ذیقعده

ذیقعده، یازدهمین ماه سال در گاه شماری هجری قمری و یکی از ماههای حرام در این گاه شماری. نام ذیقعده از ریشة «ق ع د» و به معنای سکون، نشستن و حرکت نکردن است (برای معانی مختلف ریشه ← زَبیدی، ج ۹، ص ۴۴؛ برای آگاهی از صورتهای مختلف ضبط این نام ← لیتمان ، ص ۲۲۹ـ۲۳۰؛ برای آگاهی از صورتهای جمع و دیگر ویژگیهای واژگانی این نام ← سیوطی، الشماریخ، ص ۱۴؛ همو، المزهر، ج ۲، ص ۲۰۳؛ قَلقَشندی، ج ۲، ص ۳۷۶؛ الفوایدالغرر، گ ۴۰). به نظر می رسد این ماه به سبب ورود به دوره چهارماهة حرام در سنّت مردم عرب و به منزله هشداری برای جلوگیری از نبرد و خون ریزی و سفر و تأکید به نشستن در خانه ذیقعده نامیده شده باشد (← مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۸۹ ، که تصریح می کند ماههای حرام در دوره جاهلی از دهم ذیحجه تا دهم ربیع الآخر بوده است). در دوره اسلامی و به تصریح پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم در خطبة حِجه الوداع، ذیقعده یکی از ماههای حرام تعیین شد و ترتیب ماههای حرام به شکل دوره اسلامی آن، یعنی سه ماه متصل ذیقعده، ذیحجه، محرّم و نیز رجب، درآمد (← یعقوبی، ج ۲، ص ۱۱۰؛ مرزوقی اصفهانی، همانجا). هم منجمان و هم لغت شناسان دورة اسلامی بر اینکه نام ماه ذیقعده مشعر بر سفرنکردن و دست کشیدن از جنگ است تأکید کرده اند (برای نمونه ←ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص۶۰؛ الفواید الغرر، گ ۴۰ر؛ مسعودی، ج ۲، ص ۳۴۷؛ سیوطی، الشماریخ، ص ۱۵؛ زَبیدی، ج ۹، ص ۴۶).

به نوشتۀ مرزوقی اصفهانی (متوفی ۴۲۱؛ ج ۱، ص۹۰)، در دورة جاهلیت، اعراب دو سال در ماه ذیقعده و دو سال در ماه ذیحجه مناسک حج را برپا می کردند. این روش که براساس نسیء، به معنای جابه جایی برخی ماههای سال از راه تأخیرِ اعلامی، صورت می گرفت، در قرآن قاطعانه نفی شد (انّما النسیءُ زیادةٌ فی الکفر؛ توبه: ۳۷) و پیامبر اکرم در خطبه حجة الوداع از به کارگیری آن نهی کردند (← یعقوبی، همانجا؛ نیز ← نسیء^*؛ کبیسه^*). به این ترتیب ماههای حج شامل شوال، ذیقعده و ذیحجه معرفی و تثبیت شد (← حج^*). در دورة جاهلیت و باتوجه به وجود اقوام و قبایل مختلف در شبه جزیرة عربستان، نامهای مختلفی برای ماه ذیقعده وجود داشت، ازجمله وَرنَه ( الفواید الغرر، گ ۲۶ ر؛ قس ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۱ :«رَنَّة»)، حرف (مسعودی، ج ۲، ص ۳۴۹)، هُواع (مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۲۸۳؛ ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، همانجا)، حیفل (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۳) و مُحلِس (مرزوقی اصفهانی، همانجا).

طول ماه ذیقعده قراردادی در آثار مختلف نجوم دورة اسلامی، همواره سی روز محاسبه شده است (برای نمونه← بتّانی، ج ۳، ص۱۰۰؛ ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ش، ص ۲۲۹). اما باتوجه به اینکه طول ماه قمری براساس رؤیت هلال تعیین می گردد (← رؤیت هلال^*)، طول این ماه می تواند ۲۹ روز نیز باشد. قرآن (اعراف: ۱۴۲) از رفتن سی روزة حضرت موسی علیه السلام به میعاد خبر داده (وَ واعَدنا موسی ثلاثین لیلةً) که سپس ده روز به آن افزوده شد. به گفتة مفسران، این میعادِ سی روزه در ماه ذیقعده اتفاق افتاده و ده روزی که در ادامه این آیه به آن تأکید شده مقارن ده روز اول ماه ذیحجه بوده است (برای نمونه ← قمی؛ طوسی، التبیان؛ طبرسی؛ فیض کاشانی، ذیل آیه؛ نیز ←  مجلسی، ج ۵۴، ص ۲۱۵).

