ذیحجه

 ذیحجه، دوازدهمین ماه سال در گاه شماری هجری قمری، ماه انجام دادن مناسک حج و یکی از ماههای حرام.

۱) مباحث تقویمی. نام ماه ذیحجه از ریشه «ح ج ج»، به معنای قصدکردن (← زَبیدی، ج ۵، ص ۴۵۹)، و ناظر به انجام فریضه حج و خروج مردم از شهرها و زیستگاههای خود به قصد به جاآوردن حج است. این ریشه در معانی متعددی چون قصدکردن، زیارت کردن و برپاداشتن جشن به بسیاری از زبانهای سامی راه یافته است و صورتی از آن در زبان عبری نیز دیده می شود (برای آگاهی از شکل ریشه در زبانهای مختلف سامی، ازجمله عبری، سریانی، آرامی و سبایی← مشکور، ج ۱، ص ۱۶۸ـ۱۶۹). نام گذاری یکی از ماههای سال با ایام برپایی مناسک حج نشانه اهمیت این مناسک در زندگی و عقاید مردم عرب و نیز در مناسک عبادی مسلمانان است (← ادامه مقاله). نام این ماه در متون گوناگون با توجه به جایگاه نحوی آن در متون عربی، به صورت ذی الحِجه (← نُعَیمی دمشقی، ج ۲، ص ۱۵)، ذوالحِجه (همان، ج ۲، ص ۱۲) و ذاالحجه (متقی هندی، ج ۳، جزء۵، ص ۱۱۷) به کار  رفته، و بدون حرف تعریف «ال»، یعنی ذیحجه کمتر ثبت شده است (← لیتمان ، ص ۲۳۰؛ برای صورتهای مختلف نام این ماه ← همانجا؛ برای دیگر بررسیهای واژگانی نام این ماه ← قَلقَشندی، ج ۲، ص ۳۷۶؛ سیوطی، المُزْهَر، ج ۲، ص ۲۰۳؛ همو، الشماریخ، ص ۱۴؛ زبیدی، ج ۵، ص ۴۶۷ـ۴۶۸). به سبب وجود اقوام و قبایل مختلف عرب، در دوره جاهلی در شبه جزیره عربستان، نامهای متعددی برای این ماه در گاه شماریهای آن روزگار وجود داشت، ازجمله ناجِر (← مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۲۷۹)، بُرَک (همان، ج ۱، ص ۲۸۳؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۱)، مَسبِل ( الفوایدالغرر، گ ۲۶پ)، نحس (مسعودی، ج ۲، ص ۳۴۹) و ذی المَحَجَّة. ماه ذیحجه، هم پیش از اسلام و هم پس از آن، یکی از چهار ماه حرام بوده است (← ماه^*). به گفته برخی از نویسندگان دوره اسلامی، در دوران جاهلیت ماههای حرام از دهم ذیحجه آغاز و ماههای محرّم، صفر، ربیع الاول و ده روز از ربیع الآخر را شامل می شد (← مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۸۹؛ الفوایدالغرر، گ ۴ر). به علاوه، طبق برخی روایات تاریخی، براساس رواج نَسیء در دوران جاهلیت (در این باره ← نسیء^*)، مردم عرب، حج را دو سال در ذیقعده و دو سال در ذیحجه به جا می آوردند (مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۹۰). اما با ظهور اسلام و نهی صریح قرآن از به کار بستن نسیء، این رسم ازمیان رفت. به نوشته مرزوقی اصفهانی (همانجا)، سال دهم هجری که پیامبر اسلام حجة الوداع را به جا آوردند، ماه ذیحجه بود و آن حضرت در خطبه خود بیان کرد که زمان به جای خود برگشته و با این بیان، برگزاری مناسک حج را در ماه ذیحجه تثبیت کرد تا سنّت حضرت ابراهیم را زنده گرداند (نیز ← قطان مروزی، ص ۲۴۴ـ۲۴۷، که به تفصیل درباره نسیء در عصر جاهلی و اقدام پیامبر اسلام در منع آن سخن گفته است؛ عرفان محمد حمّور، ج ۱، ص ۵۸۳ـ ۵۸۶، درباره بعضی محاسبات در زمینه موعد انجام فریضه حج در دوران جاهلیت).

طول ماه ذیحجه براساس طول متوسط ماههای سال قمریِ قراردادی همواره ۲۹ روز بوده است (← ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ش، ص ۲۲۹). اما طبق روش رؤیت هلال، طول این ماه مثل سایر ماههای قمری ۲۹ یا ۳۰ روز است (← رؤیت هلال^*). ضمن آنکه برخی منجمان دوره اسلامی طول ماه ذیحجه را، در نظام قراردادی ۳۰ و ۲۹ روزه، ۲۹ روز و هشت ساعت و ۴۸ دقیقه دانسته اند (برای نمونه ← بتّانی، ج ۳، ص ۱۰۰؛ نصیرالدین طوسی، ص ۲۱).

