلویزیون وجود داشته و در 1376ش/ 1997 این عدد به430 رسیده است. بحرین از 1375ش/ 1996، با پنج شبکه پخش ماهواره ای را آغاز کرد. القناة الریاضیة (شبکه ورزش) بحرین نیز در 1385ش/2003 به آنها افزوده شد (هبه شاهین، ص 181ـ187؛ مشیخی، ص 301ـ304).

6. سوریه. دولت سوریه در 1325ش/1946، رادیو سوریه را تأسیس کرد. این رادیو افزون بر زبان عربی به زبانهای فرانسه، انگلیسی، ترکی و عبری برنامه پخش می کرد. پس از ادغام سوریه با مصر و تشکیل جمهوری متحده عربی* در 1337ش/ 1958 تا 1340ش/1961، استفاده از تجربیات مصریها باعث رشد و شکوفایی رادیوی سوریه شد و با افزایش ایستگاههای رادیویی و گسترش دامنه مخاطبان، پخش برنامه های آن به یازده زبان افزایش یافت (سینگال^[95]  و کریشنا^[96] ، ص 264ـ267).   تلویزیون سوریه در 1339ش/1960 و همگام با تلویزیون مصر، در هنگام برپایی جمهوری متحده عربی تأسیس شد و پخش ماهواره ای را در 1374ش/1995 آغاز کرد. این شبکه زیرنظر هیئت عمومی رادیووتلویزیون سوریه به تدریج بر تعداد شبکه های ماهواره ای خود افزود و شبکه های تخصصی برای پخش اخبار و مجموعه های تلویزیونی تأسیس کرد. تلویزیونهای خصوصی نیز در سوریه مجوز فعالیت دارند از جمله شبکه های شام، الدنیا و ای ان ان^[97] . شبکه اخیر که از لندن  برنامه پخش می کند به برادرزاده بشار اسد تعلق دارد (هبه شاهین، ص 174ـ176، 316ـ318).

7. یمن. پخش رادیو صنعا در 1326ش/1947 با میانگین دو ساعت ونیم در دو روز در هفته آغاز شد. این رادیو که از انقلابیون در مقابله با رژیم پادشاهی حمایت می کرد، یک سال بعد توقیف شد، اما در 1334ش/1955 بار دیگر پخش برنامه های خود را با نظارت حکومت از سر گرفت. با پیروزی انقلاب مردم یمن در 1341ش/1962 برضد نظام پادشاهی، این رادیو زیر نظر انقلابیون قرار گرفت و سهم مهمی در اتحاد دو یمن در 1369ش/ 1990 داشت (إذاعة صنعاء، 2014). در یمن جنوبی نیز رادیو عدن در 1333ش/1954 کار خود را آغاز کرد. این رادیو به جز زبان عربی، برنامه هایی نیز به زبانهای انگلیسی و فرانسه پخش می کند (إذاعة عدن، 2013). اولین شبکه تلویزیونی در یمن در 1343ش/1964 با نام تلفزیون صنعاء (تلویزیون صنعا) به کمک انگلیسیها تأسیس شد. هدف از تاسیس آن تحقق اهداف استعمار بود. شبکه اول تلویزیون یمن در صنعا در 1354ش/1975 به کمک یک شرکت فرانسوی تأسیس و در 1359ش/1980 پخش آن رنگی شد. با وحدت دو یمن در 1369ش/1990، تلویزیون یمن دارای دو شبکه شد، که شبکه اول آن در صنعا پایتخت سیاسی و شبکه دو آن در عدن پایتخت اقتصادی و تجاری به فعالیت پرداختند. در 1375ش/1996، شبکه ماهواره ای یمن (قناة الیمن الفضائیه) پخش خود را آغاز کرد که برنامه هایش 77% تولید داخل، 22% ساخت کشورهای عربی و 1% خارجی است. دیگر شبکه ماهواره ای دولتی یمن شبکه سبا است که در 1386ش/2007 با رویکردی فرهنگی تأسیس شد. شبکه های خصوصی بسیاری به ویژه پس از انقلاب اخیر در این کشور فعال اند. شبکه السعیده یکی از مهم ترین این شبکه هاست که در 1386ش/2007 تأسیس شده است و برنامه هایش را از قاهره پخش می کند (هبه شاهین، ص 177ـ181، 331).

8. عربستان. تأسیس رادیو در عربستان ابتدا با مخالفت علمای وهابی روبه رو شد. سرانجام پخش رادیویی با نام رادیو مکه در 1328ش/ 1949 از شهر جده شروع شد. برنامه های رادیو در آغاز بیشتر برنامه دینی، فرهنگی و ادبی بود و فقط موسیقی نظامی پخش می شد. در 1344ش/ 1965، ایستگاه رادیویی دیگری در شهر ریاض و پس از آن در 1346ش/ 1967 ایستگاه سومی در شهر دمّام راه اندازی شد. در 1358ش/ 1979، دو ایستگاه جده و ریاض با تأکید بر برنامه های دینی، فرهنگی، ادبی و پخش موسیقی نظامی ادغام شدند. زنان تا مدتی اجازه گویندگی و اجرای برنامه در رادیو را نداشتند (محمدفرید محمود، ص341ـ344؛ مشیخی، ص358ـ 359؛ صبیحی، ص 24ـ37). رادیو قرآن کریم، رادیو نَدا الاسلام و رادیویی به زبانهای غیرعربی (البَرامِج المُوَجَّهَة) از دیگر رادیوهای مهم عربستان اند. رادیو زبانهای خارجی برنامه هایی به زبان فارسی نیز پخش می کند. براساس آمار 1385ش/2006، 70% مردم عربستان از رادیو استفاده می کنند (مشیخی، ص 361ـ364؛ بوید، 1982، ص 121ـ 124). نخستین پخش تلویزیونی را در 1334ش/ 1955 نیروی هوایی امریکا در شهرهای جده و ریاض آغاز کرد. به تدریج محدوده پخش برنامه ها به سایر نواحی کشور گسترش یافت. دومین ایستگاه پخش تلویزیونی را شرکت آرامکو در استان الشرقیة (المنطقة الشرقیة) در 1336ش/1957 تأسیس کرد. این شبکه ها برنامه های امریکایی را که بیشتر سرگرم کننده و تفریحی بود، پخش می کردند. ملک فیصل (حک  : 1343ـ 1354ش/ 1964ـ 1975) برای توسعه پخش تلویزیونی از امریکا کمک خواست و استانداردهای فنی و مهندسی آن تعیین شد. شرکتهای سعودی در اواسط دهه 1350ش/ 1970، به تدریج اختیار امور رسانه ای را به دست گرفتند و عربستان سعودی توجه ویژه ای به گسترش تلویزیون در میان شهروندان نشان داد. با توجه به نبود سینماهای عمومی در این کشور و محبوبیت روزافزون رسانه های مصر که عملا بر ضد خاندان سلطنتی سعودی موضع داشت، این رسانه ابزاری کارآمد برای بازتاب نگرشهای رسمی این کشور از ارزشهای اسلامی به شمار می آمد که می توانست میان مردم و دولت پیوند ایجاد کند. در سطح دولتی اولین ایستگاه تلویزیونی عربستان در 1341ش/  1962 تأسیس شد. شبکه دو نیز پخش خود را در 1362ش/ 1983 به زبان انگلیسی برای خارجیهای مقیم عربستان با هدف اطلاع رسانی درباره مسائل کشور آغاز کرد. شبکه ورزش (القناة الریاضیة) از 1381ش/2002 و شبکه الاخباریه از 1383ش/ 2004 فعالیت خود را در شهر ریاض آغاز کردند (مشیخی، ص 364ـ 371، 382؛ هبه شاهین، ص 161ـ167؛ محمد فرید محمود، ص 439ـ446؛ بوید، 1389ش، ص112). مهم ترین شبکه های خصوصی در جهان عرب را سعودیها تأسیس کردند. مرکز پخش رادیو تلویزیونی خاورمیانه (ام بی سی)^[98]  را ولیدبن ابراهیم الابراهیم داماد ملک فهد، و صالح  کامل، سرمایه دار عربستانی، در 1370ش/1991 با الگوبرداری از شبکه های پرطرفدار امریکایی در لندن راه اندازی کردند. یکی از اقدامات مهم ام بی سی، تأسیس شبکه خبری تلویزیونی العربیة در 1382ش/ 2003 بود. این شبکه را دولتمردان عربستانی با توجه به فراگیری شبکه الجزیره و در رقابت با آن تأسیس کردند تا جریان خبری را در جهان عرب از سیطره قطریها خارج کنند. این شبکه که به نوعی منافع دولت عربستان سعودی را در نظر دارد، از ماهواره های مهم دنیا برنامه پخش می کند و در مدت کوتاهی یکی از منابع خبری مهم در جهان عرب شده است (← هبه شاهین، ص 233ـ244؛ ثریا جعیبس، ص 132ـ 133، 170؛ کرایدی^[99] ، ص 30ـ31). مجموع شبکه های رادیو و  تلویزیون عرب (ای آرتی)^[100]  از شبکه های تلویزیونی معروف و  پیشگام در جهان عرب است که صالح کامل و امیر ولیدبن طلال، شاهزاده سعودی، در 1372ش/ 1993 تأسیس کردند. روتانا^[101] ،  معروف ترین شبکه پخش موسیقی در جهان عرب، را ولیدبن طلال در 1379ش/ 2000 تأسیس کرد. این شبکه چندین شبکه پخش موسیقی، فیلم و سریال دارد و بیشترین بیننده را جذب کرده است (هبه شاهین، ص 244ـ246، 266ـ268).

8. کویت. نخستین ایستگاه رادیویی کویت در 1330ش/ 1951 تأسیس شد و سهمی عمده در استقلال این کشور در 1340ش/1961 داشت. رادیو برنامه دوم در 1343ش/ 1964 راه اندازی شد، که هم اکنون افزون بر کویت، کشورهای عربی منطقه و عراق را پوشش می دهد. در همان سال نیز رادیو برنامه انگلیسی آغاز به کار کرد. با اشغال کویت به دست عراق در 1370ش/1991، پخش برنامه های رادیو کویت در عربستان و سپس مصر ادامه یافت. اخبار و برنامه های سیاسی از مهم ترین برنامه های رادیو کویت است. این رادیو بیشتر بر پخش برنامه های زنده تأکید دارد. رادیو قرآن کریم و رادیو برنامه اروپایی (البرنامج الاوروبی) نیز دیگر رادیوهای مهم کویت اند (مشیخی، ص 489ـ493؛ بوید، 1982، ص 115). تلویزیون کویت را نخست در 1336ش/ 1957 یکی از سرمایه داران  کویتی راه اندازی کرد. دولت کویت در 1340ش/ 1961، نخستین ایستگاه تلویزیونی را با پخش سیاه وسفید تأسیس کرد و در 1353ش/ 1974 پخش رنگی برنامه ها آغاز شد. این تلویزیون در 1371ش/1992 پخش ماهواره ای را آغاز کرد و سپس گسترش یافت و بیشتر مناطق آسیا، اروپا و افریقا را در بر گرفت. 80% برنامه های تلویزیونی آن تولید داخلی است. از 1357ش/ 1978 شبکه دو، شبکه ورزش و شبکه چهار به تدریج به مجموعه تلویزیون کویت اضافه شدند. تلویزیونهای خصوصی به مدیریت سرمایه داران، سیاستمداران و شرکتها رونق دارند. مهم ترین شبکه های تلویزیونی خصوصی در کویت عبارت اند از: شبکه تلویزیونی الرأی تأسیس 1383ش/2004 با مالکیت شرکت الرأی؛ شبکه تلویزیونی فلاش؛ شبکه ماهواره ای العفاسی (قناة العفاسی الفضائیة) با محتوای برنامه های دینی همچون ادعیه و اشعار اسلامی؛ شبکه ماهواره ای فنون تأسیس 1384ش/ 2005 با برنامه های طنز (هبه شاهین، ص 168ـ 170، 318ـ323؛ مشیخی، ص 493ـ500).

9. امارات متحده عربی. پیش از تأسیس این کشور در 1350ش/1971، برخی رسانه ها ازجمله رادیو در ابوظبی و دوبی راه اندازی شدند. در عَجْمان و سایر امارتهای مجاور در 1340ش/1961، سرمایه دار اماراتی، راشدبن عبداللّه بن علی بن حمضه، پخش رادیویی را آغاز کرد، اما پس از چندی به علت کمبود منابع مالی پخش برنامه های این رادیو در 1344ش/1965 متوقف شد. پس از آن، رادیو صوت الساحل دومین ایستگاه رادیویی بود که انگلیسیها آن را در شارجه راه اندازی کردند و پس از استقلال مالکیت آن به دولت دوبی منتقل شد. رادیو ابوظبی که در 1348ش/1969 راه اندازی شد، مهم ترین رادیو در این کشور است و ترجمان رسمی دولت امارات محسوب می شود. رادیو ابوظبی به مسائل مختلف محلی و داخلی و طرح موضوعات مورد توجه مردم و پاسخ گویی به نیازهای آنها از طریق مسئولان دولتی توجه خاصی دارد. در 1378ش/1999، مؤسسه رسانه های امارات (مؤسسة الامارات لِلاعلام) تأسیس شد که سازمان رادیو و تلویزیون زیر نظر آن قرار گرفت. رادیو قرآن کریم، رادیو امارات، رادیو رأس الخیمه، و رادیو امّالقُوَین دیگر رادیوهای دولتی مهم امارات اند. در 1380ش/2001، شبکه رادیویی خصوصی به نام شبکه رادیویی عربی در دوبی راه اندازی شد که هم اکنون هشت ایستگاه رادیویی به زبانهای مختلف عربی، انگلیسی و هندی با هدف تجاری و تفریحی دارد (بوید، 1982، ص 155ـ156؛ مشیخی، ص 177ـ178، 216ـ224). نخستین پخش تلویزیونی را در امارات شیوخ ابوظبی در 1348ش/ 1969 به صورت سیاه وسفید راه اندازی کردند که در 1353ش/ 1974 پخش آن رنگی شد. پس از تأسیس امارات، قناة ابوظبی تلویزیون دولتی این کشور شد و در 1371ش/ 1992، پخش ماهواره ای خود را آغاز کرد. این شبکه از 1375ش/ 1996 چند شبکه ورزشی پرمخاطب افتتاح کرده است که مسابقات مهم فوتبال جهان را پوشش می دهد. پخش تلویزیونی در دوبی از 1349ش/ 1970 از یک ایستگاه تجاری، به صورت غیر رنگی، راه اندازی شد. در 1357ش/ 1978، دومین شبکه تلویزیونی دوبی به نام شبکه تلویزیونی دوبی^[102]  به  زبان انگلیسی تأسیس شد. شبکه های تلویزیونی رأس الخیمه و شارجه نیز به ترتیب در 1355ش/ 1976 و 1368ش/  1989 آغاز به کار کردند، اما پخش تلویزیونی شبکه رأس الخیمه در دهه 1360ش/ 1980 به علت کمبود منابع مالی و مشکلات نظارت بر برنامه های خارجی که با فرهنگ عربی و اسلامی جامعه تناسب نداشت، متوقف شد. شبکه ماهواره ای دوبی که در 1371ش/ 1992 راه اندازی شد، نخستین شبکه تلویزیونی عربی بود که شبانه روز فعالیت می کرد. این شبکه به تدریج گسترش یافت و شبکه های ورزشی، خبری و پخش مجموعه های تلویزیونی را راه اندازی کرد. تا 1386ش/2007، چندین شبکه ازجمله شبکه ورزشی دوبی، شبکه ابوظبی، شبکه امارات، شبکه ورزشی ابوظبی، شبکه ماهواره ای شارجه، شبکه عجمان، شبکه ماهواره ای رأس الخیمه، شبکه وان تی وی^[103]  و  سماء دوبی تأسیس شدند (ثریا جعیبس، ص 162ـ163؛ هبه شاهین، ص 150ـ153؛ مشیخی، ص 226ـ245).

10. قطر. قطر در منطقه حاشیه خلیج فارس، پیشرفتهای درخورتوجهی در زمینه رسانه ازجمله رادیو و تلویزیون داشته است. شیخ حمدبن خلیفه آل ثانی (حک : 1374ـ1392ش/ 1995ـ 2013)، در 1377ش/ 1998 وزارت اطلاع رسانی را منحل و اعلام کرد که در کار رسانه ها هیچ دخالتی نخواهد کرد. پخش رادیویی این کشور در 1347ش/1968 آغاز شد و رادیو قطر هم اکنون منطقه خلیج فارس و بسیاری از کشورهای عربی را پوشش می دهد. 85% از مجموع برنامه های رادیو ملی به صورت محلی تولید می شود. رادیو انگلیسی، رادیو اردو، رادیو فرانسه، رادیو قرآن کریم، رادیو صوت الخلیج از دیگر رادیوهای مهم قطرند. در 1376ش/1997، برای هر هزار تن، 428 دستگاه رادیو در این کشور وجود داشته است (بوید، 1982، ص 151؛ مشیخی، ص 397، 415ـ420). تلویزیون قطر از 1349ش/1970 راه اندازی و پخش رنگی آن نیز در 1353ش/ 1974 آغاز شد که به مسائل دینی، برنامه های خبری، فرهنگی و برخی دیگر از موضوعات می پردازد. در 1361ش/1982، شبکه دو تلویزیون به زبان انگلیسی راه اندازی شد که بیشتر فیلمهای خارجی و برنامه های ورزشی را پخش می کند. در 1384ش/2005، شبکه دو به شبکه الکأس تغییر نام یافت که با پخش برنامه ها و مسابقات ورزشی پرمخاطب تحول مهمی در تولید برنامه های ورزشی به وجود آورد. پخش ماهواره ای تلویزیون قطر از 1377ش/ 1998 آغاز شد. ماهواره قطر به زبان عربی برنامه های خبری، اجتماعی، ورزشی و سرگرمی پخش می کند که 60% تا 70% برنامه های آن تولید داخلی، 20% تا 30% ساخت کشورهای عربی و 5% تا 10% خارجی است (مشیخی، ص 420ـ421؛ هبه شاهین، ص 190ـ 192). شبکه الجزیره* از شبکه های مهم خبری و تأثیرگذار و جریان ساز در جهان عرب است که در 1375ش/1996 تأسیس شده است. این شبکه که مستقل معرفی شده است، با حمایت دولت قطر تأسیس شده و از 1382ش/2003 با تأسیس چند شبکه متنوع کار خود را گسترش داده است (هبه شاهین، ص305ـ314؛ مشیخی، ص 425ـ 448).

11. عمان. فعالیت رادیو عمان با زمامداری سلطان قابوس در شهر مسقط  در 1349ش/1970 آغاز شد. از 1351ش/ 1972، زمان پخش برنامه ها و گستره پوشش آن افزایش یافت و ایستگاه رادیویی جدید در منطقه ظفار افتتاح شد. در 1358ش/ 1979، ارتباط دو ایستگاه رادیویی مسقط و ظفار از طریق ماهواره تحقق یافت. 80% تا 90% برنامه های رادیو عمان تولید داخل است و برنامه های وارداتی برنامه های نمایشی و فرهنگی است که از کشورهای لبنان، سوریه و مصر خریداری می شود. پس از تصویب قانون مؤسسات خصوصی رادیو تلویزیونی در 1383ش/ 2004، اولین ایستگاه رادیویی خصوصی و شبانه روزی به نام هَلا در عمان راه اندازی شد. برنامه های این رادیو خدماتی، تفریحی و سرگرم کننده است (مشیخی، ص 39ـ 57، 68ـ71؛ بوید، 1982، ص 162). عمان از نخستین کشورهای عربی است که دارای تلویزیون رنگی شد. این شبکه تلویزیونی با کمک دو شرکت آلمانی و انگلیسی در 1353ش/1974 آغاز به کار کرد و یک سال بعد ایستگاه دوم تلویزیونی را شرکت فیلیپس^[104]  در شهر صلاله در  استان ظفار افتتاح کرد. در 1358ش/1979، این دو شبکه برای بهبود سطح کیفی برنامه ها و کاهش هزینه ها، به صورت شبکه واحد برنامه هایشان را از ماهواره های بین المللی پخش کردند. شبکه دو ماهواره ای عمان نیز در 1385ش/2006 افتتاح شد. براساس آمار وزارت ارتباطات عمان، 60% تا 70% از مجموع برنامه های تلویزیونی تولید داخلی است. شبکه یک بیشتر برنامه های خبری، دینی و فرهنگی پخش می کند و شبکه دو افزون بر برنامه های ورزشی داخلی و خارجی، برنامه های فرهنگی، علمی و ورزشی و تفریحی را پوشش می دهد (هبه شاهین، ص 188ـ190؛ تورستریک^[105]  و فیر^[106] ، ص 55).   