نشانه های معدودی نیز دربارۀ چند نکته از احکام نجومی در مورد ماه ذیقعده وجود دارد ( ← حسن بن بهلول، ص ۲۳۳ـ ۲۳۴)، درحالی که عمده روابط احکام نجوم دورة اسلامی براساس انواع گاه شماریهای شمسی و سیر خورشید بر دایرة البروج طراحی می شده اند (← احکام نجوم^*). به نوشتة مسعودی (همانجا)، روزهای نحس هر ماه قمری چهارشنبه ای است که با یکی از روزهایی که هرگونه ارتباط عددی با عدد چهار دارند مقارن گردد. بااین حال روز هجدهم این ماه را نیز نحس دانسته اند (←  الفوایدالغرر، گ ۹۰ر). همچنین باتوجه به اهمیت شروع ماههای قمری با هریک از روزهای هفته، عموماً در زیجهای دورة اسلامی جدولی برای محاسبه روزهای هفته طراحی شده است (برای نمونه ← بتّانی، ج ۲، بخش جدولها، ص ۷).

برخی از رخدادها و روزهای مهم این ماه اینها هستند: بنای خانه کعبه به وسیلة حضرت ابراهیم علیه السلام (ابوریحان بیرونی، ۱۳۷۳ـ ۱۳۷۵، ج ۱، ص ۲۵۷؛ گردیزی، ص ۲۱۱) و دَحْوُالارض^* (روز گسترش زمین از زیر خانة کعبه) در بیست وپنجم این ماه (←  طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۶۹؛ نیز←  الفوایدالغرر، گ ۴۰ که رخدادهای دیگری نیز در این ماه برشمرده است، ازجمله روز پناه بردن اصحاب کهف به یک غار و به خواب رفتن آنان، روز شکافته شدن دریا برای موسی و نیز روز خروج یونس از شکم ماهی).

از دیگر رخدادهای موسمی مردم عرب در این ماه، که از پیش از اسلام تا پس از آن رواج داشته، برپایی یکی از مهم ترین بازار (سوق)های عرب بوده است. از نیمة دوم ماه ذیقعده تا اول ماه ذیحجه برخی از مهم ترین قبایل عرب بازاری با نام عکاظ برپا می کردند (← مرزوقی اصفهانی، ج ۲، ص ۱۶۵ که نام چندی از این قبایل را ذکر کرده است؛ نیز ← یعقوبی، ج ۱، ص۲۷۰؛ ← بازار^*؛ برای آگاهی بیشتر دربارة کلیاتی دربارة ماه ذیقعده از جمله معادلهای این ماه در گاه شماریهای سریانی با توجه به اجرای نسیء در دوران جاهلی←  عرفان محمد حَمُّور، ج ۱، ص ۵۸۱ـ۵۸۳).

منابع : ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳؛ همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ش؛ همو، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛ محمدبن جابر بتّانی، کتاب الزیج الصابی، اعتنی بطبعه و تصحیحه و ترجمه الی اللغة اللاتینیة و علّق حواشیه کارلو آلفونسو نالینو، رم ۱۸۹۹ـ۱۹۰۷، چاپ افست هیلدسهایم ۱۹۷۷؛ حسن بن بهلول، کتاب الدلائل، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیه استانبول، مجموعه حکیم اوغلی، ش ۵۷۲، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج ۹، چاپ عبدالستار احمد فراج، کویت ۱۳۹۱/۱۹۷۱، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الشماریخ فی علم التاریخ، چاپ کریستیان فریدریش زیبولد، لیدن ۱۳۱۲/ ۱۸۹۴؛ همو، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، چاپ محمد احمد جادالمولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ]بی تا.[؛ فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ج ۱، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ش؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت ]بی تا.[؛ همو، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ عرفان محمد حمُّور، مَواسِم العرب (المواسم الثقافیة و التجاریة و الدینیة و الطبیعیة)، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶؛ الفواید الغرر و الفراید الدرر، از مؤلفی ناشناس، نسخه خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ش ۶۶۷۴؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ قَلقَشندی؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱؛ عبدالحی بن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛ مجلسی؛ احمدبن محمد مرزوقی اصفهانی، کتاب الازمنة و الامکنة، حیدرآباد، دکن ۱۳۳۲/۱۹۱۴؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ یعقوبی، تاریخ؛

E . Litmann, "Über  die  Ehrennamen  und  Neubenennungen  der  islamischen Monate", Der Islam,vol.۸(۱۹۱۸).

/ فرید قاسملو /

________________________

1. Littmann