کمابیش نشانه هایی از اعتقاد به پاره ای دستورالعملهای احکام نجومی در ماه ذیحجه در نوشته های حسن بن بهلول (سدة چهارم؛ ص ۲۳۵ـ۲۳۷) دیده می شود. همچنین با توجه به اهمیت آغاز ماههای گاه شماری هجری قمری با یکی از روزهای هفته، که نیازمند شئون احکامیِ خاصی بوده، در زیجهای دوره اسلامی، جدولهایی برای محاسبه این روزها تهیه می شده است (برای نمونه ← بتّانی، ج ۲، بخش جدولها، ص ۷؛ نصیرالدین طوسی، همانجا). به نوشته مسعودی (همانجا)، روزهای نحس هر ماه چهارشنبه ای است که منطبق شود با روزی که با عدد چهار به نوعی رابطه عددی داشته باشد. مؤلف الفواید الغرر (گ ۹۰ر) نیز روز هشتم را روز نحس این ماه دانسته است.

منابع : ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳؛ همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ش؛ محمدبن جابر بتّانی، کتاب الزیج الصابی، اعتنی بطبعه و تصحیحه و ترجمه الی اللغة اللاتینیة و علّق حواشیه کارلو آلفونسو نالینو، رم ۱۸۹۹ـ۱۹۰۷، چاپ افست هیلدسهایم ۱۹۷۷؛ حسن بن بهلول، کتاب الدلائل، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانهة سلیمانیة استانبول، مجموعه حکیم اوغلی، ش ۵۷۲، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج ۵، چاپ مصطفی حجازی، کویت ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الشماریخ فی علم التاریخ، چاپ کریستیان فریدریش زیبولد، لیدن ۱۳۱۲/۱۸۹۴؛ همو، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، چاپ محمد احمد جادالمولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ]بی تا.[؛ عرفان محمد حمّور، مواسم العرب: المواسم الثقافیة و التجاریة و الدینیة و الطبیعیة، بیروت ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶؛ الفواید الغرر و الفواید الدرر، از مؤلفی ناشناس، نسخة خطی کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ش ۶۶۷۴؛ حسن بن علی قطان مروزی، گیهان شناخت، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم ۱۳۷۹ش؛ قَلقَشندی؛ علی بن حسام الدین متقی هندی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸؛ احمدبن محمد مرزوقی اصفهانی، کتاب الازمنة و الامکنة، حیدرآباد، دکن ۱۳۳۳/۱۹۱۴؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران ۱۳۵۷ش؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، زیج ایلخانی، چاپ عکسی از نسخة خطی کهن کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۱۸۱، چاپ یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، قم ۱۳۹۱ش؛ عبدالقادربن محمد نُعَیمی دمشقی، الدارس فی تاریخ المدارس، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛

E.Littmann , "Ûberdie  Ehrennamen  und  Neubenennungen  der  islamischen Monate", Der Islam, vol. ۸ (۱۹۱۸).

/ فرید قاسملو /

۲) مباحث قرآنی و حدیثی و فقهی. علاوه بر نام ذیحجه، در دیگر نامهای متداول این ماه در دوران جاهلیت، مانند ذی المَحَجَّة و بُرَک (از ریشة «بَرَکَ»، ناظر بر خوابانیدن شتر/ بُروکُالاِبِل در هنگام نَحْرِ آن) ارتباط وثیق این ماه با مناسک حج مشهود است (← ابوریحان بیرونی، ص ۶۰ـ۶۱؛ جوادعلی، ج ۸، ص ۴۵۴ـ۴۵۸، ۴۶۰ـ۴۶۱، ۴۷۹). در ماه ذیحجه هر سال مناسک حج در مکه برگزار می شود.

برپایه فقه اسلامی، ازجمله شروط صحت حج تَمَتُّع، ادای عمرة تمتع و حج تمتع با هم در یک سال و نیز به جاآوردن عمره تمتع در یکی از ماههای حج (به تعبیر قرآن ← بقره: ۱۹۷) یعنی از آغاز شوال تا هشتم ذیحجه است. شرط مهم دیگر، این است که حج گزار پیش از روز نهم ذیحجه، و به نظر برخی در روز هشتم، در مکه به قصد حج مُحرم شود. همچنین ارکان و واجبات مناسک حج در روزهای معیّنی از ماه ذیحجه انجام می شود (← حج^*، بخش ۱، مباحث قرآنی و حدیثی و فقهی).