ب) شمال افریقا

1. مصر. پخش رادیویی در مصر در دهه 1300ش/  1920 از سوی چند شرکت خصوصی آغاز شد که این شبکه های رادیویی به نام خاندان حاکم نامیده می شدند، مانند رادیو فاروق و رادیو فوزیه. در 1313ش/1934، ایستگاه رادیویی دولتی به کمک یک شرکت انگلیسی  راه اندازی شد. تعداد ایستگاههای رادیویی دولتی در ابتدا چهار ایستگاه بود که بعدها به ده ایستگاه رسید. در 1326ش/1947، دولت مصر مالکیت کامل رادیو را که 60% آن متعلق به شرکت انگلیسی بود، به دست آورد. با پیروزی انقلاب ژوئیه* 1952 (1331ش)، شورای عمومی رادیو و تلویزیون (الهیئة العامة للاذاعة و التلفزیون) تأسیس و رادیو زیر نظر این هیئت اداره شد. رادیو صوت العرب معروف ترین ایستگاه رادیویی جهان عرب در آن دوره در 1332ش/ 1953 تأسیس شد. جمال عبدالناصر* رئیس جمهور وقت مصر این رادیو را برای گسترش افکار خود، همچون ملی گرایی عربی و مبارزه با استعمار در جهان عرب تأسیس کرد. این رادیو را همه کشورهای عربی به زبان عربی دریافت می کردند. از 1360ش/1981، با به قدرت رسیدن حسنی مبارک، رادیو مصر گسترش یافت و ایستگاههای رادیویی متعددی ایجاد شد، ازجمله رادیوهای الشعب، الاسکندریة، الشباب و الریاضة، رادیو الموسیقیا، رادیو قرآن کریم و رادیوالشرق الاوسط (بوید، 1389ش، ص 110؛ همو، 1982، ص 13ـ18؛ سونیا دبوس^[107] ، ص 64ـ67).  تلویزیون مصر در 1338ش/ 1959، با کمک یک شرکت امریکایی  در زمان جمال عبدالناصر تأسیس شد و در 1339ش/ 1960، پخش برنامه های خود را آغاز کرد. شبکه دوم در 1340ش/ 1961 راه اندازی شد و با پخش رنگی در 1355ش/1976 ادامه یافت. شبکه های سوم تا پنجم در  1364 تا 1369ش/ 1985ـ 1990 تأسیس شدند. شمار شبکه های تلویزیونی در مصر بسیار است و این شبکه ها در سطح جهان عرب کیفیت مطلوبی دارند و از اقبال زیادی در میان بینندگان تلویزیونی جهان عرب برخوردارند. شبکه یک ماهواره ای مصر در 1369ش/ 1990 تأسیس شد و به دنبال آن شبکه دو ماهواره ای به راه افتاد. در 1373ش/ 1994، شبکه ماهواره ای نایل تی وی^[108]  تأسیس شد که به انگلیسی و فرانسه برنامه پخش  می کرد و در 1377ش/ 1998 شش شبکه دیگر به آن افزوده شد. از آن پس، شبکه های خصوصی بسیاری در مصر فعال شدند که شبکه های دریم تی وی^[109]  و المحور از آن جمله اند (سونیا  دبوس، ص 67؛ بوید، 1982، ص 33ـ48؛ هبه شاهین، ص 74ـ79، 106ـ131).

2. تونس. نخستین ایستگاه رادیوی خصوصی در تونس در 1303ش/1924 آغاز به کار کرد. در 1314ش/ 1935، دو ایستگاه رادیویی خصوصی به نامهای رادیو بیزرت^[110]  و رادیو  اس فاکس^[111]  تأسیس شدند و در 1316ش/ 1937 نیز رادیو تونس  و رادیو سوسه فعالیت خود را آغاز کردند. پس از جنگ جهانی دوم، فرانسویان اداره رادیوهای خصوصی را به دست گرفتند. پس از استقلال تونس (1336ش/1957)، رادیوی ملی تونس شکل گرفت که مشتمل بر پنج ایستگاه رادیویی بود؛ در کنار آن، برخی از رادیوهای خصوصی قدیم نیز به فعالیت خود ادامه دادند (عبداللّه هیدری^[112] ، ص 276ـ277).  تلویزیون تونس در 1345ش/1966 با همکاری فرانسویها فعالیت خود را آغاز کرد که برنامه های آن به زبانهای عربی و فرانسه پخش می شد. شبکه ماهواره ای تونس به نام قناة تونس السابعه (شبکه هفت تونس) در 1371ش/ 1992 راه اندازی شد. 60% برنامه های این شبکه ساخت داخل، 30% ساخت کشورهای عربی و 10% خارجی است. شبکه های تلویزیونی خصوصی در تونس مجوز فعالیت دارند. شبکه المستقلّة، حَنْبَعَل و نَسْمه از مهم ترین شبکه های تلویزیونی خصوصی تونس به شمار می روند (هبه شاهین، ص 199ـ200، 324ـ 325؛ عبداللّه هیدری، ص 277ـ 278).

3. الجزایر. رادیو الجزایر نخستین رادیو در جهان عرب بود که در 1304ش/1925 به دست فرانسویها تأسیس شد. این رادیو برنامه های خود را به زبان فرانسه پخش می کرد. رادیوی ملی پس از استقلال الجزایر (1341ش/1962) شکل گرفت. این رادیو سه شبکه دارد و شبکه اول به زبان عربی و فرانسه و آمازیغی (زبان بومی شمال افریقا) برنامه پخش می کند. افزون بر این، رادیوهای محلی نیز به وفور در الجزایر وجود دارند (لید زغلمی^[113] ، ص 17ـ18؛ راسم محمد جمال، ص 106).  تلویزیون الجزایر در زمان استعمار فرانسه در 1335ش/ 1956 تأسیس شد و برنامه های تلویزیون پاریس را پخش می کرد، اما پس از استقلال در 1341ش/1962، پخش برنامه های داخلی از این تلویزیون آغاز شد. قناة الجزائر که شبکه ای ماهواره ای است، در 1363ش/1994 تأسیس شد و به زبانهای عربی، فرانسه و انگلیسی برنامه پخش می کند. 70% از برنامه های تلویزیون ماهواره ای الجزایر تولید داخل و 25% خارجی است و در برگیرنده برنامه هایی از جمله اخبار، مسائل فرهنگی، دینی و سرگرمی است. شبکه سه الجزایر از دیگر شبکه های دولتی ماهواره ای است که در 1385ش/  2006 احداث شد و به زبانهای عربی و فرانسه برنامه پخش می کند (هبه شاهین، ص 203ـ205).

4. مغرب. استعمارگران فرانسوی در 1307ش/1928 رادیو مغرب را تأسیس کردند. در 1330ش/1951، یک شرکت فرانسوی متصدی پخش رادیویی در مغرب شد که پس از چند سال در 1333ش/ 1954 برنامه های خود را آغاز کرد. پس از استقلال مغرب (1335ش/1956)، رادیو و تلویزیون مغرب تحت نظارت شرکت ملی رادیو و تلویزیون (الشرکة الوطنیة للاذاعة و التلفزة) قرار گرفت. در 1384ش/ 2005، شرکت ملی رادیو و تلویزیون خصوصی شد و رادیوهای خصوصی دیگری نیز تأسیس شدند (الشرکة الوطنیة للإذاعة و التلفزة، 2013). تلویزیون مغرب در 1333ش/1954 در رباط و دارالبیضاء فعالیت خود را آغاز کرد. در 1341ش/ 1962، دولت مغرب این دو ایستگاه را خرید و شبکه سومی نیز به آنها افزود. 62% برنامه های آن تولید داخل، 22% ساخت کشورهای عرب و 16% ساخت کشورهای غیرعرب است که شامل برنامه های متنوعی ازجمله اخبار به زبانهای عربی، فرانسه، اسپانیایی و برخی لهجه های داخلی می شود. قناة المغرب که شبکه ای ماهواره ای است در 1372ش/1993 با برنامه هایی به زبانهای عربی، فرانسه و اسپانیایی آغاز به کار کرد. این شبکه به تدریج گسترش یافت و شبکه چهار، شبکه ورزش (الریاضیة)، شبکه شش و المغربیة را نیز به شبکه های خود افزود. مغرب یکی از پیشگامان تأسیس شبکه های خصوصی در جهان عرب است. شبکه خصوصی تواِم اینترنشنال^[114]  در 1368ش/ 1989 تأسیس شد که  از طریق ماهواره نیز برنامه های خبری، فرهنگی، ورزشی، کودکان، فیلم و گفتگو پخش می کند. شبکه مدیا وان ست^[115]  از  دیگر شبکه های مشهور خصوصی مغرب است که اخبار، برنامه های فرهنگی، گفتگو و مسائل روز را به زبان عربی و انگلیسی پخش می کند (هبه شاهین، ص 200ـ203، 230ـ233).

5. لیبی. نخستین ایستگاه رادیویی لیبی به نام رادیو مارلی^[116] در 1318ش/ 1939 تأسیس شد. این شبکه را ایتالیاییها که لیبی را در تصرف داشتند راه اندازی کردند و هدف آن تبلیغ فاشیسم در دوره جنگ جهانی دوم بود. با شکست ایتالیا در این جنگ، فعالیت این رادیو در 1322ش/ 1943 متوقف شد، اما در 1328ش/ 1949 انگلیسیها دو ایستگاه رادیویی در بنغازی و طُبرُق تأسیس کردند. این دو ایستگاه پس از شکل گیری لیبی مستقل (1330ش/ 1951)، در 1331ش/1952 زیر نظر حکومت مرکزی به فعالیت خود ادامه دادند. ایستگاه رادیویی دیگری نیز با نام (خدمات الاذاعة اللیبیة) در 1336ش/  1957 راه اندازی شد (عابدین شریف، ص 37ـ41؛ کریم مزران^[117] ،  ص180ـ181). تلویزیون لیبی در 1347ش/1968 تأسیس شد، که پس از به قدرت رسیدن مُعَمَّر قذافی (حک : 1348ـ1390ش/ 1969ـ 2011) در جهت پیشبرد اهداف وی به کار رفت. در 1353ش/ 1974 پخش رنگی آن آغاز و در 1359ش/1980 شبکه دو تلویزیون تأسیس شد که به دو زبان فرانسه و انگلیسی برنامه پخش می کرد. پخش ماهواره ای قناة الجماهیریة در 1375ش/ 1996 آغاز شد. برنامه های ماهواره ای تلویزیون لیبی، 90% تولید داخلی و 10% تولید کشورهای عربی بود، مشتمل بر اخبار، میزگردها و برنامه های گردشگری، تجاری و ملی که از سیاستهای دولت تبعیت می کرد (هبه شاهین، ص 207ـ209؛ عابدین شریف، ص67ـ68؛ کریم مزران، ص181ـ182). درواقع، شبکه های تلویزیونی خصوصی در حکومت قذافی خصوصی نبودند و زیرنظر مؤسسات وابسته به دولت، ازجمله مؤسسه توسعه قذافی (مؤسسة القذافی للتنمیة) به ریاست سیف الاسلام قذافی، پسر معمر قذافی، فعالیت می کردند. از مهم ترین شبکه های این دوره می توان به النادی، شبکه ورزشی لیبی، المنوّعه و الهدایه اشاره کرد (هبه شاهین، ص 328ـ329). پس از انقلاب 28 بهمن 1389/ 17 فوریه 2011 مردم لیبی و گسترش آزادیهای سیاسی، رادیو و تلویزیونهای خصوصی متعددی در لیبی شکل گرفت و احزاب و جریانهای سیاسی نیز دارای شبکه های تلویزیونی مخصوص به خود شدند که از مهم ترین شبکه های تلویزیونی ماهواره ای پس از انقلاب می توان به لیبیاالاحرار، النبأ و لیبیاالحره اشاره کرد (بسیسو، 2014).

6. سودان. رادیو سودان در 1324ش/ 1945 در بحبوحه جنگ جهانی دوم با حمایت مالی متفقین در شهر امّدرمان تأسیس شد. پس از پایان جنگ، رادیو تحت نظارت دولت سودان درآمد و تا استقلال سودان در 1332ش/  1953 برنامه های آن در حمایت از منافع استعمارگران بود. از 1334ش/ 1955 برنامه های انگلیسی زبان و از 1344ش/ 1965 برنامه های فرانسه زبان به آن افزوده شد. پس از استقلال (1335ش/ 1956)، رادیوهای دیگری به نام رادیو جوبا، رادیو قرآن کریم، رادیوی الوحدة الوطنیة، و رادیو صوت الامّة السودانیة تأسیس شدند (الاذاعة السودانیة، 2013). تلویزیون سودان در 1342ش/ 1963 فعالیت خود را آغاز کرد. قناة سودان در 1374ش/ 1995 پخش ماهواره ای را به خدمات خود افزود، که در برگیرنده برنامه های دینی، سیاسی، علمی، سرگرمی، کودکان و فیلمهای عربی و خارجی است. 80% این برنامه ها داخلی، 10% عربی و 10% خارجی است. شبکه های تلویزیونی خصوصی نیز در سودان به فعالیت مشغول اند. نخستین این شبکه ها، شبکه ماهواره ای النیل الازرق است که در 1385ش/ 2006 تأسیس شد، با برنامه های نمایشی و برنامه هایی درباره فرهنگ و تمدن قاره افریقا. الشروق، هارمونی، و ساهور از دیگر شبکه های خصوصی سودان اند (هبه شاهین، ص 205ـ207، 329ـ331).

اتحادیه ها و مؤسسات منطقه ای. در 1348ش/1969، اتحادیه رادیوهای دولتهای عربی (اتحاد اذاعات الدول العربیة) زیر نظر اتحادیه عرب در نشستی در خارطوم تأسیس شد. هدف از تأسیس این اتحادیه تقویت روابط و ایجاد هماهنگی میان سازمانهای رادیو و تلویزیون کشورهای عربی برای پیشرفت و رسیدن به فنّاوریهای جدید بود. پس از تأسیس این اتحادیه، تولید برنامه های رادیو و تلویزیونی مشترک در کشورهای عربی گسترش یافت (ثریا جعیبس، ص 58). همچنین مؤسسه تولید برنامه های رسانه ای مشترک (الانتاج البرامجی المشترک) در 1355ش/1976 در شهر کویت تأسیس شد، که هدف آن تولید برنامه های رادیو تلویزیونی و سینمایی است. این مؤسسه تولیدات خود را یک سال بعد آغاز کرد و تاکنون بسیاری از برنامه های نمایشی و مستند را تولید کرده است. تلویزیون الخلیج نیز در 1356ش/1977 در ریاض عربستان در زمان برگزاری دومین همایش وزرای ارتباطات کشورهای حاشیه خلیج فارس راه اندازی شد که هدف آن ایجاد هماهنگی لازم برای همکاری کشورهای عربی منطقه در زمینه تبادل برنامه ها، تجربیات و پژوهشهای یکدیگر بوده است. در زمان تأسیس شورای همکاری خلیج فارس* در 1360ش/ 1981 بر ضرورت تداوم این مؤسسات زیر نظر شورا تأکید شد، اما به رغم گذشت سه دهه از تأسیس شورا، فعالیتها و همکاریهای رسانه ای مشترک در سطح مطلوبی نیست و نتوانسته است به اهداف موردنظر دست یابد (مشیخی، ص 514ـ517). به طور کلی کشورهای جهان عرب در بهره برداری از رادیو و تلویزیون از تجهیزات نسبتآ خوبی بهره مندند، هرچند گیرنده های رادیو و تلویزیون در میان کشورهای غنی و کشورهای فقیر، مانند یمن و سودان، توزیع یکسانی ندارد. جمعیت 250 میلیونی جهان عرب، از حدود 69 میلیون دستگاه رادیویی و 39 میلیون دستگاه تلویزیونی استفاده می کنند (بوید، 1389ش، ص 105ـ106). براساس بسیاری از پژوهشها، تلویزیون بیش از رادیو و دیگر رسانه های گروهی بر زندگی مردم عرب و شکل گیری افکار عمومی آنها تأثیر گذاشته و به سبب داشتن جلوه های بصری و توانایی جذب مخاطبان بی سواد، پرنفوذتر بوده است. با گذشت زمان و پیشرفت فنّاوری، میزان گسترش و دسترسی به تلویزیون بیش از پیش افزایش یافته و توانایی آن در انتقال مستقیم و سریع رویدادها محبوبیت و اهمیت آن را بیشتر کرده است (محمود خلیل، ص 83ـ84). در سالهای دهه 1370ش/ 1990، اقبال زیاد به شبکه های ماهواره ای خصوصی باعث شد که شبکه های دولتی کیفیت برنامه های خود را بهبود بخشند. رادیو و تلویزیون خصوصی در دهه های اخیر موفق به افزایش آگاهی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شهروندان جهان عرب شده است. این شبکه ها با گسترش آزادی بیان بسیاری از خطوط قرمز را، به ویژه در مسائل سیاسی، درهم شکسته اند. شهروندان عرب از طریق برنامه های مختلف، آزادی بیان، احترام به عقاید مخالف، اصول مردم سالاری و فرهنگ مدنی را می آموزند. اما این آگاهی به صورت متراکم و انبوه باقی مانده و به نهادسازی اجتماعی و مشارکت سیاسی تبدیل نشده است. البته ساختارهای سیاسی عامل مهم نهادینه نشدن این آگاهیهاست (خالد حروب، ص 110ـ111؛ موسی شتیوی، ص 143). همچنین، این شبکه ها در احیای هویت عربی و ملی گرایی عربی تأثیر بسزایی داشته اند. ایستگاههای رادیو و تلویزیون علاوه بر پخش اخبار مناطق مختلف جهان عرب و اطلاع رسانی درباره جزیی ترین مسائل این منطقه، امکان گفتگوی مستقیم و بدون واسطه همه شهروندان کشورهای عربی را درباره مسائل مشترک فراهم ساخته اند. این امر باعث حفظ و تقویت هویت عربی و احیای ملی گرایی عربی شده است، به طوری که هیچ کدام از احزاب و جریانات ملی گرای عربی در دهه های قبل، به چنین موفقیتی دست نیافته اند (موسی شتیوی، ص 144). رادیو و تلویزیون در جهان عرب، افکار عمومی را به شکل آشکاری مدیریت و رهبری می کنند. به طوری که شبکه های تلویزیونی در جریان خیزشهای عربی اخیر سهمی مهم و انکارناپذیر داشتند. این شبکه ها به پخش زنده و گسترده این حوادث روی آوردند و در بسیاری از موارد محرک و حامی این اعتراضات بودند و با مدیریت و سازماندهی اعتراضات مردمی، جریان ساز شدند. اما نکته منفی در پوشش تلویزیونی این اعتراضات، عملکرد دوگانه و مغرضانه برخی از شبکه های عربی است. این شبکه ها خط مشی سیاسی دولتهای متبوع خود را در پیش گرفته و فارغ  از هرگونه بی طرفی رسانه ای، به پوشش جانبدارانه این وقایع پرداختند و به بزرگ نمایی یا جعل اخبار روی آوردند تا جریان اعتراضات را به سمت دلخواه خود سوق دهند. در این میان، برخی از شبکه های دیگر بدون هیچ جانبداری به نقل صحیح و متوازن اخبار پرداختند و از این راه موفق شدند به میزان مخاطبان خود بیفزایند (محمد حمید صواف، 1435؛ عبدالعزیز خضر، 2012).

