رابِـغ، امیرنشین و شهری ساحلی در استان مکه، در مغرب عربستان سعودی. این امیرنشین، به مرکزیت شهر رابغ، در امتداد ساحل شرقی دریای سرخ، بین دو شهر بندری جُدَّه* و یَنبُع* واقع است (بلادی، ج ۴، ص ۵؛ کحّاله، ص ۲۰۷؛ محمد محمد حسن شُرّاب، ص ۱۲۳) و از شمال به امیرنشین بَدْر، از جنوب به امیرنشین خُلَیْص، از مشرق به امیرنشین مَهد، و از مغرب به بحراحمر (دریای سرخ) محدود می شود (امارة رابغ، ص ۱۴۵). در منابع اسلامی، نام رابغ برای اولین بار در جریان سَرّیه عُبیدة بن حارث* (متوفی سال دوم هجرت) آمده است. بر اساس منابع، پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم در هشتمین ماه هجرت، سوارانی را به فرماندهی عبیدة بن حارث به رابغ فرستاد و آنها در وادی رابغ در ده میلی جُحفَه با نیروهای ابوسفیان درگیر شدند (برای نمونه ← واقدی، ج ۱، ص ۱۰؛ طبری، ج ۲، ص ۴۰۲). شهرت رابغ در منابع بیشتر به این سبب بوده که یک چند به جای جحفه میقات حاجیان مصر و شام بوده است. در سالهایی که اَزرَقی (متوفی ح ۲۵۰؛ ج ۲، ص ۳۱۰) کتاب خود را می نوشت جحفه متروک شده بود و حجاج ناگزیر در رابغ محرم می شدند. یاقوت حموی (متوفی ۶۲۶؛ ذیل مادّه) رابغ را دره ای بین جحفه و بَزْوا و به نقل از ابن سِکّیت (متوفی ۲۴۴)، بین جحفه و وَدّان ذکر کرده است که حاجیان از آن می گذشتند. به گزارش ابن بطوطه (ج ۱، ص ۱۴۲ـ۱۴۳)، رابغ میقات حاجیان مصری و مغربی بود. ظاهرآ تا زمان بازسازی جحفه در قرن دوازدهم نیز رابغ میقات حاجیان بود، چنان که به گزارش سویدی (ص ۳۱۷)، در همین قرن، رابغ میقات اهل شام بود.
از لحاظ تقسیمات کشوری، رابغ از صدر اسلام تا اواسط حکومت عثمانیان (حک : ح ۶۹۹ـ ح ۱۳۰۰) تابع شهر مدینه بود (کحّاله، ص ۲۰۸؛ امارة رابغ، ص ۱۴). سپس با انتقال مقرّ والی حجاز در ۱۲۸۷ به مکه، تابع این شهر شد (بتنونی، ص ۴۵). در ۱۳۰۵ش/ ۱۹۲۶، در زمان عبدالعزیزبن سعود، حجاز به هجده امارت تقسیم شد که رابغ یکی از آنها بود (← کحّاله، ص ۱۴۴ـ۱۴۶، ۲۰۷) و تا حدود نیم قرن پس از آن، امارت رابغ مناطق غران، خلیص، قُدَید، ثُوَل، قضیمه، حجر، نویبع، مَستوره و اَبواء را شامل می شد و پس از ۱۳۵۱ش/۱۹۷۲، خلیص، غران و قدید از رابغ جدا شدند (امارة رابغ، ص ۱۵). بنابر سفرنامه های سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم، بیشتر ساکنان رابغ از قبیله های زُبَید و عامر بودند (برای نمونه ← بورکهارت[۱] ، ص ۳۰۱؛ بتنونی، ص ۲۷۰). به گزارش ابراهیم رفعت باشا (ج ۲، ص ۲۰۲ـ۲۰۳)، رابغ بندرگاه نداشت، اما کانون راههای منتهی به مکه و مدینه و ینبع بود و رئیسی (یوزباشی) با صد سرباز عثمانی همراه با ذخیره ها و مهمات جنگی بسیار در آنجا مستقر بودند. بندر رابغ از جهت تجاری و سیاسی بسیار اهمیت داشت، به ویژه وقتی که بندرهای ینبع و جدّه بسته می شد؛ از این رو تاجران مدینه انبارهایی برای کالاهایشان در رابغ داشتند (امارة رابغ، ص ۷۳). در قیام حجازیها برضد عثمانیها در جنگ جهانی اول (۱۳۳۲ـ۱۳۳۷/ ۱۹۱۴ـ۱۹۱۸)، امداد و تجهیزات از طریق دریا از این بندر به شهر مدینه رسانده می شد (لورنس[۲] ، ص۳۶). همچنین در ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵ که سعودیها جدّه را محاصره کرده بودند، عبدالعزیزبن سعود به حاجیان اجازه داد که از طریق رابغ به مکه بروند و برخی حاجیان هندی از این طریق به مکه رفتند (امارة رابغ، همانجا؛ زرکلی، ج ۱، ص ۳۴۴). به سبب فراوانی آب، شغل بیشتر رابغیها کشاورزی و دامداری است. مهم ترین محصولات این منطقه خرما، سبزیجات، هندوانه و گندم است (← امارة رابغ، ص ۷۳، ۱۲۱، ۳۷۱، ۳۸۱ـ۳۸۲، ۳۹۰ـ۳۹۳؛ کحّاله، ص ۲۰۷). مردم روستاهای ساحلی ثول، صَعبَر، قضیمه و مستوره بیشتر به ماهیگیری اشتغال دارند (امارة رابغ، ص ۳۹۳). امروزه امیرنشین رابغ (مساحت ۷۹۹۰ کیلومترمربع)، مشتمل بر شهر رابغ و یازده روستا، از لحاظ اداری و حکومتی تابع استان مکه است و امیر آن از خاندان مُبیریک انتخاب می شود (← زرکلی، همانجا؛ بلادی، ج ۴، ص ۵ـ۶؛ امارة رابغ، همانجا).
منابع : ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، ]بی تا.[؛ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمدعبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش؛ امارة رابغ : دراسة جغرافیة میدانیة، جدّه: جامعة الملک عبدالعزیز، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ عاتق بلادی، معجم معالم الحجاز، مکه ۱۳۹۸ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۲؛ خیرالدین زرکلی، شبه الجزیرة فی عهدالملک عبدالعزیز، ج ۱، بیروت ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛ عبداللّه بن حسین سویدی، النفحة المسکیة فی الرحلة المکیة، چاپ عماد عبدالسلام رؤوف، ابوظبی ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴؛ تامس ادوارد لورنس، اعمدة الحکمة السبعة، بیروت: منشورات المکتب التجاری للطباعة و التوزیع و النشر، ]بی تا.[؛ محمد محمد حسن شُرّاب، المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، دمشق ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶؛ یاقوت حموی؛
John Lewis Burckhardt, Travels in Arabia, Beirut ۱۹۷۲.
/ الهام امینی کاشانی /