در منابع حدیثی و فقهی برای برخی از روزهای ویژه مناسک حج در ماه ذیحجه، نامهای خاصی به کار رفته است، ازجمله روز تَرْوِیَه برای روز هشتم، روز عَرَفه و روز مشهود برای روز نهم، عید قربان یا روز گوسفندکُشان یا روز نَحْر برای روز دهم، ایام معدودات (مصداق آیة ۲۰۳ سورة بقره) و ایام تَشْریق^* و ایام مِنا برای روزهای یازدهم تا سیزدهم، روز قَرّ (روز استقرار حجاج در منا) برای روز یازدهم، روز نَفْر و نَفْر اول برای روز دوازدهم و روز نفر ثانی و صَدَرْ و حَصْبَه برای روز سیزدهم (← طوسی، المبسوط، ج ۱، ص ۳۶۵؛ شهید اول، ج ۱، ص ۴۸۷). معدودی از مفسران، تعبیر ایام معدودات را در قرآن ناظر به دهه اول ذیحجه دانسته­اند ولی به نظر مشهور، این دهه مصداق «ایام مَعلومات» در قرآن (حج: ۲۸) است (← طوسی، التبیان؛ قرطبی؛ سیوطی، ذیل آیه).

برپایه احادیث متعدد، دهه اول ذیحجه در شمار ایام بسیار بافضیلت سال است و روزه گرفتن در نُه روز نخست آن و برپایه برخی احادیث، در روزهای اول، هشتم و نهم این ماه توصیه شده است (← احمدبن حنبل، ج ۱، ص ۲۲۴، ج ۵، ص ۲۷۱؛ بیهقی، ج ۴، ص ۲۸۴ـ۲۸۵؛ حرّعاملی، ج۱۰، ص ۴۵۲ـ۴۵۴). ازجمله اعمال سفارش شده در این دهه، به جا آوردن دو رکعت نماز مخصوص میان نماز مغرب و عشا، و نیز خواندن ادعیه و  تهلیلهای ویژه است (← طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۷۲ـ ۶۷۳؛ ابن طاووس، ج ۲، ص ۳۵ـ۳۶، ۴۴ـ۴۸؛ کفعمی، ۱۴۱۴، ص ۸۷۳ـ۸۷۵).

برخی روزهای دهه نخست ذیحجه خود فضیلتهایی ویژه و اَعمالی مخصوص دارند. مثلاً برپایه احادیث، شب و روز عرفه از ایام مبارک به شمار می رود و روزه دار بودن و خواندن نماز و ادعیه خاص، به ویژه دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه، بسیار سفارش شده است (← بیهقی، ج ۵، ص ۱۱۸؛ ابن طاووس، ج ۲، ص ۴۹ـ۵۰؛ حرّعاملی، ج ۱۳، ص ۵۴۲، ۵۴۶ـ ۵۵۵). عبادت، شب زنده داری و دعاکردن در شب دهم ذیحجه نیز تأکید شده است. روز دهم این ماه، روز عید قربان است که از بزرگ ترین اعیاد مسلمانان به شمار می رود. نماز عید قربان، به شیوه گفته شده در منابع، غسل و قربانی کردن از سنن تأکیدشده در این روز است. زیارت امام حسین علیه السلام در شب و روز عرفه و شب و روز عید قربان نیز تأکید شده است (← ابن طاووس، ج ۲، ص ۴۸ـ۲۳۶؛ کفعمی، ۱۴۱۴، ص ۸۷۵ ـ ۹۰۲؛ نیز ← عید قربان^*).