منابع : الاذاعة السودانیة، 2013. Retrieved Dec.29, 2013, from http://www.sudanradio. info/arabic; إذاعة صنعاء، 2014. Retrieved Jan. 4, 2014, from www.sanaaradio.net; إذاعة عدن، 2013. Retrieved Dec. 29, 2013, from www.adenradio.net; ایهاب بسیسو، «ثورة '17 فبرایر، و المشهد الاعلامی»، الاخبار. Retrieved June, 28, 2014, from http://www. al-akbar.com /node/ 7772; داگلاس بوید، «تلویزیون در جهان عرب»، در تلویزیون در جهان، گردآورندگان: آنتونی اسمیت و ریچارد پاترسون، ترجمه مسعود اوحدی، تهران: سروش، 1389ش؛ ثریا جعیبس، التلفزیونات الفضائیة العربیة : نظام اعلامی متطور، 1960ـ 2004، ترجمة فارس م. ضاهر، بیروت 2009؛ حسن عماد مکاوی و عادل عبدالغفار، الاذاعة فی القرن الحادی و العشرین، قاهره 1429/2008؛ خالد حروب، «الاعلام الفضائی و التغییر الاجتماعی فی العالم العربی»، در الاعلام العربی فی عصر المعلومات، ابوظبی: مرکز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیة، 2006؛ راسم محمد جمال، الاتصال و الاعلام فی الوطن العربی، بیروت 2001؛ الشرکه الوطنیه للاذاعة و التلفزة، 2013. Retrieved Dec. 29, 2013, from www.snrt.ma/?lang=ar; محمد احمد صبیحی، تلفزیون المملکة العربیة السعودیة: النشأة و التطور، جده 1425؛ عابدین شریف، نشأة و تطور الإذاعتین المسموعة و المرئیة فی لیبیا من 1939 الی 1996، بنغازی 2001؛ عبدالعزیز خضر، «الفضائیات... فی الربیع العربی»، الشرق، 21 ژانویه 2012. Retrieved Dec. 29, 2013, from www.alsharq.net.sa /2012/01/21/93892; محمد حمید صواف، «الفضائیات العربیة... انحیاز یشوه الربیع العربی»، شبکة النبأ المعلوماتیة، 1435. Retrieved Dec. 29, 2013, from http://www.annabaa.org/ nbanews/2011/06/153. htm; محمد سید سعید، «الاتجاهات و القوی الجدیدة فی فضاء الاعلام العربی»، در الاعلام العربی فی عصر المعلومات، همان؛ محمد فرید محمود، وسائل الاعلام السعودیة و العالمیة: النشأة... و التطور، بیروت 1429/2008؛ محمود خلیل، الاعلام العربی : مظاهر النمو... و مخاطر التفکک، قاهره 2010؛ محمدبن عوض مشیخی، رسانه ها در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، ترجمه حسن بشیر، تهران 1389ش؛ موسی شتیوی، «مساهمة وسائل الاعلام فی احداث التغییر الاجتماعی و   تطویر المجتمع المدنی فی العالم العربی»، در الاعلام العربی فی عصر المعلومات، همان؛ هبه شاهین، التلیفزیون الفضائی العربی، قاهره 1429/2008؛

Abdallah Hidri, "Tunisia", in Mass media in the Middle East:acomprehensivehandbook,ed.Yahya R. Kamalipour and Hamid Mowlana, Westport, Conn.: Greenwood Press, 1994; Douglas A. Boyd, Broadcasting in the Arab world: a survey of radio and television in the Middle East, Philadelphia 1982; Karim Mezran, "Libya", in Mass media in the Middle East, ibid; Khalid Serhan Hurrat and Lisa Isabel Leidig, "Iraq",in ibid; Marwan Kraidy, Reality television and Arab politics: contention in public life, Cambridge 2010; Laid Zaghlami, "Algeria",in ibid; Mahmoud M. Hammoud and Walid A. Afifi, "Lebanon", in ibid;MuhammadI.Ayish,MohamedNajibEl-Sarayrah, and Ziyad D. Rifai, "Jordan",in ibid; Orayb Aref Najjar, "Palestine", in ibid; Ahmed K. Rawi, Media practice in Iraq, Hampshire 2012; John A. Shoup, Culture and customs of Jordan, Westport, Conn. 2007; Arvind Singhal and Vijay Krishna, "Syria",in Mass media in the Middle East, ibid; Sonia Dabbous, "Egypt", in ibid; Rebecca L. Torstrick and Elizabeth Faier, Culture and customs of the Arab Gulf states, Westport, Conn. 2009.

/ محمد مالکی /

5) افریقای غیرعرب. رادیو و تلویزیون در بسیاری از کشورهای افریقایی در دوران استعمار و با هدف تأمین منافع و نیازهای قدرتهای استعماری و ایجاد پیوند بین مستعمرات و کشورهای غربی، به ویژه انگلستان و فرانسه، به وجود آمد. ضمن آنکه، الگوی توسعه رسانه ای در این کشورها بر حسب کشور استعمارگر متفاوت بود. انگلیسیها به دنبال سیاستهای رسانه ای غیرمتمرکز و بومی گرا بودند، اما دولت فرانسه الگوی رسانه های تمرکزگرا را درپیش گرفت. پس از جنگ جهانی دوم (1318ـ 1324ش/ 1939ـ1945)، دولتمردان انگلیسی با هدف  آموزش و شکل دهی افکار عمومی در مستعمرات افریقایی، سیاست توسعه رسانه های گروهی را در پیش گرفتند و شرکت پخش رادیو تلویزیونی بریتانیا^[118]  (بی بی سی)، مجری این  سیاست، کارشناسان خود را برای عرضه خدمات رسانه ای به مستعمرات فرستاد. آنها برای جذب مخاطبان بیشتر بر زبانهای افریقایی تأکید کردند. در نتیجه اجرای این سیاست، بسیاری از رادیو و تلویزیونهای کشورهای افریقایی نظیر نیجریه، غنا،  مالاوی، زیمبابوه، اوگاندا و تانگانیکا از بی بی سی الگو گرفتند، اما رسانه ها در مستعمرات فرانسه مانند مالی، سنگال، ساحل عاج^[119] ، نیجر، چاد و گابن از سیاست استعمار فرانسه تبعیت  می کردند و بیشتر برنامه های آنها به زبان فرانسه بود (>دایرة المعارف رادیو<^[120] ، ج 1، ص 29؛ >دایرة المعارف نوین  افریقا<^[121] ، ذیل "Media: overview"). از دهه 1340ش/1960،  دولتهای تازه استقلال یافته افریقا از قدرت رسانه های گروهی، مانند رادیو و تلویزیون، برای ایجاد هویت واحد ملی در بین گروههای قومی، قبیله ای و مذهبی و تأسیس دولت ملی نوین بهره بردند. جامو کنیاتا^[122]  در کنیا، نَمدی ازیکیو^[123]  در نیجریه و قوام   نکرومه*^[124]  در غنا سیاستمدارانی بودند که از رسانه های گروهی  به مثابه ابزاری برای ملت سازی استفاده کردند (بورگو^[125] ، ص 72؛  >دایرة المعارف نوین افریقا<، همانجا؛ نیز ← ادامه مقاله). تأسیس اولین ایستگاههای رادیویی در افریقا به پیش از استقلال این کشورها باز می گردد. نخستین ایستگاه رادیویی در منطقه زیرصحرای^[126]  مسلمان در کنیا تأسیس شد. برخی از  کشورهای افریقایی در اوایل استقلال کشورشان صاحب تلویزیون شدند و در برخی دیگر، راه اندازی تلویزیون حتی تا دهه 1350ش/1970 به طول انجامید. اولین ایستگاه تلویزیونی در افریقا در 1338ش/1959 در نیجریه تأسیس شد و نخستین سامانه پخش رنگی تلویزیون در 1352ش/  1973 در تانزانیا راه اندازی گردید. از دهه 1350ش/1970، که دولتهای نظامی و تک حزبی بر کشورهای افریقایی حکومت می کردند، رادیو و تلویزیون زیر سیطره مطلق این دولتها بود و از آن برای گسترش سلطه خود و تبلیغات دولتی استفاده می شد، اما از دهه 1370ش/1990، با فروپاشی این دولتها، رادیو و تلویزیون  از آزادی و و تکثرگرایی نسبی بهره مند شد (>دایرة المعارف نوین افریقا<، همانجا و ذیل "Media: Radio and TV").

الف) کنیا. نخستین ایستگاه رادیویی در کنیا را بنگاه بریتانیایی پخش رادیو تلویزیونی شرق افریقا^[127]  در 1307ش/  1928 راه اندازی کرد. بریتانیا در 1333ش/1954، خدمات پخش رادیو تلویزیونی کنیا^[128]  را تأسیس و در 1341ش/ 1962  شرکت پخش رادیو تلویزیونی کنیا^[129]  را برای راه اندازی تلویزیون  کنیا سازماندهی کرد. دولت استقلال یافته کنیا در 1343ش/ 1964 این شرکت را ملی کرد و با تصویب مجلس، شرکت از نو سازماندهی شد و نام آن به صدای کنیا^[130]  تغییر یافت. از  1370ش/1991، دولت جدید آن را بازسازی کرد و بار دیگر نام اولیه اش یعنی شرکت پخش کنیا به آن اطلاق گردید و به تدریج با افزایش فرستنده های تلویزیونی و رادیویی برنامه های این شرکت در سراسر کشور پخش شد. در 1368ش/ 1989، شبکه تلویزیونی کنیا^[131] ، نخستین ایستگاه خصوصی کشور بود که  مجوز پخش دریافت کرد. این شبکه پس از پایان برنامه های محلی، برنامه های شبکه خبری بافه ای (کابلی)^[132]  را پخش می کند.  در سالهای بعد از 1380ش/2001، تعداد فرستنده های تلویزیونی خصوصی به نُه ایستگاه و فرستنده های رادیویی به نوزده ایستگاه افزایش یافت که بیشتر در نایروبی متمرکز شدند. در حال حاضر (1392ش/2013)، کی بی سی^[133] ، ان تی وی^[134]  و   سیتیزن تی وی^[135]  معروف ترین ایستگاههای تلویزیونی کنیا  به شمار می آیند. از این میان، کی بی سی متعلق به دولت کنیاست و بقیه خصوصی اند (سوبانیا^[136] ، ص81ـ82؛ بی بی سی نیوز^[137] ،   ذیل "Africa: Kenya").

ب) نیجریه. در نیجریه در 1311ش/1932، رادیو به مثابه ابزار تبلیغاتی دولت استعماری انگلیس تأسیس شد. با گسترش رادیوهای باتری دار در مناطق مختلف کشور، امکان دریافت شبکه های بنگاههای پخش خارجی فراهم شد. در 1315ش/ 1936، نخستین ایستگاه رادیویی ملی در لاگوس، پایتخت پیشین این کشور، افتتاح شد که بیشتر برنامه های رادیو بی بی سی را پخش می کرد. در 1333ش/ 1954 درپی تظاهرات ملی گرایان، دولت فدرال مجوز تأسیس ایستگاههای رادیو و تلویزیون منطقه ای را صادر کرد. به تدریج ایستگاههای رادیویی در دیگر شهرهای بزرگ نیجریه تأسیس شدند. معروف ترین ایستگاه رادیویی نیجریه خدمات نیجریه ای پخش (ان بی اس)^[138] است که در 1330ش/1951 دولت نیجریه آن را تأسیس کرد. در 1338ش/ 1959، دولت نیجریه غربی، نخستین ایستگاه تلویزیونی را به نام تلویزیون نیجریه غربی^[139]  و سپس خدمات  پخش رادیو تلویزیونی نیجریه غربی^[140]  را راه اندازی کرد. یک  سال پس از به استقلال رسیدن نیجریه، دولت نیجریه شرقی ایستگاه تلویزیونی شرکت پخش رادیو تلویزیونی نیجریه شرقی^[141] ، را بنیان نهاد و تا 1341ش/1962 دیگر مناطق نیجریه  نیز دارای رادیو و تلویزیون شدند و در همان سال، دولت فدرال ایستگاه تلویزیونی خود را تأسیس کرد (فالولا^[142] ، ص 71؛  اوچه^[143] ، ص 36ـ37، 61ـ62). با فروپاشی دولتهای منطقه ای و  به وجود آمدن ایالات در 1348ش/1969، بنابه ضرورت، به تدریج ایستگاههای رادیو و تلویزیونی در آنها راه اندازی شد. در 1355ش/1976، دولت فدرال به طور رسمی، اداره تلویزیون نیجریه^[144]  را تأسیس کرد و این اداره مدیریت  ایستگاههای تلویزیونی را بر عهده گرفت. اکنون (1392ش/ 2013)، ایستگاههای رادیو و تلویزیونی واقع در مراکز ایالات زیر نظر دولت فدرال نیجریه است. در حال حاضر ان تی ای^[145] مهم ترین تلویزیون دولتی است، اما ایستگاههای مهم تلویزیونی در نیجریه به بخش خصوصی تعلق دارند؛ ازجمله ای آی تی^[146] ،  میناج تی وی^[147] ، و سیلوربرد تی وی^[148]  (اوکیگبو^[149] ، ص 255ـ256؛    بی بی سی نیوز، ذیل "Africa: Nigeria").

ج) غنا. در 1311ش/1932، دولت انگلیس ایستگاه رادیویی زوی^[150]  را تأسیس کرد که بیشتر برنامه های آن بازپخش  برنامه های بی بی سی به زبانهای محلی بود. با آغاز جنگ جهانی دوم، این رادیو ابزاری برای پوشش خبری جنگ در کشور شد و تعداد ایستگاههای آن به شانزده ایستگاه افزایش یافت. پس از استقلال کشور در 1336ش/1957، خدمات پخش ایستگاه زوی، که در بین مردم به رادیو غنا شناخته می شد، در 1340ش/1961، با نام صدای غنا^[151]  فعالیت خود را آغاز کرد و  اخبار و دیدگاههایش را به زبانهای انگلیسی، فرانسه، پرتغالی، سواحلی، هوسا و عربی در سراسر افریقا پخش می کرد. قوام نکرومه، رئیس جمهور این کشور (1339ـ1345ش/ 1960ـ 1966) در نظر داشت تا با استفاده از آن، موج استقلال خواهی را به سراسر قاره افریقا گسترش دهد. در 1344ش/ 1965، شرکت پخش رادیو تلویزیونی غنا^[152]  که پس از استقلال این کشور  تأسیس شده بود، با کمک شرکتی ژاپنی، ایستگاه تلویزیونی جی بی سی تی وی^[153]  را راه اندازی کرد و به تدریج بر تعداد و تنوع  محتوای برنامه های این تلویزیونها افزوده شد و نام آن به تلویزیون امروز غنا (جی تی وی)^[154]  تغییر یافت. به تدریج دولت  غنا به ایستگاههای تلویزیونی خصوصی مجوز فعالیت داد. دو ایستگاه تلویزیونی خصوصی مهم غنا، یعنی تی وی تری^[155]  و  مترو تی وی^[156] ، در 1375ش/1997 آغاز به کار کردند. در حال  حاضر، برنامه های سرگرم کننده، آموزشی و توسعه ای سهم برجسته ای در برنامه های رادیو و تلویزیون غنا دارد (سلم^[157]  و  فالولا، ص 77ـ81؛ پرس رفرنس^[158] ، ذیل "Ghana").  

د) سنگال. رادیو در سنگال به عنوان بخشی از جامعه فرانسه زبان افریقایی، بیانگر سیاستهای دولت استعماری بود و از 1319ش/1940 در چهارچوبی محدود در کشور به وجود آمد. پس از استقلال، سنگور^[159] ، رئیس جمهور (1339ـ1359/  1960ـ 1980)، آگاهی بخشی و آموزش توده ها را از اهداف اصلی رسانه های گروهی برشمرد و آنها را به استفاده از زبان فرانسه ترغیب کرد. در 1343ش/1964، نخستین تلویزیون در داکار، پایتخت این کشور، تأسیس شد و در 1352ش/1973، دفتر پخش رادیو و تلویزیون سنگال^[160]  براساس الگوی فرانسوی  به وجود آمد. در اوایل دهه 1370ش/1990 عبدو دیوف^[161] ،  رئیس جمهور جدید (1360ـ1379ش/1981ـ2000)، این دفتر را با نام پخش رادیو و تلویزیون سنگال^[162]  و براساس خواستهای  نسل جدید و مشارکت بیشتر در جامعه مدنی بازسازی کرد. از آن پس، به فرستنده های رادیویی بین المللی در کشور اجازه فعالیت داده شد و شمار ایستگاههای رادیویی خصوصی و تلویزیونها در آنجا افزایش یافت. بااین حال، تعداد دستگاههای تلویزیونی سنگال از دیگر کشورهای جهان کمتر است. در اواسط دهه 1370ش/ 1990، حدود 3ر1 میلیارد دستگاه در جهان وجود داشت که سهم افریقا 37 میلیون بود و سنگال با جمعیتی حدود ده میلیون تن،  000،320 دستگاه تلویزیون داشت. در این کشور شورای عالی رادیو و تلویزیون^[163]  وظیفه  نظارت بر عملکرد رادیو و تلویزیون را بر عهده دارد. رادیو و تلویزیونهای خصوصی نیز در سنگال فعالیت دارند. تی اف ام^[164] پرمخاطب ترین و معروف ترین ایستگاه تلویزیونی خصوصی سنگال است (پرس رفرنس، ذیل "Senegal"؛ بی بی سی نیوز، ذیل  "Africa: Senegal"؛ فئر^[165] ، ص 191).  

