دَهناء، بیابانی در مشرق عربستان سعودی. دهناء یکی از چهار صحرای بزرگ عربستان است که به صورت کمربندی هلالی، صحرای نَفود بزرگ در شمال را به صحرای رُبع الخالی* در جنوب متصل می کند. این بیابان از مغرب به حافات و از مشرق به صَمّان محدود است. قوس بیرونی این هلال، که به سمت مشرق است، نجد در مرکز عربستان را از سواحل شرقی جدا می کند و مرز غیررسمی بین استان نجد و استان شرقی (الحَسا/ اَحساء) است. مساحت دهناء حدود ۸۰۰، ۴۰ کیلومترمربع، طول آن ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین بیست تا هشتاد کیلومتر متغیر است (← اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص ۳۷؛ عبدالرحمان شریف، ج ۱، ص ۸۴؛ جودة حسنین جودة، ص ۴۵؛ نیز ← بکری، ج ۲، ص ۵۵۹؛ حِمْیَری، ص ۲۴۴). ارتفاع دهناء از سطح دریا ۴۰۰ـ۵۵۰ متر است (عبدالرحمان شریف، همانجا).
دهناء در لغت به معنای بیابان است (← ابن منظور، ذیل «دهن»). شن و ماسه های دهناء به سبب داشتن اکسید آهن، قرمز (یاقوت حموی، ۱۹۶۵، ذیل مادّه) و نارنجی و طلایی اند و ازاین رو باتوجه به معنای لغوی دَهن (رنگارنگ) آن را دهناء نامیده اند (← لاریمر، ج ۷، ص ۳۶۰؛ عبدالرحمان شریف، همانجا؛ عبداللّه یوسف غنیم، ص ۸۵؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص ۴۰؛ قس یاقوت حموی، همانجا، که روییدن گلهای رنگارنگ را دلیل این نام گذاری می داند).
دهناء از تپه های ممتد شنی تشکیل شده است که از شمال به جنوب امتداد دارند و عربها آنها را به کوهان شتر تشبیه کرده اند (یاقوت حموی، همانجا؛ نیز ← جودة حسنین جودة، همانجا). یاقوت حموی (همانجا) به تعدادی از این تپه های شنی اشاره کرده است. امروزه جغرافی دانان عرب از هشت تپه شنی ثَمام، حمرانی، عِمْر، رُوَیکب، جهام، اُقَیهاب، حُوَیمِل و حروری در دهناء نام برده اند که طول آنها بین پنج تا سی کیلومتر متغیر (برای نمونه ← جودة حسنین جودة؛ عبدالرحمان شریف؛ عبداللّه یوسف غنیم، همانجاها) و عرض آنها بین نیم میل (معادل حدود هشتصد متر) تا چهار میل است (کحّاله، ص ۶۷). به دشتهای بین این تپه های شنی، که از نیم میل تا پنج میل وسعت دارند، شقیقه گفته می شود و بستر زمین که از خاک رس و سنگ آهک، خاک و ماسه تشکیل شده، برای رویش گیاهان مختلف مناسب است (لاریمر؛ عبدالرحمان شریف؛ عبداللّه یوسف غنیم، همانجاها؛ تسیجر، ص ۲۵۲). همین امر دهناء را چراگاه مناسبی برای دامها کرده و باعث جذب مردم به این منطقه شده است (← ابوداوود، ج ۲، ص ۵۳۴؛ یاقوت حموی، همانجا؛ نیز ← د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). دهناء همچنین زیستگاه حیواناتی چون آهو، خرگوش و مار است (لاریمر، همانجا؛ نیز ← عبداللّه سبیهین، ص ۸۲۶ـ۸۲۹).