دو روز دیگر از روزهای ماه ذیحجه هم در شمار ایام مورد توجه در احادیث و دارای اعمال ویژه ای است: ۱) عید غدیر در هجدهم این ماه، مصادف با روزی است که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم در سال دهم هجری، هنگام بازگشت از حِجة الوداع، در خطابه ای مشهور، امام علی علیه السلام را به عنوانِ مولای مسلمانان و جانشین خود تعیین فرمود و به استناد احادیث شیعی، بزرگ ترین عید مسلمانان به شمار می رود. غسل کردن، روزه گرفتن، زیارت مرقد امام علی، خواندن ادعیه مخصوص، پوشیدن جامه های نیکو و ابراز شادمانی، صله رحم و منعقدکردن عقد اُخُوَّت با دیگر مؤمنان در این روز توصیه شده است (← طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۷۳۶ـ۷۵۸؛ ابن طاووس، ج ۲، ص ۲۳۷ـ ۳۰۹؛ کفعمی، ۱۴۱۸، ص ۳۶۴ـ ۳۷۲؛ نیز ← غدیرخم^*)؛ ۲) بیست وچهارم ماه، که بنابر قول مشهور روز مباهله است (نظر غیرمشهور، بیست وپنجم ماه است). پیامبر اکرم مسیحیان نَجران را به اسلام فراخوانده بود و آنان پس از مذاکره با پیامبر، اسلام را نپذیرفته بودند. دو طرف برپایه توافق خود در این روز به مباهله (نفرین کردن یکدیگر و درخواست نزول عذاب بر گروه باطل) پرداختند. پیامبر همراه حضرت فاطمه علیهاالسلام، امام علی، امام حسن و امام حسین علیهم السلام در محل مباهله، که خارج از شهر مدینه بود، حاضر شدند، ولی نجرانیان که سخت بیمناک عذاب الهی بودند، از مباهله منصرف و حاضر به پرداخت جزیه شدند. ازجمله اعمال این روز، خواندن ادعیه، غسل و روزه گرفتن است (← آل عمران: ۶۱؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۷۵۹ـ۷۶۷؛ ابن طاووس، ج ۲، ص۳۱۰ـ ۳۶۸؛ کفعمی، ۱۴۱۸، ص ۳۷۲ـ ۳۷۸؛ نیز ← مباهله^*).

برپایه احادیث و روایات، سالروز بسیاری از وقایع مهم تاریخی ـ دینی بر یکی از روزهای ماه ذیحجه منطبق است، ازجمله: تولد حضرت ابراهیم علیه السلام در نخستین روز این ماه، انطباق آخرین دهة مناجات حضرت موسی علیه السلام در کوه طور بر دهه نخست ذیحجه (← اعراف : ۱۴۲؛ قمی؛ قرطبی، ذیل آیه)، پذیرفته شدن توبه حضرت آدم علیه السلام، پیروزی حضرت موسی بر ساحران، نجات یافتن حضرت ابراهیم از آتش و تعیین شدن اوصیای چند تن از پیامبران ازجمله حضرت موسی و عیسی علیهم السلام در هجدهم ذیحجه (← ابن ادریس حلّی، ج ۱، ص ۴۱۸؛ حرّعاملی، ج۱۰، ص ۴۴۵ـ۴۴۶). ازجمله وقایع روز بیست وچهارم ذیحجه بنابر منابع تاریخی و تفسیری، انگشتر دادن امام علی در حال رکوع به سائل و نزول آیة ۵۵ سورة مائده دراین باره است. بیست وپنجم ذیحجه نیز سالروز نزول سورة انسان در شأن امام علی و حضرت زهرا و حَسَنین است (← ابن ادریس حلّی، همانجا؛ ابن طاووس، ج ۲، ص ۳۶۸ـ ۳۷۸؛ قرطبی، ذیل مائده : ۵۵، ج۱۹، ص۱۱۸). ابلاغ ممنوعیت نَسیء، یعنی به تأخیرانداختن ماههای قمری برای فرار از حرمت کارزار در ماه حرام یا تغییر زمان مناسک حج نیز در ماه ذیحجه سال دهم هجری صورت گرفت (← طوسی، التبیان، ذیل توبه: ۳۸).

فقهای امامی بر استحباب روزه گرفتن در روز اول ذیحجه، نُه روز نخست این ماه، روز عید غدیر، روز مباهله و روز بیست وپنجم ذیحجه تأکید کرده اند (← ابن ادریس حلّی، ج ۱، ص ۴۱۸ـ۴۱۹؛ علامه حلّی، ج ۹، ص ۳۶۷ـ۳۷۰؛ نجفی، ج ۱۷، ص ۹۷ـ۹۸، ۱۰۳ـ۱۰۵، ۱۰۹ـ۱۱۰، ۱۱۲، ۱۱۶). افزون براین،طبق منابع فقهی خواندن نمازهایی مخصوص در روزهای اول ذیحجه، عید غدیر و مباهله و نیز غسل کردن در روزهای ترویه، عرفه، عید غدیر و مباهله مستحب است. ضمن اینکه در برخی از این موارد (ازجمله نماز روز اول ماه ذیحجه و روز مباهله و روزه روز مباهله و بیست وپنجم ماه) دلیل فقهی بر استحباب وارد نشده است، اما به تصریح فقها شریف بودن این ایام و لزوم شکرگزاری مسلمانان به درگاه خداوند به سبب نعمتهایی که در این روزها به آنان عطا کرده، منشأ این استحباب شده است (← طوسی، المبسوط، ج ۱، ص۴۰؛ علامه حلّی، ج ۲، ص ۴۷۲، ج ۶، ص ۱۵۱ـ۱۵۳، ۱۵۵ـ۱۵۶، ج ۹، ص ۳۶۷ـ۳۷۰؛ نجفی، ج ۵، ص ۳۵ـ۳۶، ۳۷ـ۴۰، ج ۱۲، ص ۱۹۸، ۲۱۴ـ۲۱۷، ج ۱۷، ص ۱۰۹ـ۱۱۰). فقهای اهل سنّت هم به استحباب روزه گرفتن در هشت روز نخست ماه ذیحجه (برای حجاج و غیرحجاج)، روز عرفه (برای غیرحاجیان و ــ با شروطی به نظر برخی مذاهب ــ برای حاجیان) و نیز همه یا بخشی از روزهای ماههای حرام، ازجمله ذیحجه، قائل اند (← الموسوعة الفقهیة، ج ۲۸، ص ۹۰ـ۹۲، ۹۵).