ه ) تانزانیا. در جامعه سنّتی تانزانیا، رادیو از دیرباز مهم ترین رسانه گروهی در کشور بوده است. دولت استعماری انگلستان نخستین ایستگاه رادیویی را در 1330ش/1951 در شهر دارالسلام تأسیس کرد که به سوتیا دارالسلام^[166]  مشهور شد. در  1334ش/1955 با نصب فرستنده های قدرتمند، دامنه این ایستگاه رادیویی از دارالسلام فراتر رفت و با ملی شدن آن، به سوتیا تانگانیکا^[167]  تغییر نام داد. سپس دولت انگلیس، با اعطای  آزادیهای بیشتر، نام آن را به شرکت پخش رادیو تلویزیونی تانگانیکا^[168]  تغییر داد. در 1340ش/1961، با استقلال تانگانیکا  و سپس تشکیل حکومت فدرالی با زنگبار در 1343ش/1964، جمهوری اتحاد تانزانیا شکل گرفت و این شرکت ملغا شد و سرویس پخش داخلی به نام رادیو تانزانیا دارالسلام^[169]  تأسیس  گردید. باوجود اینکه تلویزیون زنگبار در 1353ش/ 1974 راه اندازی شد، گسترش نیافتن آن در طول دو دهه در تانزانیا به نگرشهای منفی دولتهای سوسیالیستی مرتبط بود. جولیوس نایرره*^[170] ، رئیس جمهور کشور (1343ـ1364ش/ 1964ـ  1985)، تلویزیون را اتلاف هزینه و ابزار سرمایه داری و مایه انحطاط فرهنگ کشورهای افریقایی می دانست. در این میان، تعداد دستگاههای تلویزیون در تانزانیا بسیار کمتر از رادیو بود و برای هر هزار تن، سه دستگاه وجود داشت. اما در 1372ش/1993 در پی گسترش آزادیهای رسانه ای در کشور و افزایش رقابت میان آنها، ایستگاههای رادیویی و تلویزیونی خصوصی افزایش یافت. نخستین تلویزیون تانزانیا در 1373ش/1993 تأسیس شد که بخش خصوصی آن را اداره می کرد. در 1381ش/2002، تلویزیون دولتی به نام تلویزیون تانزانیا^[171]  شکل گرفت که بیشتر برنامه های آن ساخت داخل است.  در اواخر دهه 1380ش/ 2000، تانزانیا دارای 47 ایستگاه رادیویی و 29 ایستگاه تلویزیونی بوده که بیشتر آنها مالکیت خصوصی داشته است (اتیسو^[172] ، ص 88ـ90؛ اسکیو^[173] ، ص211).   آی بی ان تی وی^[174] ، نخستین شبکه تلویزیونی خصوصی اسلامی  است که زیرنظر بنیاد العترة (وابسته به شیعیان تانزانیا) تأسیس شد و در اسفند 1381/ مارس 2003 فعالیت خود را به طور رسمی در دارالسلام آغاز کرد. این شبکه     در حال حاضر با هدف تبلیغ و ترویج آموزه های اسلامی به سه زبان انگلیسی، سواحیلی و گجراتی برنامه پخش می کند (← آی بی ان تی وی، 2014).

و) ساحل عاج. این کشور در زمینه ارتباطات الکترونیکی یکی از مجهزترین کشورهای غرب افریقاست. در 1330ش/ 1951، ایستگاه رادیویی و در 1332ش/1963، ایستگاه تلویزیون ملی در این کشور تأسیس شد. در 1365ش/1986، 70% از خانواده ها رادیو و 32% تلویزیون داشتند. در 1371ش/ 1992، رادیو و تلویزیون ساحل عاج^[175]  با 98% سرمایه دولتی  تأسیس شد و به تدریج روند حذف نظارت دولتی بر آن آغاز گردید. به طوری که سال بعد، پس از اعطای مجوز تأسیس رادیو و تلویزیون خصوصی، ساحل عاج دارای پنج ایستگاه رادیوی خصوصی و یک شبکه تلویزیونی شد و تا اواخر دهه 1370ش/ 1990 با گسترش آزادیهای رسانه ای شمار آنها افزایش یافت. مهم ترین ایستگاه رادیویی و تلویزیونی ساحل عاج، آرتی آی^[176]  است. این تلویزیون چند شبکه متنوع خبری و  پخش موسیقی دارد (کونه^[177] ، ص 142؛ بی بی سی نیوز، ذیل  "Africa: Ivory Coast").

ز) مالی. رادیو ملی مالی^[178]  در 1336ش/ 1957 تأسیس شد.  این رادیو، که بعد از استقلال رادیو مالی^[179]  نام گرفت، مهم ترین  نهاد رسانه گروهی مالی است و زیرنظر حزب حاکم و سیاستهای دولتی قرار دارد. برنامه های رادیو مالی اعمّ از اخبار و اطلاعات عمومی، آموزشی، سرگرم کننده، فرهنگی و مذهبی به زبان فرانسه و چند زبان محلی پخش می شود. نخستین مرکز تلویزیون مالی نیز در 1362ش/1983 راه اندازی شد که بخشی از ایستگاه پخش ملی به نام پخش رادیو تلویزیون مالی^[180]  بود و  بعدها به دفتر پخش رادیو تلویزیون مالی^[181]  تغییر نام داد.  برنامه های این ایستگاه تلویزیونی به زبان فرانسه و از لحاظ پوشش جغرافیایی محدود است. از اواخر دهه 1360ش/ 1980، تلویزیون و فنّاوریهای ویدیویی به صورت گسترده و با هزینه کمتر از جنوب شرق آسیا به این کشور وارد شد. در1370ش/1991، با فروپاشی نظام تک حزبی در مالی، آزادی رسانه های گروهی در قانون اساسی تصویب شد و گسترش آزادیهای مدنی و شکل گیری رسانه های مستقل، بر شمار ایستگاههای رادیویی و تلویزیونی افزود و ایستگاههای رادیویی محلی از 1373ش/1994 از بیست ایستگاه در 1389ش/ 2011 به 150 ایستگاه رسید. مهم ترین شبکه تلویزیونی مالی شبکه دولتی اوآرت ام^[182]  است که به زبان فرانسه و زبانهای  محلی برنامه پخش می کند. شاخص ترین تلویزیون خصوصی مالی آتی وی^[183]  است که گرایش سیاسی پان افریقایی دارد  (شولتس^[184] ، ص 58ـ59؛ پرس رفرنس، ذیل "Mali"؛ بی بی سی  نیوز، ذیل "Africa: Mali").

ج) نیجر. کم بودن سطح سواد بیشتر مردم نیجر و هزینه زیاد و در دسترس نبودن نشریات سبب شد تا رادیو به دلیل هزینه کمتر و دسترسی آسان تر، به مثابه تنها رسانه گروهی از مقبولیت عمومی برخوردار شود. نخستین رادیو در این کشور در 1337ش/1958 به نام رادیو نیجر^[185]  تأسیس شد. این رادیو در  1353ش/1974 به صدای ساحل^[186]  تغییر نام یافت و  برنامه های آن به زبان فرانسه و هشت زبان نیجری پخش می شد. نخستین ایستگاه تلویزیونی به نام تله ساحل^[187]  نیز در  1343ش/ 1964 تأسیس شد که ابتدا کاربرد آموزشی داشت، اما در 1357ش/1978 در دسترس همه خانواده ها قرار گرفت و استفاده از آن نشانه شأن اجتماعی و نوگرایی بود. این شبکه همچنان مهم ترین و فراگیرترین شبکه تلویزیونی در نیجر است. همچنین از 1373ش/1994 چندین ایستگاه رادیویی خصوصی در کشور تأسیس شد. با اینکه اصل آزادی رسانه های گروهی در 1376ش/1997 در قانون اساسی نیجر به تصویب رسیده است، دولت در بسیاری از موارد این قانون را نقض می کند. تلویزیونهای خصوصی با محدویت بیشتری از جانب دولت مواجه اند و هنوز نتوانسته اند جایگاه مطلوبی در کشور بیابند. این محدودیتها سبب شده است تا احزاب مخالف و فعالان جامعه مدنی همواره با انحصار دولتی مخالفت کنند (آلزوما^[188] ، ص 27ـ28؛ پرس رفرنس، ذیل "Niger").  

ط) اتحادیه سازمانهای رادیو و تلویزیون ملی افریقا^[189] . این  اتحادیه در 1341ش/ 1962 با هدف بازیابی ارزشهای افریقاییِ سرکوب شده در دوران استعمار، در شهر لاگوس نیجریه تشکیل شد. بنیان گذاران این اتحادیه همکاریهای منطقه ای را به منظور توسعه فرهنگی و خدماتی در زمینه پخش و تبادل برنامه ها و فعالیتهای رسانه ای در اولویت قرار دادند. مرکز اصلی این اتحادیه در سنگال و مرکز فنی آن در مالی بود و بعدها مراکز دیگر در کنیا  و بورکینافاسو^[190]  به آن افزوده شد و شمار اعضای این اتحادیه به  42 عضو در سراسر افریقا رسید (دمنا^[191] ، ص 17ـ 18). این  اتحادیه برای ترویج و ترغیب به تبادل برنامه ها در سطح افریقا بسیار کوشیده، اما برای پیشبرد اهداف خود نیازمند حمایت دولتها و اتحادیه های رادیو و تلویزیونی است. در حال حاضر، نیجریه، غنا، سیرالئون و گامبیا، از کشورهای انگلیسی زبان غرب افریقا، تبادل منطقه ای محدودی دارند، اما به دلایلی چون نبود نیروی کار کافی و کارآزموده برای تولید، تدوین و تنظیم برنامه ها، کافی نبودن منابع مالی و وجود تجهیزات ناکارآمد و همچنین تعرفه زیاد استفاده از ماهواره، میزان این تبادل کمتر از حد مطلوب است (اوکیگبو، ص 267ـ269). به طور کلی، در سطح قاره افریقا شمار فرستنده های رادیویی که در 1339ش/1960، 252 فرستنده بود، در 1343ش/ 1964 به 370، در 1355ش/1976 به 428 و در 1366ش/1987 به 1059 فرستنده افزایش یافت. این افزایش بیشتر مرهون سرمایه گذاریهای دولتها در این بخش، کوشش برای نوسازی پخش رسانه ای، فراهم شدن امکان فرستنده «اف ام» و همکاری دولتها با سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد^[192] (یونسکو) بود. در دهه 1370ش/1990، رادیو هنوز بر روستاییان افریقا که 70% جمعیت این قاره را تشکیل می دادند، تأثیرگذار بود. در 1371ش/1992، برای هر هزار تن،  123 رادیو وجود داشت. این تعداد در 1376ش/1997 به  216 رادیو رسید (بورگو، ص 81، 99؛ >دایرة المعارف نوین افریقا<، ذیل "Media: overview"). در اواسط قرن چهاردهم/ بیستم، در افریقای زیرصحرا بیش از یک میلیون دستگاه رادیو وجود داشت که در اواخر این قرن  به صد میلیون افزایش یافت. در نیمه این قرن رادیوهای خصوصی در افریقای زیرصحرا حدود سه یا چهار رادیو بود و در اواخر این قرن با گسترش آزادیهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به صدها رادیوی خصوصی افزایش یافت و کیفیت برنامه ها نیز متنوع تر شد (فاردن^[193]  و فرنیس^[194] ،   ص 1، 3). ایستگاههای رادیویی خصوصی در افریقا به پنج گروه تقسیم می شوند: ایستگاههای بازرگانی که به امور تجاری و مالی می پردازند؛ ایستگاههای رادیویی مذهبی که بیشتر مسیحی اند و برای تبشیر و ترویج آرا و عقاید مسیحیان به کار می روند و از نظر مالی بیشتر از طریق سازمانهای داخلی افریقا و حتی بین المللی حمایت می شوند و ایستگاههای رادیویی اجتماعی که به طور فزاینده در حال رشدند و به زبانهای بومی برنامه پخش می کنند. هزینه این ایستگاهها اندک است و از طریق سازمانهای غیر دولتی به صورت داوطلبانه حمایت می شوند (>دایرة المعارف رادیو<، ج 1، ص 31؛ فاردن و فرنیس، ص 5ـ6). رادیوهای دولتی از نظر اقتصادی به دولت وابسته اند و دولت بر محتوای بیشتر برنامه های آنها نظارت دارد. این رادیوها که در دوران استقلال به طور فزاینده بر مقولاتی مانند ملت سازی، نظم و انضباط و کار مضاعف تأکید می کردند، پس از آن نیز بیشتر برنامه های خود را به انعکاس اخبار و وقایع مربوط به اقدامات دولت اختصاص دادند. البته در برخی کشورهای افریقا، مانند غنا و نیجریه، در محتوای برنامه ها نوآوریهایی ایجاد و برنامه های سرگرم کننده در آنها گنجانده شد. اکنون در مالی، سنگال، غنا و تانزانیا پخش آهنگهای محلی بخش مهمی از برنامه های رادیوهای دولتی است (>دایرة المعارف رادیو<، ج 1، ص 32). ایستگاههای تلویزیون در افریقا فعالیت اندک، موقت و نامنظمی دارند. مخاطبان اندک تلویزیون و وضع نامناسب اقتصادی نیز بر مشکلات این شبکه ها افزوده است. طی دو دهه یعنی از 1344ش/1965 تا 1365ش/1986 برای هر هزار تن، تعداد دستگاههای تلویزیون از 9ر1 به 2ر6 رسید و در 1376ش/1997 برای هر هزار تن، شصت دستگاه تلویزیون وجود داشت. در همان سال در کشورهای توسعه یافته برای هر هزار تن، 548 تلویزیون موجود بود (>اطلاعات جغرافیایی برای توسعه پایدار در افریقا<^[195] ، ص 49؛ اوکیگبو،  ص 257ـ258؛ >دایرة المعارف نوین افریقا<، همانجا). صرف نظر از شکل حکومت در افریقا، بیشتر برنامه های تلویزیونهای دولتی به مسائل سیاسی اختصاص دارد. این ابزارها عمومآ ابزاری سیاسی در دست حکومتها به شمار می روند. در مقابل، رادیو و تلویزیونهای خصوصی سهم مهمی در آگاهی دادن به مردم افریقا در زمینه های انتخابات، مبارزه با استبداد سیاسی و بازتاب دادن دیدگاههای مردم دارند. از همین رو، پخش برنامه های آنها در بسیاری از موارد توقیف یا محدود شده است. پس از سیاست، بیشترین برنامه های تلویزیون در افریقا به مسائل آموزشی و تفریحی اختصاص دارد. افزون بر این، رادیو و تلویزیون در این منطقه به موضوعاتی مانند آموزش بهداشت و مقابله با بیماریهای خطرناک و واگیردار مانند ایدز و آموزش کشاورزی نیز می پردازد (اوکیگبو، ص 258ـ267؛ >دایرة المعارف نوین افریقا<، ذیل "Media: radio and TV"). ایستگاههای تلویزیونی فراملّی ماهواره ای در کشورهای فرانسه زبان افریقای زیرصحرا فعالیت بیشتری دارند. به نظر می رسد، فراهم شدن امکان توسعه شبکه های ماهواره ای با رویکرد پان افریقایی و همکاری کشورهای افریقایی با ایستگاههای تلویزیونی غربی برای بهره برداری از امکانات فنی و تجهیزاتی می تواند در رشد این تلویزیونها مؤثر باشد (میتون^[196] و همکاران، ص 124ـ125). پخش برنامه های ماهواره ای از شبکه های اروپایی و امریکایی در کشورهای افریقایی، موجب افزایش جریان ورود یکطرفه اطلاعات از کشورهای توسعه یافته به افریقا بوده است و بازتاب نیافتن واقعیات افریقا تهدیدی جدّی برای آینده تلویزیونهای ملی و مانعی برای تحقق توسعه پایدار در افریقا به شمار می آید (اوکیگبو، ص 278ـ284؛ آسانته^[197] ، ص 5ـ7).  رادیو و تلویزیون در افریقای زیرصحرا از نظر مالی و تجاری در جهان فقیرترین است. بااینکه فنّاوری و کاربرد رسانه های گروهی در شکوفایی اقتصادی تعیین کننده است، کشورهای افریقایی زیرصحرا به سبب بحران و منازعات داخلی و منطقه ای از آن بی نصیب مانده اند. در مقایسه با سایر کشورهای جهان، در این منطقه از رسانه های گروهی به ویژه رادیو و تلویزیون کمتر استفاده می شود. به سبب ضعیف بودن زیرساختهای فنّاوری و تجهیزات ضروری ازجمله تأمین برق، ضعف سرمایه گذاری و بهره نگرفتن از متخصصان خارجی، کمبود مراکز آموزشی و پایین بودن مهارت نیروی انسانی که خود ناشی از اوضاع بد اقتصادی و بحرانهایی است که کشورهای این منطقه با آن دست به گریبان اند، در کوتاه مدت امیدی به تحول در این زمینه وجود ندارد (ملایری، ص 97).

منابع : چارلز اوکیگبو، «تلویزیون در آفریقا»، در تلویزیون در جهان، گردآورندگان: آنتونی اسمیت و ریچارد پاترسون، ترجمه مسعود اوحدی، تهران: سروش، 1389ش؛ سودابه ملایری، «آفریقا در عصر اطلاعات و رسانه های نوین»، چشم انداز ارتباطات فرهنگی، دوره جدید، ش 4 (مهر 1382)؛

Gado Alzouma, "Media, technology, and democracy in Niger: what did the advent of ICTs Change?, in Media and technology in emerging African democracies, ed. Cosmas U. Nwokeafor and Kehbuma Langmia, Lanham, Md.: University Press of America, 2010; Molefi Kete Asante, "Afrocentricity and communication in Africa", in Development and communication in Africa, ed. Charles C. Okigbo and Festus Eribo, Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers, 2004; Kelly M. Askew, "Musical images and imaginations: Tanzania music videos", in Media and identity in Africa, ed. Kimani Njogu and John Middleton, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2009; Louise Manon Bourgault, Mass media in sub- Saharan Africa, [Bloomington] 1995; BBC News, 2013. Retrieved Dec. 16, 2013, from http://www.bbc.co. uk/news/ world-africa; Kassaye Demena, "Progress in programme exchange", in Making bradcasting useful: the development of radio and television in Africa in the 1980s, ed. George Wedell, Manchester: Manchester University Press, 1986; Down to earth: geographic information for sustainable development in Africa, Washington, D. C.: National Academy Press, 2002; Encyclopedia of radio, vol.1, ed. Christopher H. Sterling, New York: Fitzroy Dearborn, 2004, s.v. "Africa"(by Lyombe Eko); Jo Ellen Fair, "Francophonie and the national airwaves: a history of television in Senegal", in Planet TV: a global television reader, ed. Lisa Parks and Shanti Kumar, New York: New York University Press, 2003; Toyin Falola, Culture and customs of Nigeria, Westport, Conn. 2001; Richard Fardon and Graham Furniss, "African broadcast cultures", in African broadcast cultures", in African broadcast cultures: radio in transition, ed. Richard Fordon and Graham Furniss, Oxford: James Currey, 2000; IBN tv, 2014. Retrieved July.6, 2014, from www.ibn-tv.com; Hugues Koné, "The Ivory Coast (Côte d’Ivoire)", in Telecommunication in Africa, ed. Eli M. Noam,NewYork:OxfordUniversity Press, 1999; Graham Mytton, Ruth Teer-Tomaselli, and André-Jean Tudesq, "Transnational television in sub-Saharan Africa", in Transnational television worldwide: towards a new media order, ed. Jean K. Chalaby, London: I. B. Tauris & Co, 2005; New encyclopedia of Africa, ed. John Middleton, Detroit, Mich.: Thomson, 2008, s.vv. "Media: overview" (by Louise M. Bourgault), "ibid: Radio and TV" (by Debra Spitulnik); Kefa M. Otiso, Culture and customs of Tanzania, California 2013; Press Reference, 2013. RetrievedDec.16,2013, from http://www. Pressreference. com; Steven J. Salm and Toyin Falola, Culture and customs of Ghana, Westport, Conn. 2002; Dorothea E. Schulz, Culture and customs of Mali, Westport, Conn. 2012; Neal Sobania, Culture and customs of Kenya, Westport, Conn.2003; Luke Uka Uche, Mass media: people and politics in Nigeria, New Delhi 1989.    

/ اصغر صادقی یکتا /

6) شبه قاره هند و جنوب شرقی آسیا. رادیو و تلویزیون در نیمه نخست سده چهاردهم/ بیستم، همراه با رشد فناوری اطلاعاتی، به کشورهای شبه قاره هند و جنوب شرقی آسیا راه یافت و به تدریج، اصلی ترین رسانه ارتباطی شد که بیشتر تحت نظر و اداره حکومتها بود. در دهه های اخیر، شمار شبکه های خصوصی رادیویی و تلویزیونی محلی و ماهواره ای افزایش یافته و در تحولات سیاسی و اجتماعی و حتی آموزشی این کشورها نقش محوری داشته است.