در گذشته به بیابانهای بین ارتفاعات عارض/ عارض الیمامه (امروزه شامل محدوده ریاض، محافظه حَریق، حُوطه بنی تمیم و دَرعیه)، سدیر (در شمال ریاض)، سواحل احساء، قَصیم و کویت (در ساحل استان شرقی) دهناء گفته می شد (فؤاد حمزه، ص ۳۹) و درازی آن از یَبرین (در استان احساء کنونی نزدیک ساحل جنوبی خلیج فارس) تا یَنسوعه (باریکه وادی الاَجْرَدی در استان قصیم کنونی) بود (یاقوت حموی، همانجا). ریگستان عالج (امروزه نفود بزرگ) نیز جزو دهناء به شمار می رفت (حَمَد جاسر، ذیل مادّه). وسعت دهناء، که دشواری گذر از آن در گزارشهای سیاحان نیز آمده (برای نمونه ← مونرو، ص ۷۴؛ فیلبی، ج ۱، ص ۴۹ـ۵۲؛ نیز ← د. اسلام، همانجا)، در میان مردم مَثَل شده است (← بخاری، ج ۸، جزء۴، قسم ۲، ص ۱۸۴؛ بکری، همانجا).
امروزه راه آهن ریاض ـ هُفوف و جاده های بسیاری این بیابان را قطع می کنند، از جمله جاده ریاض ـ صمّان، مجمعه ـ حفرباطن، رماح ـ شویه، حائل ـ بقعا و تُربه ـ لینه. همچنین مسیر کاروان رو تاریخی درب زبیده* از این صحرا می گذشته است (← موسوعة اسماء الاماکن، ج ۱، ص ۷۰ـ۷۱؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص ۱۴۲، ۱۸۸؛ مقری، ص ۶۴۰).
دهناء همچنین به لحاظ استخراج نفت دارای اهمیت بوده و چاههای نفت آن چون جهام (اکتشاف: ۱۳۴۵ش/۱۹۶۶) در اختیار شرکت آرامکو است (اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص ۶۹ـ۷۰).
دهناء از مهم ترین سرزمینهای قبیله تمیم* (یکی از بزرگ ترین قبایل عرب عدنانی) بوده است (اصفهانی، ص ۲۷۵؛ ابن حائک، ص ۲۹۷) و منسوبین به آنجا دهناوی نامیده می شوند (یاقوت حموی، همانجا).
مکانهای دیگری نیز دهناء نامیده می شوند، از جمله قریه ای در یَنْبُع* و نام دیگر دارالاماره بصره (همو، ۱۸۴۶، ص ۱۸۸؛ برای موارد دیگر ← موسوعة الاسماء الاماکن، ج ۲، ص ۶۹۳ـ۶۹۷؛ ابن حائک، ص ۱۶۵، پانویس ۱).
منابع: ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹؛ ابن منظور؛ سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ حسن بن عبداللّه اصفهانی، بلادالعرب، چاپ حمدجاسر و صالح علی، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ]بیروت ?۱۴۰۷/ ۱۹۸۶[؛ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ جودة حسنین جودة، شبه الجزیرة العربیة: دراسة فی الجغرافیة الاقلیمیة، ]اسکندریه[ ۲۰۰۶؛ حَمَدجاسر، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، قسم ۱، ریاض ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛ محمدبن عبدالمنعم حِمْیَری، الروض المعطار فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴؛ عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج ۱، ریاض ۱۴۲۷/۲۰۰۶؛ عبداللّه سبیهین، «الثروة الحیوانیة و السمکیة»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ج ۳، قسم ۲، ریاض: جامعة الامام محمدبن سعود الاسلامیة، ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰؛ عبداللّه یوسف غنیم، اشکال سطح الارض فی شبه الجزیرة العربیة فی المصادرالعربیة القدیمة، کویت ۲۰۰۵؛ فؤاد حمزه، قلب جزیرة العرب، ریاض ?]۱۳۵۲/ ۱۹۳۳[؛ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴؛ محمد مقری، «النقل و الاتصالات»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، همان؛ موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛ یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، کتاب المشترک وضعا و المفترق صقعا، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۸۴۶، چاپ افست بغداد ]بی تا.[؛ همو، کتاب معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛
EI۲, s.v. "AL-Dahnā" (by C. D. Matthews); John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, ‘Omān, and central Arabia, Buckinghamshire ۱۹۸۶; Elizabeth Monroe, Philby of Arabia, London ۱۹۷۳; Harry St. John Bridger Philby, The heart of Arabia: a record of travel & exploration, London ۱۹۲۲; Wilfred Thesiger, Arabian sands, New York ۱۹۷۷.
/ محمد محمودپور /