فقهای همه مذاهب اسلامی ــ به استناد احادیث ــ روزه گرفتن را در روز دهم ذیحجه (عید قربان) حرام شمرده اند (← نجفی، ج ۱۷، ص ۱۲۱؛ الموسوعة الفقهیة، ج ۲۸، ص ۱۷ـ۱۹). عموم فقهای امامی، برپایه احادیث، روزه داری را در روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ذیحجه نیز، برای آنان که در مِنا حضور داشته باشند، حرام دانسته اند (برای نمونه ← طوسی، المبسوط، ج ۱، ص ۲۸۳؛ نجفی، ج ۱۷، ص ۱۲۲ـ۱۲۳؛ نیز برای مورد استثناشده از شمول این احکام ← طوسی، همانجا؛ نجفی، ج ۱۷، ص ۸۸ ـ۸۹)؛ اما فقهای اهل سنّت در این باره اتفاق نظر ندارند (← الموسوعة الفقهیة، همانجا).

ذیحجه در روزگار جاهلیت از ماههای حرام به شمار می رفت، که جنگ کردن در آن ماهها (رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرّم) ممنوع بود (← جوادعلی، ج ۸، ص ۴۷۱ـ۴۷۲). اسلام این روش و عادت را تأیید کرد و فقها به استناد آیات قرآن (ازجمله بقره: ۲۱۷؛ توبه: ۵) قائل به حرمت جنگ و جهاد در این ماهها شده اند (← جهاد^*). همچنین، به نظر فقهای امامی ــ به استناد احادیث ــ میزان دیه قتل در ماههای حرام ازجمله ذیحجه، بیش از دیه معمول و معادل (img height="54" src="file:///C:\DOCUME~1\M69C4~1.YAR\LOCALS~1\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image002.gif" width="6" /)  دیه کامل است (برای نمونه ← ابن ادریس حلّی، ج ۳، ص ۳۶۳؛ نجفی، ج ۴۳، ص ۲۶). فقهای اهل سنّت دراین باره اتفاق نظر ندارند و تنها برخی از آنها حکم تغلیظ دیه قتل را در ماههای حرام پذیرفته اند (← سحنون، ج ۶، جزء۱۶، ص ۳۰۷؛ شافعی، ج ۳، جزء۶، ص ۱۱۳؛ ابن قدامه، ج ۹، ص ۴۹۹ـ۵۰۱؛ نیز ← دیه^*).

منابع : علاوه بر قرآن؛ ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵؛ ابن قدامه، المغنی، بیروت ] ۱۳۴۷[، چاپ افست ]بی تا.[؛ ابوریحان بیرونی؛ احمدبن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، ]بی تا.[؛ احمدبن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، ]بی تا.[؛ جوادعلی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛ حرّعاملی؛ عبدالسلام بن سعید سحنون، المُدَوَّنة الکبری، التی رواها سحنون بن سعید تنوخی عن عبدالرحمان بن قاسم عتقی عن مالک بن انس، قاهره ۱۳۲۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ سیوطی؛ محمدبن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجّار، بیروت ]بی تا.[؛ محمدبن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت ]بی تا.[؛ همو، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷؛ همو، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲ـ ۱۴۲۹؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴؛ ابراهیم بن علی کفعمی، البلدالامین و الدرع الحصین، چاپ علاءالدین اعلمی، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷؛ همو، المصباح، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛ الموسوعة الفقهیة، ج ۲۸، کویت: وزارت الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛ محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۹۸۱.

/ خدیجه کثیری بیدهندی /