الف) هند. رادیو در هند از اوایل دهه 1300ش/  1920 تأسیس شد و در دهه های گذشته، با رشد سریعِ ایستگاههای رادیویی و افزایش برنامه ها، یکی از پرمخاطب ترین و تأثیرگذارترین رسانه های این کشور شده است (← آگراوال^[198]  و  راگاویا^[199] ، ص 149ـ156؛ بزباروا^[200] ، ص 409). تلویزیون نیز   هرچند با چند دهه تأخیر، از 1338ش/ 1959 وارد هند شد، با رشدی سریع تر رسانه ای پرمخاطب گردید، به گونه ای که درحال حاضر علاوه بر اینکه دوردارشان^[201]  (بزرگ ترین شبکه  فرستنده رادیویی و تلویزیونی هند) یکی از بزرگ ترین شبکه های صوتی و تصویری در جهان است و بیش از هفتصد شبکه تلویزیونی خصوصی و دولتی نیز در این کشور فعال اند (شاهد رسول^[202] ، ص 8ـ 14؛ بزباروا، همانجا). بااین حال، تنها در  سالهای اخیر، برخی شبکه های رادیویی و تلویزیونی با محتوای اسلامی و با همت برخی افراد یا نهادهای خصوصی در این کشور راه اندازی شده اند. رادیو اسلام^[203]  ازجمله شبکه های  رادیویی اینترنتی است که به منظور تبلیغ و آموزش اسلام، از شهر کالیکوت^[204]  در ایالت کرالا^[205]  به زبان مالایالام^[206]  برنامه پخش    می کند (رادیو اسلام، 2014). همچنین، شفا تی وی^[207]  یکی از  شبکه های تلویزیونی اسلامی در هند است که برنامه هایی متنوع، به ویژه برای آشنایی جوانان با فرهنگ اسلامی، به زبانهای مختلف پخش می کند. این شبکه به مرکزی غیرانتفاعی و غیرسیاسی به نام تحقیقات فرهنگی و آموزشی اسلامی^[208] وابسته است و هفت ایستگاه تلویزیونی در کشورهای مختلف چون بحرین، پاکستان، کانادا و ایالات متحده امریکا دارد (شفا  تی وی، 2014). پیس تی وی^[209]  (تلویزیون صلح) شبکه  تلویزیونی ماهواره ای دیگری است که ذاکر عبدالکریم نَیک^[210] ،  مبلّغ اسلامی هندی، در 1385ش/ 2006 تأسیس کرد. این شبکه برنامه های خود را به انگلیسی، اردو و بنگالی، از دوبی پخش می کند و دارای دویست ایستگاه دریافت کننده در سراسر جهان است. برنامه های این شبکه با الهام از آموزه های اسلامی ساخته می شوند (پیس تی وی، 2013).

ب) افغانستان. رادیو در افغانستان در 1304ش در دوره امان اللّه خان* راه اندازی شد. یک سال بعد و در پی مخالفت با اقدامات اصلاحی او، ایستگاه رادیویی کابل تخریب شد، اما در 1315ش (در دوره سلطنت محمدظاهرشاه)، فعالیت آن ازسر گرفته شد. هدف حکومت از راه اندازی دوباره رادیو افغانستان گسترش پیام قرآن، انعکاس روح ملی، تداوم بخشیدن به سنّتهای افغانی و مشارکت در آموزش عمومی اعلام شده بود (بیلی^[211] ،  ص 30). در 1337 و 1338ش، با نصب فرستنده هایی در شمال کابل، دریافت برنامه های آن در داخل و خارج افغانستان بهبود یافت. این رادیو از آغاز تحت نظارت دولت و برای چندین دهه، پرمخاطب ترین رسانه در افغانستان بود. مهم ترین برنامه های رادیو، پخش اعلامیه های حکومتی، اخبار برخی حوادث مهم و برنامه های آموزشی بود. از 1344 تا 1350ش، مذاکرات مجلس افغانستان درباره صلاحیت نخست وزیران و هیئت دولت آنان نیز از این رادیو پخش می شد. در 1364ش، علاوه بر ایستگاههای کابل و نَنگَرهار، ایستگاههای رادیویی جدیدی در قندهار، هرات، جلال آباد، غَزنی، اسدآباد و بعدها در ایالتهای پَکتیا، فَراه و بدخشان راه اندازی شد (رازی^[212] ، ص 8ـ9؛  عمادی^[213] ، ص 207ـ208؛ بیلی، ص30ـ31). رادیو افغانستان  که در ابتدا فقط دو ساعت در روز و به زبانهای دری و پشتو برنامه پخش می کرد، در دهه های اخیر شبانه روزی شده و به زبانهای پاشایی، نورستانی، اُزبکی، ترکمنی و بلوچی نیز برنامه دارد. این شبکه رادیویی همچنین برنامه هایی بین المللی به اردو، عربی، انگلیسی، روسی و آلمانی در سراسر کشور و نیز مناطقی از خاورمیانه و اروپا پخش می کند (نذیر پیروز^[214] ، ص 9؛ رازی،  ص 8). در دوره مبارزه مجاهدین افغان برضد اشغالگران شوروی، رادیو ابزاری کارآمد برای مقابله با سلطه شوروی بود. ازاین رو، حزب اسلامی افغانستان رادیو «صدای افغانستان»^[215]  یا «رادیو  مجاهدین»^[216]  را در ایالت کُنَر راه اندازی کرد. این ایستگاه رادیویی  در سالهای بعد به ناحیه خوست در جنوب افغانستان و سپس، به ایالت پکتیا منتقل شد و امکانات فنی بهتری یافت. از اسفند 1370، نام این شبکه به «رادیو پیام آزادی»^[217]  تغییر یافت و  ایستگاه آن به ایالت لوگَر انتقال یافت و با فراهم شدن تجهیزات فنی بیشتر، به پخش برنامه های متنوع خبری، سیاسی، دینی و موسیقی پرداخت. بعد از شکست نیروهای حزب یادشده در شهر چهارآسیاب، ایستگاه پخش این رادیو به جلال آباد منتقل شد و فعالیت آن تا فروردین 1375 ادامه یافت (نذیر پیروز، همانجا؛ تنویر^[218] ، ج 2، ص 488ـ489).  طالبان* پس از تسلط بر کابل، یگانه ایستگاه رادیویی این شهر را ویران کردند، اما پس از حمله نیروهای ائتلاف به افغانستان، فعالیت این رادیو نیز از اواخر 1380ش ازسر گرفته شد (تنویر، ج 2، ص 826ـ827؛ عمادی، ص 208). همچنین از آبان 1380، دو ایستگاه رادیویی خصوصی به نام کلید^[219]  و آرمان^[220]  با بودجه و حمایت کشورهای غربی در کابل تأسیس شد و در 1381ش نیز، ایالات متحده امریکا «رادیو افغانستان آزاد»^[221]  را  راه اندازی کرد (عمادی، همانجا؛ میلر^[222] ، ص 6). در 1382ش،  47% شهروندان افغان، بیشتر در مراکز شهری به رادیو محلی دسترسی داشتند. در 1384ش، افغانستان حدود 45 ایستگاه رادیویی «اف ام» داشته و ازاین رو، رادیو هنوز گسترده ترین منبع اطلاع رسانی در افغانستان است (>افغانستان: گذشته و حال<^[223] ، ص 218).  برنامه ریزی برای راه اندازی شبکه تلویزیونی در افغانستان در اواسط دهه 1350ش و در دوره محمدداوودخان* شروع شد. پس از او، نورمحمد تَرَه کی* درصدد تأسیس شبکه تلویزیون ملی برآمد، و پخش برنامه های تلویزیون به صورت رنگی از 1357ش و با یک فرستنده آغاز شد، که ژاپن در کابل احداث کرد. تلویزیون افغانستان در ابتدا فقط دو ساعت در روز برنامه پخش می کرد. رشد و توسعه شبکه تلویزیون در افغانستان بیشتر در دوره تسلط کمونیستها رخ داد، که از آن برای ترویج ایدئولوژی خود و جذب دانشجویان بهره می بردند. در این دوره، ایستگاههای تلویزیونی که برنامه هایی به زبانهای دری و پشتو پخش می کردند، در شهرها و ایالتهای گوناگون چون مزارشریف، هرات، قندهار، کُنَر و جلال آباد راه اندازی شدند. این برنامه ها بیشتر شامل اخبار و سرگرمی و پخش فیلمهای هندی و روسی بودند (نذیر پیروز، همانجا؛ رازی، ص 9؛ عمادی، همانجا). با سقوط طالبان (1380ش)، تعداد شبکه های تلویزیونی در افغانستان افزایش یافت. از 1381ش، هفت ایستگاه تلویزیونی در افغانستان راه اندازی شد که فقط یکی از آنها دولتی است. یکی از این شبکه های خصوصی، که موسیقی و فیلم پخش می کند، شبکه تلویزیون افغان^[224]  نام دارد. برنامه های این  شبکه ها از طریق ایستگاه مرکزی تلویزیون در کابل و ایستگاههای تلویزیونی منطقه ای پخش می شوند و شش ایالت از 34 ایالت کشور را پوشش می دهند (عمادی؛ نذیر پیروز، همانجاها). از اواخر دهه 1380ش، پخش برنامه های «رادیو و تلویزیون ملی افغانستان»^[225]  از طریق ماهواره و به صورت  تمام وقت در سراسر جهان و به خصوص در قاره های اروپا و امریکا نیز آغاز شده است (همانجاها؛ صندوق بین المللی پول^[226] ،  ص 38).

ج) پاکستان. نخستین ایستگاه رادیویی در پاکستان کنونی در 1307ش در لاهور تأسیس شد. این ایستگاه پس از شش سال فعالیت، براثر ناتوانی مالی تعطیل شد. از این تاریخ تا تشکیل کشور پاکستان (1326ش/ 1947)، چندین ایستگاه رادیویی دیگر را انگلیسیها در لاهور و شهرهای دیگر ایجاد کردند. پس از استقلال پاکستان در 1326ش، یک ایستگاه رادیویی در کراچی احداث شد. دو سال بعد، دولت دو فرستنده رادیویی قدرتمند تأسیس کرد که به اردو، بنگالی و انگلیسی برنامه پخش می کردند (مظهرالحق^[227] ، ص 205). در دهه های  بعد، در کنار رادیو ملی پاکستان، ایستگاههای رادیویی بسیاری در شهرها و مناطق مختلف پاکستان راه اندازی شدند. در 1368ش، حدود 70% مردم پاکستان به رادیو دسترسی داشتند. پخش برنامه های رادیویی در اختیار شرکت پخش رادیو تلویزیون پاکستان^[228]  قرار داشت. این شرکت که گروهی از  کارگردانان وابسته به حکومت آن را اداره می کردند، به 21 زبان در داخل کشور برنامه پخش می کرد، اما بیشتر برنامه ها به زبان اردو بودند. در دهه 1370ش نیز، با پیدایش ایستگاههای رادیویی «اف ام»، بر تمرکززدایی و خصوصی سازی پخش رادیویی تأکید شد (همانجا؛ عبدالقادر^[229] ، ص 135).  درحال حاضر، رادیو در دسترس همه مردم پاکستان است و شرکت پخش رادیو تلویزیون پاکستان در بخش برون مرزی، با برنامه هایی به پانزده    زبان به هفتاد کشور خدمات می دهد (پرس رفرنس^[230] ، ذیل "Pakistan").  تصمیم به ایجاد تلویزیون در پاکستان، نخستین بار در دولت محمدایوب خان*، در 1342ش/ 1963 گرفته شد. برای این کار، شرکتی با رویکرد تجاری به وجود آمد که بیشتر سهام آن در اختیار دولت بود. دولت همچنین با هدف جلب تجارب و توان فنی و سرمایه مورد نیازش، از شرکتهای فیلم سازی خارجی نیز دعوت کرد تا با خرید سهام این شرکت، در ساخت برنامه های تلویزیونی مشارکت کنند. در نتیجه، شرکت نیپون الکتریک^[231] ژاپن با دولت پاکستان توافقنامه ای امضا کرد و در 1343ش/ 1964، دو ایستگاه تلویزیونی در لاهور و داکا، پایتخت پاکستان شرقی (بنگلادش کنونی)، تأسیس کرد. این شرکت همچنین ششصد دستگاه گیرنده وارد کشور کرد که چهارصد دستگاه از آنها برای استفاده همگانی در اماکن عمومی نصب شدند. در ابتدا، امکانات تولید برنامه های تلویزیونی اندک بود، اما به تدریج تلویزیون رسانه ای پرطرفدار شد و میزان تولید و پخش برنامه های تلویزیونی نیز افزایش یافت (مظهرالحق، ص 206). همچنین، ایستگاه کراچی در 1346ش/ 1967، اسلام آباد در 1350ش/ 1971 و دو ایستگاه پیشاور و کویته در 1355ش/ 1976 فعالیت خود را آغاز کردند (عبدالقادر، همانجا). درحال حاضر، مسئولیت تهیه برنامه های تلویزیونی برای سراسر کشور با تلویزیون پاکستان^[232]  است. این شبکه برای تأمین  هزینه های خود، افزون بر درآمدهای حاصل از پیامهای بازرگانی، از کمکهای دولتی نیز بهره می گیرد. همچنین، در 1368ش/ 1989، دولت پاکستان تلویزیون تجاریِ شبکه تلویزیون مردم^[233] را راه اندازی کرد که بعدها شبکه تلویزیون شالیمار^[234]  نام گرفت و  برنامه های متنوعش بخش عمده ای از مخاطبان تلویزیون را به خود جلب کرد. نظارت بر برنامه های رادیو و تلویزیون در پاکستان برعهده وزارت اطلاعات و تهیه و تولید این برنامه ها، به جز در شبکه های خصوصی، در اختیار حکومت است. به رغم توسعه شبکه های تلویزیونی، در 1392ش تلویزیون فقط در دسترس 86% از جمعیت پاکستان بوده است (مظهرالحق، ص206ـ 208؛ پرس رفرنس، همانجا).

د) بنگلادش. اصلی ترین و نخستین شبکه رادیویی این کشور، بنگلادش بتار (رادیو بنگلادش)^[235]  بود که در 24 آذر  1318/ 16 دسامبر 1939 در داکا تأسیس شد. این رادیو در دعوت مردم به استقلال خواهی و در جنگ استقلال بنگلادش و جدایی از پاکستان در 1350ش/ 1971 سهمی بسزا داشت. بیانیه استقلال سرزمین بنگلادش از این ایستگاه رادیویی ــکه در آن هنگام ایستگاه رادیویی پاکستان غربی به شمار می رفت ــ پخش شد (امان اللّه خان^[236] ، ص 107؛ بنگلاپدیا^[237] ، ذیل "Radio"؛   بنگلادش بتار، 2014). بتار پس از استقلال بنگلادش، با استفاده از همه ایستگاههای رادیویی این کشور به فعالیت خود ادامه داد. در نخستین سالهای استقلال، رسالت این رادیو تلاش برای ایجاد ملتی یکپارچه و حفظ میراث تاریخی و فرهنگی اعلام شده بود. رادیو بتار اکنون با امکانات فنی گسترده، در سطح ملی به پخش برنامه مشغول است و بزرگ ترین رسانه الکترونیکی این کشور به شمار می رود. بخش برون مرزی بتار، اخبار و برنامه ها را به شش زبان بنگالی، انگلیسی، اردو، هندی، نپالی و عربی پخش می کند. شماری از سازمانهای رادیوتلویزیونی خارجی، برنامه های بنگالی را به عنوان بخشی از جدول برنامه ای روزانه خود بازپخش می کنند، ازجمله بخش جهانی بی بی سی^[238] ، اکاش بانی (خدمات رادیوی هند)^[239] ، رادیو تهران،   رادیو ژاپن^[240]  و بخش رادیو بین المللی چین^[241]  (امان اللّه خان؛   بنگلاپدیا، همانجاها؛ بنگلادش بتار، 2014). تلویزیون بنگلادش در قالب شرکتی به نام شرکت تلویزیون پاکستان^[242]  از 1343ش/ 1964 در داکا به دو زبان بنگالی و  انگلیسی فعالیت خود را شروع کرد. در ابتدا، فقط چهار ساعت در روز برنامه داشت، که بیشتر آنها برنامه های آموزشی، سرگرمی، خبری و سیاسی و اجتماعی بودند. بعد از استقلال بنگلادش در 1350ش/ 1971، نام آن به تلویزیون بنگلادش^[243] تغییر کرد و از 1351ش/ 1972، به صورت سازمانی دولتی درآمد و تحت نظارت وزارت اطلاعات بنگلادش و در خدمت حکومت قرار گرفت. از 1359ش/ 1980، پخش رنگی این تلویزیون نیز آغاز شد و از آن هنگام تا 1382ش/ 2003، با احداث ایستگاههای متعدد، سراسر این کشور تحت پوشش امواج تلویزیونی قرار گرفتند (امان اللّه خان، ص 105؛ بنگلاپدیا، ذیل "Television"؛ تلویزیون بنگلادش، 2014). از اردیبهشت 1383/ آوریل 2004، تلویزیون بنگلادش پخش ماهواره ای برنامه های خود را به صورت شبانه روزی، در سطح بین المللی با یک شبکه تلویزیونی مستقل آغاز کرد. 92% برنامه های تلویزیون بنگلادش در داخل این کشور تولید می شود. همچنین از 1382ش/ 2003، چندین شبکه تلویزیونی بافه ای (کابْلی) و خصوصی نیز در بنگلادش راه اندازی شده است (امان اللّه خان، ص 105ـ107؛ بنگلاپدیا، همانجا؛ تلویزیون بنگلادش، 2014).

ه ) اندونزی. در دوره استعمار هلندیها در اندونزی، شبکه ای رادیویی به صورت محدود در این کشور فعالیت می کرد. پس از استقلال اندونزی در 1324ش/ 1945، رادیو صدای اندونزی^[244] راه اندازی شد. این رادیو در دوره احمد سوکارنو* و محمد سوهارتو* تنها شبکه رادیویی فعال در کشور بود و تحت نظارت شدید دولت قرار داشت (وودایر^[245] ، ص 51؛ ریکلفس^[246] ،   ص 238، 253؛ تیلر^[247] ، ص 315).  از 1345ش/ 1966، شرکتهای رادیویی خصوصی با برنامه های فرهنگی و آموزشی فعالیت خود را آغاز کردند. این شرکتهای رادیویی، در دوره محمد سوهارتو، ملزم بودند برنامه های خبری دولت را پخش کنند. ریاست انجمن صاحبان ایستگاه رادیو^[248]  را دختر سورهاتو برعهده داشت و مجوزها به  وفاداران حزب حاکم اعطا می شد. پس از سقوط سوهارتو در 1377ش/ 1998، بر شمار ایستگاههای رادیویی مستقل افزوده شد؛ به گونه ای که در 1381ش/ 2002، حدود 53 ایستگاه در شهرهای مختلف برنامه پخش می کردند. برنامه برون مرزی صدای اندونزی به ده زبان اندونزیایی، عربی، مالایی، ماندارن^[249] (از زبانهای محلی در چین)، تائی^[250]  (زبان رسمی تایلند)، ژاپنی،  اسپانیایی، آلمانی، انگلیسی و فرانسه پخش می شود (پرس رفرنس، ذیل "Indonesia"). نخستین شبکه تلویزیونی در اندونزی در 1341ش/  1962 با نام تلویزیون جمهوری اندونزی^[251]  و به منظور نمایش بازیهای  جام آسیا، که در آن سال در جاکارتا برگزار می شد، راه اندازی شد. این شبکه به ابزار اجرای سیاستهای دولت سوکارنو و کسب وحدت ملی در جامعه بدل گردید (وودایر، ص 51ـ52؛ ویکرز^[252] ، ص 149). ایستگاه مرکزی این تلویزیون در جاکارتا  قرار داشت و ایستگاههای فرعی آن به تدریج در شهرهای بزرگ جاوه و دیگر جزایر این کشور احداث شدند. در دوره سوهارتو نیز، تلویزیون تحت نظارت حکومت بود. در این دوره، با توزیع دستگاههای تلویزیون در روستاها، امکان پخش وسیع برنامه های حکومتی در سراسر کشور فراهم شد. پس از سقوط حکومت سوهارتو، فضای آزادتری برای پخش برنامه های تلویزیونی به وجود آمد. به گونه ای که گاه، بحثهایی در نقد فساد حکومت و خانواده سوهارتو نیز در تلویزیون مطرح شد (فورشه^[253] ، ص180؛ سونیندیو^[254] ، ص 141ـ142؛ ویکرز،   ص 175). تلویزیون جمهوری اندونزی تا اواخر دهه 1360ش/ 1980، یگانه شبکه تلویزیونی کشور، و تولیداتش در خدمت ترویج ایدئولوژیِ حاکمیت سیاسی بود (سونیندیو، ص134). درحال حاضر، شبکه های متعدد تلویزیونی خصوصی و دولتی، بیشتر به عنوان وسایل سرگرم کننده، در سراسر مجمع الجزایر اندونزی در دسترس مردم قرار دارند (فورشه، همانجا).

و) مالزی. رادیو را برای نخستین بار در 1300ش/  1921 مهندسی از ایالت جوهور^[255]  در مالزی راه اندازی کرد. پس از  مدتی، در پنانگ^[256]  (جزیره ای در شمال غربی مالزی) و  کوآلالامپور نیز رادیو تأسیس شد. در دهه 1310ش/ 1930، شرکت پخش رادیوتلویزیون بریتانیایی مالایا^[257]  به عنوان بخشی  از وزارت اطلاعات بریتانیا^[258] ، که بعدها شرکت پخش  رادیوتلویزیون مالایا^[259]  نام گرفت، مسئولیت تولید و پخش  برنامه های رادیویی را عهده دار شد. به دنبال حمله ژاپن به مجمع الجزایر اندونزی و پایان سلطه بریتانیا بر منطقه، در 1321ش/ 1942، نیروهای ژاپنی با تسلط بر ایستگاههای رادیویی در پنانگ، مالاکا، کوآلالامپور و سنگاپور، از آنها به عنوان ابزاری تبلیغاتی استفاده کردند، اما یک سال بعد در 1322ش/ 1943، نیروهای بریتانیایی دوباره با تسلط بر منطقه، اداره ایستگاههای رادیویی را دردست گرفتند (رادیو و تلویزیون مالزی^[260] ، 2014).  از اوایل دهه 1330ش/ 1950، ایستگاههای پخش برنامه های رادیویی مالایا در کوآلالامپور در سراسر شبه جزیره مالایا و ازجمله مناطق صباح^[261]  و سراواک^[262]  راه اندازی شدند. از   1339ش/ 1960، پخش پیامهای تجاری از رادیو برای نخستین بار منبع درآمدی برای دولت شد. با تأسیس کشور مالزی در 1342ش/ 1963، این شبکه رادیویی نیز رادیو مالزی نام گرفت. همچنین در همان سال، رادیویی بین المللی به نام صدای مالزی شروع به کار کرد و به زبانهای مختلف برنامه پخش     می کرد. با تأسیس تلویزیون در آذر 1342/ دسامبر 1963، مرکز پخش برنامه های رادیو در مرکز پخش برنامه های تلویزیون ادغام شد و زیر نظر وزارت اطلاعات قرار گرفت. در 1348ش/ 1969، دومین شبکه رادیویی مالزی تأسیس شد و در 1354ش/ 1975، رادیو موسیقی این کشور فعالیت خود را آغاز کرد (همانجا). در مالزی، رسانه های خبری الکترونیکی به طور کامل تحت نظارت دولت قرار دارند. در آذر 1366/ دسامبر 1987، مجلس مالزی قانون پخش را به تصویب رساند و بر این اساس، نظارت وزارت اطلاعات بر برنامه های رادیو و تلویزیون مالزی بیشتر شد. این وزارت می توانست مجوز هر شرکت خصوصی را در صورت تخطی از این قانون لغو کند. در اردیبهشت 1381/ مه 2002، دولت دستورالعملهای سختگیرانه تری برای فعالیت رادیو و تلویزیون وضع کرد که به محدودیت بیشتر این رسانه انجامید. درحال حاضر، برنامه های رادیویی مالزی در بیش از شش شبکه و به زبانهای مختلف پخش می شود. افزون بر آن، شبکه های سواره اسلام (صدای اسلام)^[263]  و سواره مالزی (صدای مالزی)^[264]  در این کشور فعال اند (پرس رفرنس، ذیل "Malaysia"). ایستگاه تلویزیون نخستین بار در آذر 1342/ دسامبر  1963 و با کمک فنی کشور کانادا در مالزی ایجاد شد. تنها شبکه ملی این کشور زیرنظر سازمان پخش رادیوتلویزیون^[265]  یا سازمان رادیو  و تلویزیون مالزی^[266]  فعالیت می کرد و آن سازمان نیز زیرمجموعه  وزارت اطلاعات بود و درواقع تحت نظارت کامل حکومت قرار داشت. در 1348ش/ 1969، شبکه ای دیگر راه اندازی شد. این دو شبکه در دهه های اخیر تحولات جالب توجهی در جامعه مالزی پدید آورده اند (ناین^[267] ، ص 118ـ119). از اواسط دهه  1370ش/ 1990، فضای آزادتری برای شبکه های خصوصی تلویزیونی در مالزی فراهم شده است (میلن^[268]  و ماوزی^[269] ،   ص 114ـ115؛ ناین، ص 119)، ازجمله در 1374ش/  1995 مگا تی وی^[270]  فعالیت خود را آغاز کرد که پنج شبکه خارجی دارد  و دولت فقط 40% از مالکیت آن را داراست. مترو ویژن^[271]  نیز  دیگر شبکه تجاری است که در همین سال تأسیس شد. در سالهای اخیر، رادیو و تلویزیون در پوشش مسائل سیاسی و رقابتهای حزبی و ارتقای میزان آگاهی سیاسی مردم مالزی سهمی محوری داشته است (ناین، ص120ـ123؛ پرس رفرنس، همانجا).

منابع :

Mohammad Abdul Qadeer, Pakistan: social and cultural transformations in a Muslim nation, London 2006; Afghanistan: past and present, ed. Alfred Aghajanian, Los Angeles, CA: IndoEuropean, 2007; Binod C. Agrawal and Shalini Raghaviah, "India: public service broadcasting and changing perspectives", in Public service broadcasting in the age of globalization, ed. Indrajit Banerjee and Kalinga Seneviratne, Singapore: Asian Media Information and Communication Centre (AMIC), 2006; Amanullah Khan, "Communication scenes.1: Bangladesh", in Asian communication handbook 2008, ed. Indrajit Banerjee and Stephen Logan, Singapore: Asian Media Information and Communication Centre (AMIC), 2008; John Baily, Music of Afghanistan: professional musicians in the city of Herat, Cambridge 1988; Bangladesh Betar, 2014. Retrieved Feb. 22, 2014, from http://www.betar.org.bd/ index.html; Bangladesh Television. Retrieved Feb. 23, 2014, from http:// 192.185.183.166/˜btvgov/ index.php?option= com_ content&view = frontpage&Itemid= 1; Banglapedia: national encyclopedia of Bangladesh, ed. Sirajul Islam, Dhaka: Asiatic Society of Bangladesh, 2003, s.vv. "Radio" (by M.N. Mustafa), "Television" (by M. Saifullah); Supriya Bezbaruah, "Health communication", in Climate change and disease dynamics in India, ed. Nitish Dogra and Sangeet Srivastava, New Delhi: The Energy and Resources Institute (TERI), 2012; Hafizullah Emadi, Culture and customs of Afghanistan, Westport, Conn. 2005; Jill Forshee, Culture and customs of Indonesia, Westport, Conn. 2006; International Monetary Fund. Staff Country Reports, Islamic Republic of Afghanistan: Afghanistan National Development Strategy, first annual report (2008/09), Washington, D.C. [2009]; Mazharul Haque, "Pakistan", in Mass Media in the Middle East: a comprehensive handbook, ed. Yahya R. Kamalipour and Hamid Mowlana, Westport, Conn.: Greenwood Press, 1994; Toby Miller, "USjournalism servant of the nation, scourge of the truth?", in Conflict, terrorism and the media in Asia, ed. Benjamin Cole, London: Routledge, 2006; R.S. Milne and Diane K. Mauzy, Malaysian politics under Mahathir, London 1999; Zaharom Nain, "The structure of the media industry: implications for democracy", in Democracy in Malaysia: discourses and practices, ed. Francis Loh Kok Wah and Khoo Boo Teik, Richmond: Curzon Press, 2002; Nazir Peroz, Framework for a functional IT supply in higher education in Afghanistan, Berlin 2009; Peace tv, 2013. Retrieved Feb. 22, 2014, from http://www.peacetv.in/ live_peacetv.html; Press Reference, 2014. Retrieved Feb. 22, 2014, from http://www.pressreference.com; Radioislam. Retrieved Feb. 22, 2014, from www.radioislam.in; Mohammad Houssain Razi, "Afghanistan", in Mass media in the Middle East: a comprehensive handbook, ibid; Merle Calvin Ricklefs, A history of modern Indonesia since c. 1200, Stanford, Calif. 2008; RTM Malaysia. Retrieved Feb. 22, 2014, from http://www.rtm.net.my; Shahid Rasool, Eductional television in India: present scenario and future prospects, New Delhi 2012; Shifa TV. Retrieved Feb. 22, 2014, from http://shifa.tv; Saraswati Sunindyo, "Gender discourse on television", in Culture and society in new order Indonesia, ed. Virginia Matheson Hooker, Oxford: Oxford University Press, 1995; M. Halim Tanwir, Afghanistan: history, diplomacy &journalism,USA 2013; Jean Gelman Taylor, Indonesia: peoples and histories, New Haven 2003; Andrian Vickers, A historyofmodern Indonesia, Cambridge 2006; Jonathan Woodier, "Perning in the Gyre: Indonesia, the globalised media and the ‘war on terror’", in Conflict, terrorism and the media in Asia, ibid.

/ علی محمد طرفداری /

7) رادیو و تلویزیونهای اسلامی. تأسیس شبکه های ماهواره ای به ویژه از ابتدای قرن بیست ویکم، به موضوعی جهانی تبدیل شده و بسیاری از کشورها بدان توجه کرده اند. در این میان، کشورهایی که حساسیتها و ملاحظه های فرهنگی و سیاسی بالاتری دارند دغدغه بیشتری در این زمینه نشان داده اند. پیامدهای فرهنگی، سیاسی و حتی اقتصادی پدیده نوظهور شبکه های ماهواره ای، طیف وسیعی از سیاستها را در کشورهای گوناگون جهان، به ویژه کشورهای اسلامی، در برابر آن به منصه ظهور آورده است، که از پذیرش مطلق تا طرد کامل را شامل می شوند. جریانهای گوناگون اسلامی نیز با وقوف به اهمیت شبکه های ماهواره ای، به طور گسترده به استفاده از این فنّاوری برای تبلیغ دیدگاههایشان روی آورده اند. به ویژه آنکه شبکه های ماهواره ای در انتقال پیامشان به مخاطب محدودیتی ندارند.  بنابراین در پی همراهی مذاهب گوناگون اسلامی با این موج فراگیر، شبکه های ماهواره ای اسلامی جدیدی شکل گرفته اند (جمشیدی و زنده دل، ص 113ـ115). شبکه های ماهواره ای اسلامی بیشتر به منظور مقابله با ارائه چهره ای خشونت آمیز از اسلام در شماری از رسانه های غربی و صهیونیستی و در واکنش به گسترش موج اسلام هراسی و هتک حرمت این رسانه ها به ساحت مقدّس پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم، به ویژه پس از رویداد یازده سپتامبر*، شکل گرفته اند (← یسری خالد ابراهیم، ص 438ـ439؛ حسین إِبش، ص 219ـ221؛ جان ابی نادر، ص 304ـ305؛ محمد سید سعید، ص 41ـ42). همچنین افزایش شبکه های ماهواره ای غربی و تأثیر غیرقابل انکار آنها بر فرهنگ و سنّتهای جوامع اسلامی سبب شد تا بسیاری از فرهیختگان و مدیران فرهنگی کشورهای اسلامی برای صیانت از فرهنگ و هویت اسلامی به تأسیس شبکه های ماهواره ای اسلامی روی آورند. شبکه های مشهور غربی، مانند بی بی سی^[272] ، یورونیوز^[273] ، دویچه وله^[274] ، فرانس     24^[275] ، اسکای نیوز^[276] ، راشا تودی^[277]  نیز برای تأثیرگذاری بیشتر بر    جوامع اسلامی و پیگیری سیاستهای دولتهای متبوعشان، شبکه های ماهواره ای به زبانهای جهان اسلام، به ویژه عربی و فارسی و ترکی تأسیس کردند که در مقابل این فعالیت روند تأسیس شبکه های ماهواره ای اسلامی برای مقابله با این موج تبلیغاتی شدت یافت (← مجدی محمد داغر، ص 5ـ6، 12ـ14؛ حسین إبش، ص 226ـ229؛ محمد ابحرین، ص330ـ331، 338ـ339؛ محمدی، ص 77). در این میان، خلأ وجود شبکه های ماهواره ای متعلق به جهان اسلام برای مخاطبان مسلمان و غیرمسلمانِ ساکن غرب و شناساندن چهره مستند اسلام و مسلمانان، ضرورت تأسیس شبکه های اسلامی را دوچندان می کرد. ازهمین رو در دو دهه اخیر، با افزایش تعداد شبکه های ماهواره ای و تخصصی شدن این شبکه ها در زمینه های پزشکی، خبری، موسیقی و ورزش، شبکه های دینی نیز تخصصی تر شدند (رضا عبدالواجد امین، ص 3؛ مجدی محمد داغر، ص 14ـ15). از بُعد داخلی نیز با وجود تأسیس شبکه های ماهواره ای متعدد محلی و ملی، خلأ وجود شبکه های اسلامی برای ارائه و بررسی بیشتر مسائل اسلامی و دفاع از امت اسلامی بیش از پیش مشهود بود. ضرورت تأسیس این شبکه ها در جلسات گوناگون سازمان همکاری اسلامی*^[278]  مطرح شد و شخصیتهای برجسته اسلامی   بر تأسیس آنها تأکید کردند (زیدی، ص 277). در میان شبکه های اسلامی، شبکه اقرأ پیشگام است که آن رد ی دوعس ن اتسبرع رد ^[279] ب رع ن ویزیولت و ویدار ه کبش ار  29  مهر 1377/ 21 اکتبر 1998 به عنوان نخستین شبکه تخصصی در باره مسائل اسلامی تأسیس کرد. پس از آن بر شمار شبکه های ماهواره ای اسلامی افزوده شد و در 1389ش/ 2010 به حدود هشتاد شبکه رسید. این شبکه ها، پس از مدتی مخاطبان بسیاری پیدا کردند و به همین سبب بسیاری از رجال دین با هدف نشر آموزه های اسلامی و حتی برخی افراد صاحب سرمایه با انگیزه های اقتصادی به تأسیس شبکه های اسلامی اقدام کردند (عمری، ص 103ـ104؛ مجدی محمد داغر، ص 12ـ13). این شبکه ها بخش وسیعی از مخاطبان سایر شبکه ها، حتی شبکه های خبری و تفریحی و سرگرمی، را جذب کردند و به ویژه در میان اقلیتهای مسلمان در نقاط گوناگون جهان محبوبیت بسیاری به دست آوردند. در حال حاضر، مسلمانان بوسنی و هرزگوین، جمهوری کوزوو، فرانسه، ایتالیا، آلمان، نروژ، دانمارک و هلند بیش از مناطق دیگر جهان، بیننده برنامه های شبکه های ماهواره ای اسلامی اند (مجدی محمد داغر، ص 84، 87). شبکه های اسلامی براساس تقسیمات مذهبی به شبکه های شیعی مانند المنار، الانوار، ثامن و اهل البیت و شبکه های سنّی مانند المجد، الناس، الحکمة، الهدی، و اقرأ تقسیم می شوند (← عمری، ص 107ـ108).

الف) شبکه های شیعی. شبکه های ماهواره ای شیعی پس از تجربه موفق شبکه های اسلامی سنّی شکل گرفتند. برخی از این شبکه ها در واکنش به شبهات مطرح شده در شبکه های سنّی درباره عقاید شیعه، تأسیس شدند و نهادهای دینی شیعی تلاش کردند از این رسانه ها برای نشر تعالیم و ترویج فرهنگ شیعی و رفع شبهه درباره این مذهب استفاده کنند. در پی راه اندازی شبکه ماهواره ای المنار در 1379ش/ 2000 و نیز شبکه الانوار، روند تأسیس شبکه های شیعی، به ویژه از 1383ش/ 2004 به بعد، شدت گرفت و نهادهای شیعی به شکلی گسترده از شبکه های ماهواره ای استفاده کردند. بعضی از این شبکه ها را گروهی از روحانیان، علما و مراجع تقلید حمایت می کنند، و برخی دیگر نیز به گروهها و جناحهای سیاسی شیعی وابسته اند. در این میان، بحثهای افراطی و تفرقه انگیز معدودی از این شبکه ها انتقادهایی را در بین شیعیان در پی داشته است. شبکه ماهواره ای المنار نخستین شبکه ماهواره شیعی و وابسته به حزب اللّه لبنان است. پخش زمینی آن در 13 خرداد 1370/ 3 ژوئن 1991 آغاز و شبکه ماهواره ای آن نیز در 1379ش/ 2000 راه اندازی شد. اهداف تأسیس این شبکه عبارت بودند از: معرفی و شرح فعالیتهای مقاومت در لبنان در مواجهه با رژیم صهیونیستی؛ همسویی با فلسطینیها در سرزمینهای اشغالی؛ بازسازی هویت لبنانی پس از جنگ داخلی (1354ـ1369ش/ 1975ـ1990)؛ پخش برنامه های مناسب خانواده های اسلامی؛ تمرکز بر ارزشهای دین اسلام؛ و گسترش تعامل بین ادیان و فرهنگهای مختلف. حزب اللّه از این شبکه حمایت مالی می کند. از این شبکه برنامه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و نیز ورزشی، تفریحی و کودکان پخش می شود. 80% برنامه ها تولید شبکه و 20% تولید کشورهای عربی است. تأثیر درخور توجه برنامه های این شبکه به گونه ای بود که در 1383ش/ 2004 پخش برنامه های المنار در فرانسه و برخی دیگر از کشورهای اروپایی و سپس امریکا به اتهام یهودی ستیزی متوقف شد. این شبکه از ماهواره یوتل ست^[280]  حذف گردید، ولی  پخش برنامه هایش را از ماهواره های دیگر ادامه داد. در جریان جنگ سی وسه روزه میان حزب اللّه و رژیم اشغالگر فلسطین در 1385ش/ 2006، اسرائیلیها مقرّ این شبکه را بمباران کردند که کاملا تخریب شد. البته با استفاده از استودیوهای جایگزین، پخش برنامه های آن متوقف نگردید (هبه شاهین، ص 297ـ 299؛ بزی^[281] ، ص 7؛ عمری، ص 104).  چهار سال بعد از تأسیس شبکه ماهواره ای المنار، شیعیان کویت و عراق نیز برای نشر افکارشان به تأسیس شبکه ماهواره ای روی آوردند. در 1383ش/ 2004 صالح عاشور، نماینده شیعی مجلس کویت، شبکه ماهواره ای الانوار را راه اندازی کرد. هدف از تأسیس این شبکه نشر فرهنگ رواداری و همزیستی و دوری از خشونت و تقویت فرهنگ دینی در جامعه بود. پخش زنده مراسم مداحی و عزاداری به مناسبتهای گوناگون شیعی، بیشتر برنامه های شبکه را به خود اختصاص داده است. مباحثات دینی به ویژه نشر فرهنگ شیعی، از دیگر برنامه های آن است (هبه شاهین، ص320؛ عبدالامیر رویح، 1429). در عراق شبکه ماهواره ای اهل البیت در 1384ش/  2005 افتتاح شد که دفتر مرکزی آن در شهر کربلا قرار دارد. این شبکه به سیدهادی مدرسی، از علمای شیعه عراق، تعلق دارد و فرزندش مهدی مدرسی آن را اداره می کند. بخش انگلیسی شبکه اهل البیت در 1388ش/ 2009 راه اندازی شد و دفتر آن در لندن است. این شبکه در 1390ش/ 2011 به صورت گسترده اخبار و وقایع قیام مردم بحرین را پوشش می داد، ازاین رو، پخش آن برای مدتی از ماهواره های عرب ست^[282]  و سپس  نایل ست^[283]  و هاتبرد^[284]  متوقف شد. در حال حاضر، این شبکه   تبلیغ و نشر تعالیم اهل بیت علیهم السلام و فرهنگ شیعی را با پخش گفتگوهای دینی و مراسم مذهبی وجهه همت خود قرار داده است (]وبگاه[ مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)،  2014الف؛ هبه شاهین، ص 339ـ340؛ رضا عبدالواجد امین، ص 23). شبکه هادی تی وی^[285]  با الهام گرفتن از تجربه شبکه های  شیعی جهان اسلام تأسیس شد و انورعلی نجفی، روحانی پاکستانی، در بهمن 1385/ فوریه 2007 با هدف استفاده از فنّاوریهای نوین برای گسترش و نشر علوم اهل بیت و ارتقای سطح آگاهی دینی شیعیان هند و پاکستان و آسیای جنوب شرقی، با حمایت مؤسسه امام هادی علیه السلام در مشهد، این شبکه را راه اندازی کرد و سپس گستره پخش آن توسعه یافت. اصلی ترین مخاطبان این شبکه اردوزبانان هند، پاکستان و بنگلادش اند. درواقع، دلیل اصلی تأسیس آن، نبود شبکه شیعیِ اردوزبان برای شیعیان شبه قاره بود. برنامه های هادی تی وی در هفت استودیو در شهرهای قم، مشهد، اسلام آباد، بانکوک، لندن، لکهنو و جاکارتا تولید می شود و مرکز تولید این برنامه ها در قم و اسلام آباد است. این شبکه به تدریج فعالیتش را گسترش داد و به چهار شبکه تبدیل شد که به زبانها و گویشهایی مانند انگلیسی، مالایی، تائی و عربی، ترکی آذری، ترکی استانبولی، کردی، پشتو، فرانسه و فارسی برنامه پخش می کند. هادی تی وی همچنین، شبکه دعا^[286]  را راه اندازی کرد که  برنامه های آن به زبانهای انگلیسی، مالایی، فرانسه و عربی است (]وبگاه[ مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)،  2014ب؛ هادی تی وی، 2012). پس از موفقیت شبکه هادی تی وی در جذب مخاطبان ، شیعیان پاکستانی در شهر منچستر^[287]  انگلستان شبکه ماهواره ای  هدایت تی وی^[288]  را در 1387ش/ 2008، به زبان اردو و  انگلیسی تأسیس کردند. نبود شبکه ماهواره ای برای شیعیان پاکستانی در انگلستان و ضرورت برطرف کردن این خلأ مهم ترین عامل مؤثر در راه اندازی این شبکه بود. این شبکه قیام مردم بحرین را به صورت گسترده پوشش داد و به همین سبب رسانه های مخالف آن را تحت فشار قرار دادند (عدیل، 2013؛ هدایت تی وی، 2014). با استقبال گسترده شیعیان از شبکه های ماهواره ای، نهادها و شخصیتهای ممتاز دینی ایران نیز تأسیس شبکه های ماهواره ای را در دستور کار خود قرار دادند. یکی از مهم ترین این شبکه ها ثامن تی وی است که از 8 آبان 1388/ 30 اکتبر 2009 بر روی ماهواره هاتبرد قرار گرفته است. شبکه ثامن تی وی با چهار رویکرد اخلاق اسلامی، معارف شیعی، نگرشهای ادیانی و مباحث اجتماعی فعالیت می کند. این شبکه مستقل و مردم نهاد است و هزینه های آن با کمکهای خیّرین و شماری از استادان حوزه و دانشگاه به صورت خصوصی تأمین می شود. شبکه ثامن تی وی، با شعار «مهر و دانش از دریچه علوم و معارف امام رضا» به طرح مباحث خود می پردازد. برنامه های آن به دو زبان فارسی و انگلیسی پخش می شود و شامل سخنرانیها و نشستهای دینی، مستند و نماهنگ در حوزه های دین، اخلاق و معارف اسلامی است (خبرگزاری فارس، 1393ش؛ جمشیدی و زنده دل، ص 116ـ117). شبکه ماهواره ای ثقلین متعلق به مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام شبکه دیگری است که ایرانیان در 1388ش/ 2009 با هدف آموزش و ارتقای سطح علمی شیعیان در خارج از کشور تأسیس کردند. این شبکه عربی زبان در هلند ثبت رسمی شده است، اما دفتر مرکزی آن در ترکیه است و در برخی کشورهای دیگر نیز دفتر دارد. برنامه های این شبکه از طریق ماهواره های نایل ست و گلکسی^[289]  پخش می شد، اما به سبب  پوشش دادن قیام مردم بحرین، ادامه فعالیت آن از طریق نایل ست متوقف شد. برنامه های این شبکه را قرآن و حدیث، تاریخ و سیره، کلام و فلسفه، فقه و حقوق اسلامی، مسائل خانواده و جوانان تشکیل می دهد که 95% برنامه های آن تولید خارج از ایران است. شبکه ثقلین در چندین کشور با حضور بزرگان علمی و حوزوی کشورهای مختلف، برنامه زنده پخش می کند (جمشیدی و زنده دل، ص 115ـ116؛ خبر آنلاین، 1390ش). مراجع تقلید شیعه ایران نیز برای نشر فرهنگ و تعالیم شیعی، شبکه های ماهواره ای تحت نظارت خود را تأسیس کرده اند. شبکه جهانی ولایت در 5 تیر 1389/ 26 ژوئن  2010 با ریاست محمد حسینی قزوینی، از دانش آموختگان حوزه علمیه قم، فعالیتش را آغاز کرد. این شبکه خصوصی است و زیر نظر آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید، اداره می شود. شبکه ولایت ضمن تثبیت و تحکیم بنیانهای نظری و تقویت مبانی علمی عقاید شیعی، به انگیزه دفاع از این مذهب به شبهات پاسخ می دهد. محتوای برنامه های شبکه ولایت را مباحثات، مناظرات و گزارشهایی در موضوعات اسلامی، شیعی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تشکیل می دهد. تولیدات این شبکه از طریق دو ماهواره هاتبرد و گلکسی پخش می شود و بیشتر نقاط جهان را پوشش می دهد. دفتر مرکزی آن در شهر لیورمور^[290]  واقع در کالیفرنیای شمالی^[291]  است و در قم نیز   دفتر دارد (← شبکه جهانی ولایت، 2014). نوآوری دیگر جامعه شیعه تأسیس شبکه اسلامی برای کودکان به عنوان بخش مهمی از جامعه است. شبکه ماهواره ای هدهد ــکه برنامه های اسلامی را برای کودکان پخش می کندــ در 1391ش/ 2012 به همت سیدجواد شهرستانی، از دانش آموختگان حوزه علمیه عراق و قم و نماینده آیت اللّه سیدعلی سیستانی، از مراجع تقلید، راه اندازی شد. شبکه هدهد پس از موفقیت در تولید برنامه عربی، شبکه فارسی را نیز تأسیس کرد. مرکز شبکه هدهد عربی در بیروت و مرکز شبکه هدهد فارسی، در شهر دوشنبه تاجیکستان است. هدف این شبکه آموزش اصول و آموزه های اسلام و تشیع به کودکان شیعه از راه پخش پویانمایی، مجموعه های تلویزیونی و برنامه های مناسبتی است. این شبکه در مدت کوتاهی مخاطبان بسیاری را جذب کرد و یک سال پس از تأسیس این شبکه، مسئولان شرکت نایل ست، تحت فشار سلفیهای افراطی پخش این شبکه را از این ماهواره متوقف کردند. این شبکه هم اکنون برنامه هایش را روی ماهواره ای هاتبرد و گلکسی پخش می کند (← ]وبگاه[ دارآخرت، 1393ش، ]وبگاه[ انتخاب، 1393ش؛ شبکه ماهواره ای هدهد، 1393ش).

ب) شبکه های سنّی. این شبکه ها با تأسیس شبکه اقرأ در 1377ش/ 1998 رسمآ فعالیتشان را آغاز کردند. اما در آغاز قرن بیست ویکم روند تأسیس شبکه های ماهواره ای سنّی شدت گرفت. برخی از این شبکه ها با میانه روی و دور از حاشیه سازی فعالیت می کنند و پخش برنامه های مفید و جذاب را در دستور کار خود قرار داده اند، اما خط مشی برخی دیگر از این شبکه ها افراطی است و با توهین و افترا، جنگ افروزی را تشدید می کنند. برخی از شبکه های سنّی نیز خط مشی سلفی (← سلفیه* دارند و برنامه هایشان براساس آموزه های این جریان دینی تنظیم شده است (← ادامه مقاله). در 29 مهر 1377/ 21 اکتبر 1998 شبکه رادیو و تلویزیون عرب، شبکه اقرأ را به عنوان نخستین شبکه ماهواره ای اسلامی (با مدیریت صالح کامل) در شهر جدّه پایه گذاری کرد. این شبکه پس از مدتی با پخش برنامه های مناسب و هدفمند مخاطبان بسیاری در جهان اسلام و خارج از آن به خود جذب کرد. برنامه های شبکه به زبان عربی و شامل گفتگو، فیلمهای مستند، برنامه های آموزشی و مجموعه های تلویزیونی است و در آن به موضوعات گوناگون دینی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پرداخته می شود (مجدی محمد داغر، ص 60ـ 61؛ عمری، ص 103ـ104؛ هبه شاهین، ص 253ـ254؛ رضا عبدالواجد امین، ص 14ـ15). پس از واقعه یازده سپتامبر (1380ش/ 2001) و با توجه به استقبال از شبکه اقرأ بسیاری از مؤسسه ها و شخصیتهای سنّی به تأسیس شبکه های ماهواره ای روی آوردند. چنان که در  12 اردیبهشت 1382/ 2 مه 2003 شرکت علاالمجد عربستان به ریاست فهدبن عبدالرحمان شمیمری، شبکه ماهواره ای المجد را در دوبی راه اندازی کرد. این شبکه گرایش سلفی دارد و برنامه های اجتماعی، سیاسی، خبری، دینی، فرهنگی و تفریحی تولید می کند. 95% این برنامه ها تولید شبکه المجد و 5% تولید خارج است. برنامه های اسلامی متنوع و افزایش مخاطبان سبب شد تا این شبکه به تدریج به هشت شبکه تخصصی تبدیل شود. یکی از این شبکه ها قناة المجد للقرآن الکریم نام دارد که به پخش تلاوت قرآن و تفسیر و ترجمه آن به زبانهای گوناگون می پردازد. قناة المجد للاطفال، قناة المجد للحدیث الشریف و شبکه مستند المجد (قناة المجد الوثائقیة) و قناة المجد العلمیة از مهم ترین شبکه های المجد است (عمری، ص 104ـ105؛ رضا عبدالواجد امین، ص 15ـ17؛ هبه شاهین، ص 268ـ271). مسلمانان خارج از مرزهای جهان اسلام به منظور حفظ هویت اسلامی و دفاع از آن، معرفی تعالیم و فرهنگ اسلامی و ایجاد فضای گفتگوی سازنده با پیروان ادیان دیگر به تأسیس شبکه های ماهواره ای روی آورده اند. مهم ترین این شبکه ها، شبکه اسلام^[292]  است که در انگلستان پایه گذاری شد. این شبکه را  محمدعلی حَرّاث، از فعالان اسلام گرای تونسی، در 1383ش/ 2004 در لندن راه اندازی کرد. برنامه های آن به زبان انگلیسی است و شبکه ای میانه روست. براساس یکی از پژوهشهایی که دولت انگلستان انجام داده است، 59% از مسلمانان این کشور، بیننده برنامه های این شبکه اند. برنامه های این شبکه از طریق هشت ماهواره پخش می شود و گستره جغرافیای وسیعی را پوشش داده است (شافعی، 1432؛ شبکه اسلام، 2014). در امریکا نیز جمعیتهای مسلمان به تأسیس شبکه های اسلامی اهتمام کردند. مزمل حسن^[293]  پاکستانی الاصل، شبکه  بریجز^[294]  را در10 آذر 1383/ 30 نوامبر 2004 پایه گذاری کرد.  هدف از تأسیس این شبکه نیز ارائه واقعیتهای شریعت اسلام پس از واقعه یازده سپتامبر وایجاد پل ارتباطی و برقراری گفتگو و تفاهم میان مسلمانان امریکا و دیگر شهروندان امریکایی است. این شبکه نخستین شبکه اسلامی انگلیسی زبان در امریکاست (رضا عبدالواجد امین، ص 23ـ24). از اهداف دیگرِ تأسیس شبکه های ماهواره ای اسلامی ایجاد ارتباط با اقلیتهای مسلمان در کشورهای مختلف و نیز پیروان ادیان دیگر است. شبکه الهدی ازجمله این شبکه هاست که پخش برنامه هایش را در 12 مهر 1384/ 4 اکتبر 2005 آغاز کرد. این شبکه خصوصی را چند سرمایه دار سعودی تأسیس کرده اند و مقرّ آن در قاهره است. شبکه الهدی برنامه هایش را به زبان انگلیسی پخش می کند و مهم ترین آنها عبارت اند از: آموزش و تلاوت قرآن، ترجمه انگلیسی قرآن، برنامه فتوا و پخش زنده نمازهای پنج گانه از خانه خدا همراه با ترجمه به زبان انگلیسی. این شبکه در نظر دارد برنامه هایش را به زبانهای فرانسه و اسپانیایی نیز پخش کند. شبکه الهدی با میانه روی و به دور از تفرق مذهبی به تبلیغات اسلامی می پردازد (هبه شاهین، ص 275ـ276؛ رضا عبدالواجد امین، ص 23). برخی از شبکه های تفریح و سرگرمی نیز خط مشی رسانه ای خود را تغییر داده و به شبکه های اسلامی تبدیل شده اند. از جمله شبکه الناس که پخش برنامه هایش را در دی 1384/ ژانویه 2006 آغاز شد. مالک این شبکه منصوربن کَدْسه، سرمایه دار و نماینده مجلس سعودی، است. شبکه الناس در ابتدا فیلم و مجموعه تلویزیونی پخش می کرد، اما از مرداد 1385/ اوت 2006 شبکه ای اسلامی شد و شیوخ برجسته ای مانند ابوسحاق الحوینی و محمدحسین یعقوب در آن برنامه اجرا می کردند. رویکرد این شبکه سلفی است و در امور سیاسی دخالت نمی کند. گفتگو درباره فتاوا و مسابقات دینی از برنامه های اصلی این شبکه است (مجدی محمد داغر، ص 62ـ 63؛ هبه شاهین، ص 353؛ رضا عبدالواجد امین، ص 19). برخی از شبکه های معروف جهان عرب، که شبکه های تخصصی در زمینه های گوناگون دارند، شبکه ماهواره ای اسلامی وابسته به مجموعه خود را نیز راه اندازی کرده اند. نمونه بارز آن شبکه الرسالة است که پخش برنامه های رسمی اش در 10 اسفند 1384/ اول مارس 2006 از دوبی آغاز شد. این شبکه به مجموعه شبکه های ماهواره ای روتانا^[295]  به مدیریت ولیدبن  طَلال، سرمایه دار و شاهزاده سعودی، تعلق دارد. شبکه الرسالة با دعوت از شخصیتهای دینی سنّی مانند سلمان العودة و عَمرو خالد در برنامه هایش به جذب جوانان می پردازد و به مسائل زنان اهمیت بسیاری می دهد. به اعتقاد برخی، الرسالة شبکه ای خانواده محور است (هبه شاهین، ص 276ـ277؛ مجدی محمد داغر، ص 62؛ رضا عبدالواجد امین، ص 18). تعدادی از شبکه های ماهواره ای اسلامی نیز در واکنش به توهین به ساحت مقدس پیامبر اسلام تأسیس شدند. برای نمونه، شبکه الحکمة پس از انتشار کاریکاتورهای توهین آمیز پیامبر اکرم در دانمارک و نروژ در 1384ش/ 2005 تأسیس شد و در 8 مهر 1385/ 30 سپتامبر 2006 پخش برنامه هایش را از قاهره به دو زبان عربی و انگلیسی آغاز کرد. این شبکه با پخش برنامه هایی در زمینه فرهنگ اسلامی می کوشد در برابر توهینهای رواداشته شده به مسلمانان و تصویرسازی ناروا از آنان اسلام واقعی را به غربیها نشان دهد. برنامه های این شبکه به زبان عربی است، اما برخی از برنامه های آن به زبان انگلیسی ترجمه می شود. برنامه های این شبکه بر سنّت نبوی متمرکز است و برنامه هایی مانند احادیث نبوی و فیلمهای مستند درباره سنّت نبوی به دو زبان عربی و انگلیسی پخش می کند (مجدی محمد داغر، ص 63ـ64؛ هبه شاهین، ص 354؛ رضا عبدالواجد امین، ص 19).

ج) اتحادیه های شبکه های اسلامی. اتحادیه رادیو و تلویزیونهای اسلامی^[296]  (اتحاد الإذاعات و التلفزیونات  الاسلامیة) به ابتکار شماری از شبکه ها و مؤسسه های رسانه ای در 1386ش/ 2007 تشکیل شد. هدف از آن پشتیبانی از مجموعه تعالیم اسلام در سراسر جهان با استفاده از ابزارهای فرهنگی و ارتباطی، مقابله با تبلیغات ضداسلامی با هدف هماهنگ کردن رادیوها و تلویزیونها و مؤسسات رسانه ای و ایجاد محوری منسجم، و فعال و روزآمد است. اعضای این اتحادیه از میان مدیران رادیوها، تلویزیونها و مؤسسه های رسانه ای اسلامی انتخاب شده اند. هم اکنون این اتحادیه بیش از 160 عضو از 25 کشور جهان دارد و شمار اعضا روبه افزایش است. نخستین اجلاس مجمع عمومی اتحادیه در 1386ش/ 2007 و دومین اجلاس آن در 1387ش/ 2008، با حضور مدیران مجموعه های عضو و سخنرانی شخصیتهای برجسته سیاسی و فرهنگی جهان اسلام در تهران برگزار شد (خبرگزاری تقریب، 2014). در 1391ش/ 2012، نیز 85 شبکه ماهواره ای اسلامی به همراه تعداد زیادی از شرکتهای تولیدکننده برنامه های تلویزیونی متعلق به کشورهای مصر، اردن، فلسطین، سوریه، عربستان سعودی، کویت و برخی کشورهای اسلامی در استانبول، سازمان اطلاع رسانی تصویری هدفمند (رابطة الاعلام المرئی الهادف) را تأسیس کردند. گسترش همکاری میان شبکه های اسلامی در زمینه های گوناگون، برنامه ریزی برای تولید برنامه های سازنده و دستیابی به شیوه های نوین تولید، ازجمله اهداف اصلی تأسیس این انجمن است و در حال حاضر  97 عضو دارد (ابوایة سطی، 2014؛ رابطة الاعلام المرئی الهادف، 2011). شبکه های ماهواره ای اسلامی از نظر کمّی جایگاه متمایز و مهمی در میان دیگر شبکه های ماهواره ای دارند، اما این افزایش تعداد با بهبود کیفیت و نوآوری لازم همراه نبوده است. در بیشتر برنامه های این شبکه ها به تاریخ پرداخته شده است و بحثهای علمی روزآمد در این شبکه ها کمتر دیده می شود (یسری خالد ابراهیم، ص 446) از دیگر مشکلات این شبکه ها نبود برنامه های متنوع و تفریحی برای جوانان است. با وجود اینکه جوانان بخش اعظم جوامع اسلامی را تشکیل می دهند، توجه نکردن به خواستهای آنان، سبب کاهش مقبولیت این شبکه ها شده است. البته برخی از شبکه های جدید مانند هدهد، اقرأ و الرسالة تلاش کرده اند که با رویکردی اسلامی در قالب پخش برنامه های متنوع و تفریحی مخاطبان بیشتری را جذب کنند (عمری، ص 111ـ112). برخی از شبکه های ماهواره ای اسلامی برنامه ریزی مناسب و خط مشی علمی و حرفه ای ندارند و به تخریب یکدیگر می پردازند و چون همان گفتمان قدیم را با فنّاوری جدید عرضه می کنند، به سطح مطلوب تأثیرگذاری نیز نرسیده اند (یسری خالد ابراهیم، ص 435؛ مجدی محمد داغر، ص 5). در مقابل، گروه دیگری از شبکه های ماهواره ای خصوصی وجود دارند که معمولا برای تأمین هزینه های سنگین خود، از روشهای تجاری مانند پخش آگهی و گاهی نیز کمکهای مالی طرفداران خود بهره می برند. در عین حال، احتمال می رود دولتها یا جریانهای سیاسی و مذهبی از این شبکه ها حمایت مالی کنند. به ویژه با درنظرگرفتن این نکته که معمولا شبکه های دینی چندان از روشهای معمول درآمدزایی، همچون پخش آگهیهای تجاری استفاده نمی کنند (عمری، ص 114ـ115؛ جمشیدی و زنده دل، ص 114). راهبرد این شبکه ها نشر و گسترش آموزه های اسلامی و بازتعریف هویت اسلامی و صیانت از آن بوده است، اما این شبکه ها در تحقق هدف خود با مشکلات و موانعی در داخل و خارج مواجه بوده اند و تلاش کرده اند تا فرهنگ دینی و اصول و ارزشهای اسلامی را به صورت فراگیر در کل جامعه و به اقتضای ضرورتهای دوره جهانی شدن گسترش دهند (← یسری خالد ابراهیم، ص 433ـ442).

منابع : ابوایة سطی، «تأسیس رابطة الاعلام المرئی الهادف بترکیا»، مَغرِس. Retrieved Sept.29, 2014, from www.maghress.com/ assif/11325; جان ابی نادر، «دورالاعلام العربی فی تشکیل المنظور الغربی للعرب»، در الاعلام العربی فی عصر المعلومات، ابوظبی: مرکزالامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیة، 2006؛ حسن جمشیدی و منا زنده دل، «جهان اسلام : سایتها و ماهواره ها»، حوزه، سال 27، ش 3 (پاییز 1389)؛ حسین إبش، «اعراض التنافر: النظرة المتبادلة بین الإعلام الامریکی و العربی»، در الاعلام العربی فی عصر المعلومات، همان؛ خبر آنلاین، 1390ش. Retrieved Sept.29, 2014, from www.khabaronline.ir/ detail/ 122525; خبرگزاری تقریب. Retrieved Sept.28, 2014, from www.taghribnews.ir/ vdcjyhevvuqeimz.fsfu.html; خبرگزاری فارس، 1393ش. Retrieved Sept.29, 2014, from www.farsnews.com/ newstext.php?nn=8812120072; رابطة الاعلام المرئی الهادف، 2011. Retrieved Sept.29, 2014, from www.apvm.ws/ Home.aspx; رضا عبدالواجد امین، «اتجاهات النخبة الدینیة نحو واقع و مستقبل الفضائیات الاسلامیة»، ]ألقی فی[ مؤتمر القنوات الفضائیة و الهویة الثقافیة بجامعة الشارقة، 2007، الاعلام الجدید، 2014. Retrieved Sept.28, 2014, from www.jadeedmedia. com/ الفضائیات20%  الاسلامیةimages/stories/conferences/ sat/ 20%  النخبة 20% الدینیة 20% نحو 20% واقع 20% و مستقبل20% .  pdf;اتجاهات عبدالهادی زیدی، «الاعلام الاسلامی و قضایا الامة: الفضائیات العربیة انموذجا»، در الاعلام الاسلامی: الواقع و الطموح، همان؛ محمد شافعی، «'اسلام شانیل، اول محطة تلفزیونیة تبث بالانجلیزیة من قلب اوروبا»، الشرق الأوسط، ش 12007، 16 ذیقعده 1432. Retrieved Sept.29, 2014, from http://Classic.aawsat.com/ details.asp?section=37&article=644743&issueno= 12007#.u7ppp1pld9e; شبکه جهانی ولایت. Retrieved Sept.29, 2014, from www.velayattv.com/fa/ index.php; شبکه ماهواره ای هدهد، 1393ش. Retrieved Sept.29, 2014, from hodhodfarsi.tv; عبدالامیر رویح، «قناة الانوار الفضائیة... بین طموحات المشاهدین و الواقع الاعلامی دعوات الی توحید الخطاب الاعلامی الشیعی و تنوع الطروحات»، شبکة النبأ المعلوماتیة، 1429. Retrieved July,7, 2014, from www.annabaa.org/nbanews/ 2009/04/006.htm; جی. اچ. عدیل، «سخنان خواندنی عدیل (مسؤول هدایت تی وی) در گفت وگو با شفقنا»، شفقنا: پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه، 2013. Retrieved Sept.29, 2014, from www.shafaqna.com/ persian/other-services/news/item/ 12218; علی محمود عمری، «واقع الفضائیات الاسلامیة فی العالم العربی»، International journal of west Asian studies, vol.3, no.2 (2011); مجدی محمد داغر، «اتجاهات القنوات الفضائیة الاسلامیة فی معالجة قضایا الاقلیات و الجالیات الاسلامیة فی العالم»، ]ألقی فی[ مؤتمر القنوات الفضائیة و الهویة الثقافیة بجامعة الشارقة، 2007، الاعلام الجدید، 2014. Retrieved Sept.28, 2014, from www.jadeedmedia.com/  20%القضایا  20%الاسلامیةimages/stories/conferences/sat/   20%القنوات  20%القضایا 20% الاسلامیة  20%فی 20% معالجة .pdf;اتجاهات محمد ابحرین، «التواصل مع العالم العربی و الاسلامی: الدبلوماسیة الشعبیة الامریکیة و دبلوماسیة الحوار الالمانیة»، در الاعلام العربی فی عصر المعلومات، همان؛ محمد سیدسعید، «الاتجاهات و القوی الجدیدة فی فضاء الاعلام العربی»، در همان؛ رخشنده محمدی، «فرهنگ جهانی و فرهنگهای ملی»، در رسانه ها و فرهنگ، تهران: سروش، 1376ش؛ ]وبگاه[ انتخاب، 1393ش. Retrieved Sept.29, 2014, from www.entekhab.ir/fa/news/ 149795; ]وبگاه[دارآخرت، 1393ش. Retrieved Sept.29, 2014, from www.dare-akherat.ir/ index.php?option = com-content&view = articl & id = 358: 1391-03-30-08-06-59&catid= 41: 2011-05-08-11-33- 06 & Itemid = 57; ]وبگاه[ مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج). Retrieved Sept.29, 2014a, from www.valiasr-aj.com/ fa/ page.php? bank=khabar=f82e&id=2321; همو، Retrieved Sept.29, 2014b, from www.valiasr-aj.com/ fa/ page.php?bank=khabar&id=596; هبه شاهین، التلیفزیون الفضائی العربی، قاهره 1429/2008؛ یسری خالدابراهیم، «الفضائیات الاسلامیة بین الخبرة الاعلامیة و التأصیل العلمی»، مجلة الجامعة العراقیة، سال 19، ش 28/1 (1433)؛

Samia Bazzi, Arab news and conflict, Amsterdam 2009; Hadi TV, 2012. Retrieved Sept.28, 2014, from www. haditv.com;HidayatTV:thechannel of Imam-e- Zamana (ATF). Retrieved Sept.28, 2014, from www. hidayat.tv; Islam Channel, 2014. Retrieved Sept.28, 2014, from www.islamchannel.tv.

/ محمد مالکی /

8) احکام فقهی، با ورود رادیو و سپس تلویزیون به کشورهای اسلامی و همگانی شدن کاربرد این رسانه ها، به احکام فقهی آنها توجه شد. برخی از فقها، با توجه به برنامه هایی که در آن زمان پخش می شد، رادیو را مانند گرامافون از آلات لهو دانسته و به حرمت خریدوفروش آن فتوا داده اند، هرچند تصریح کرده اند که هر چه اساسآ برای لهو و لعب استفاده نشود، از حکم کلی حرمت خارج است (← شهیدی تبریزی، ص 10؛ سنقری حائری، ص 1551؛ طبسی نجفی، ص 1921، پانویس). معرفی مصادیق آلات لهو از وظایف فقیه نیست و فقها صرفآ شاخصهای آلات لهو را تبیین می کنند (نجفی اصفهانی، ص1500)، اما کاربرد رادیو و پیش از آن گرامافون در لهو و لعب چنان عمومیت داشته که نائینی (ج 2، ص 21) گرامافون را «صندوق غناء» خوانده است. درواقع، آرای این فقها ناظر به رواج کاربرد گسترده این دستگاهها برای لهو و لعب بود (← «الرادیو و الاستماع الیه»، ص 128ـ129؛ «اختلاف العلماء فی الرادیو»، ص 135ـ 136)، چنان که حتی پخش قرائت قرآن از رادیو بی احترامی تلقی می شد (فکری، ص 6) و متدینان از داشتن رادیو و تلویزیون در خانه اجتناب می کردند (← حائری یزدی، ص258). سیدمحسن حکیم*، مرجع معروف معاصر (متوفی 1348ش)، به جواز خریدوفروش رادیو و جایزنبودن خریدو فروش تلویزیون فتوا داده بود. این فتوا درباره تلویزیون با توجه به کاربرد متعارف آن در لهو و فواید حلال اندک آن در آن زمان و مکان صادر شده و او استفاده از آن را در غیر لهو و لعب جایز شناخته بود (← ص 7). اینکه بیشتر فقها رادیو و تلویزیون را از آلات مشترک دانسته اند، همسو با همین نظر است، زیرا هدف اصلی از اختراع این وسایل، پخش و نشر بوده و ممکن است برای لهو و غیر لهو به کار رود. حکم آلات مشترک غیر از حکم آلات لهو است و به کارگیری این آلات در لهو، حرام و در منافع حلال، جایز است (برای منابع امامی ← خویی، ص 355؛ توضیح المسائل مراجع، ج 2، ص 208، 796، 914، 921؛ برای منابع اهل سنّت ← الفتاوی الشرعیة، ص1606ـ1608؛ قرضاوی، ج1، ص319؛ عثیمین، ص8؛ بن باز، ص525ـ526). بااین همه، برخی از فقها داشتن و استفاده از این وسایل را برای کسانی که توان مراقبت در عدم استفاده غیرحلال از آنها را نداشتند، اجازه نداده بودند (← امام خمینی، 1390، ج 2، ص 629؛ حکیم، ص 7، تعلیقه صدر). همچنین چون رادیو و تلویزیون دست کم در مواردی مصداق اشاعه منکر، مدح ظالم، ترویج باطل و ارائه مطالبی بوده اند که اخلاق جامعه را فاسد و عقاید مردم را متزلزل می کردند، فقها با این ملاحظه به حرمت آنها تصریح کرده اند (← امام خمینی، 1372ش، ص 415؛ تبریزی، ج 6، ص 407). از سوی دیگر، علما و متدینان همواره به استفاده از رادیو و تلویزیون برای هدایت مردم و احیای ارزشهای اخلاقی و دینی توجه داشته اند (برای نمونه ← حسینی شیرازی، ص 118؛ حسینعلی راشد، ج 1، مقدمه، ص 1؛ مطهری، ج 2، ص70). برخی از آنان از آغاز همگانی شدن رادیو، از آن برای نشر و پخش تعالیم دینی و اخلاقی در سطح وسیعی از جامعه، بهره برده اند. حسینعلی راشد* (متوفی 1359ش)، در 1320ش، یعنی حدود دو سال پس از تأسیس رادیو در ایران، شبهای جمعه و در مناسبتهای دینی در مقام خطیب در رادیو برنامه داشت و استقبال گسترده مردم از برنامه های او سبب شد این سخنرانیها سالها ادامه یابد. بخشی از سخنرانیهای راشد افزون بر چاپ در روزنامه های اطلاعات و کوشش، با عنوان سخنرانیهای راشد در رادیو تهران به چاپ رسیده است (امین، ج 5، ص 143؛ بتول راشد، ص 23ـ25). مردم به سخنرانیهای محمدابراهیم آیتی* در سالهای 1342 و 1343ش در رادیو ایران نیز توجه داشتند (آیتی، مقدمه علی اکبر غفاری، ص 4)، و این سخنرانیها نیز در قالب کتابی با عنوان بررسی تاریخ عاشورا در تهران 1347ش به چاپ رسید. سیدمحمود طالقانی* از دیگر سخنرانان دینی رادیو بود که در 1325ش گفتارهایی را در حوزه دین و اخلاق عرضه می کرد (← رضوی، ص206ـ207). یکی از تأثیرگذارترین سخنرانیهای دینی رادیو، سخنرانیهای محمدتقی فلسفی (متوفی 1377ش) بود که در 1334ش به دستور آیت اللّه بروجردی و درپی گسترش تبلیغات و فضاسازی تبلیغاتی جامعه بهائی، در رد این فرقه در مسجد شاه تهران (نام کنونی آن: مسجد امام) ایراد می کرد. سخنرانیهای او به صورت زنده از رادیو پخش می شد و در تنویر افکار عمومی و مواجهه با تبلیغات گسترده سران و مبلّغان آن فرقه تأثیر شگرفی داشت (← فلسفی، ص190ـ200). از جمله سؤالاتی که با همگانی شدن رادیو و تلویزیون برای دین داران ایجاد شد، حکم شنیدن آیات سجده از رادیو و تلویزیون است. به نظر فقها، سجده کردن فقط وقتی واجب است که صدای تلاوت قرآن به صورت زنده پخش شود، اما با پخش صدای ضبط شده، سجده کردن واجب نیست (← بروجردی، ص 213ـ214؛ توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص  593 ـ594). از دیگر مسائل فقهی درباره رادیو و تلویزیون این موارد است : حرمت نگاه کردن به تصویر زن نامحرم با قصد لذت و حرام نبودن آن بی قصد لذت، درصورتی که ترس از افتادن در حرام مطرح نباشد؛ حرمت گوش دادن به غنا؛ اعتماد بر اعلام اوقات شرعی و نیز پخش اذان از رادیو و تلویزیون درصورتی که برای مکلّف اطمینان به دخول وقت حاصل شود؛ کفایت اذان درصورت پخش زنده آن از رادیو و تلویزیون و استحباب حکایت آن در این حالت؛ واجب نبودن پاسخ دادن به سلامِ سلام کننده از طریق رادیو و تلویزیون؛ ترتّب آثار در مواردی مانند اجرای عقود، شهادت، اقرار، قَذْف، لعان، تهمت و رؤیت هلال با علم به استناد آن به گوینده (← امام خمینی، 1390، ج 2، ص 629ـ631؛ توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 439ـ 440، 539، ج 2، ص490، 912، 971).

منابع : محمدابراهیم آیتی، بررسی تاریخ عاشورا: سخنرانیهای دانشمند محترم مرحوم دکتر محمدابراهیم آیتی در رادیو ایران، تهران 1347ش؛ «اختلاف العلماء فی الرادیو»، اجوبة المسائل الدینیة، دوره 3، ش 5 (جمادی الاولی 1378)؛ امام خمینی، تحریرالوسیلة، نجف 1390؛ همو، رساله توضیح المسائل، تهران 1372ش؛ حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت 1408ـ1416/ 1987ـ1996؛ مرتضی بروجردی، المستند فی شرح العروة الوثقی: الصلاة، تقریرات درس آیت اللّه خویی، در موسوعة الامام الخوئی، ج 15، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1430/ 2009؛ بن باز (عبدالعزیز)، فتاوی و تنبیهات و نصائح، بیروت 1411/1991؛ جواد تبریزی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتاءات، ج 6، ]قم[ 1423؛ توضیح المسائل مراجع: مطابق با فتاوای سیزده نفر از مراجع معظم تقلید، گردآورنده: محمدحسن بنی هاشمی خمینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1386ش؛ مرتضی حائری یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان ها، به کوشش رضا استادی، قم 1377ش؛ محمد حسینی شیرازی، فقه العولمة، بیروت 1423/2002؛ محسن حکیم، منهاج الصالحین : قسم المعاملات، و بهامشه التعلیق علیه تألیف محمدباقر صدر، در المجموعة الکاملة لمؤلفات السید محمدباقر الصدر، ج 15، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1400/ 1980؛ ابوالقاسم خویی، توضیح المسائل، قم 1412؛ «الرادیو و الاستماع الیه»، اجوبة المسائل الدینیة، دوره 2، ش  6 (جمادی الآخره 1377)؛ بتول راشد، «یاد پدر»، در با راست قامتان پهنه اندرز: یادنامه راشد، به کوشش جعفر پژوم، تهران: سخن، 1387ش؛ حسینعلی راشد، سخنرانیهای راشد در رادیو تهران، تهران ?]1321ـ1324ش[؛ عباس رضوی، «جلوه های روشنفکری آیت اللّه طالقانی در اندیشه و رفتار»، حوزه، سال 24، ش 5 و 6 (آذر ـ اسفند 1386)؛ محمدعلی سنقری حائری، الموسیقیات و نقدها، چاپ محسن صادقی، در غنا، موسیقی، به کوشش رضا مختاری و محسن صادقی، ج 2، قم: بوستان کتاب، 1387ش؛ میرفتاح شهیدی تبریزی، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، قم 1375؛ محمدرضا طبسی نجفی، «گفتاری از   شیخ محمدرضا طبسی»، در غنا، موسیقی، همان، ج 3، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1377ش؛ محمد عثیمین، لقاءات الباب المفتوح، ]اعداد[ عبداللّه بن محمد طیّار، اسکندریه 1426/ 2006؛ الفتاوی الشرعیة فی المسائل العصریة من فتاوی علماءالبلدالحرام، ]اعداد[ خالد جریسی، ریاض: مؤسسة الجریسی للتوزیع و الاعلان، 1428/ 2007؛ علی فکری، «حرمة قراءة القرآن فی الرادیو»، الفتح، ش 357 (ربیع الآخر 1352)؛ محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران 1376ش؛ یوسف قرضاوی، من هدی الاسلام: فتاوی معاصرة، ج 1، کویت 1420/ 2000؛ مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، تهران 1378ـ1382ش؛ محمدحسین نائینی، الفتاوی، ج 2، تنظیم و تعلیق جعفر غروی نائینی، قم 1426؛ محمدرضا نجفی اصفهانی، الروضة الغناء فی تحقیق معنی الغناء، چاپ رضا استادی، در غنا، موسیقی، همان، ج 2.

/ مریم حسینی آهق /