در اسلام

دِر اسلام، نشریه، نشریه ای اروپایی در حوزة اسلام پژوهی با بیش از یک قرن سابقه.1) تاریخچه. نشریة Der Islam با عنوان فرعی >نشریه ای برای تاریخ و فرهنگ شرق اسلامی< در 1910/ 1328، به دست کارل هاینریش بکر* پایه گذاری گردید. این نشریه با حمایت بنیاد علمی هامبورگ در شهر استراسبورگ انتشار یافت (← >کتابشناسی آثار منتشر شده به زبان آلمانی دربارة فرهنگ عربی ـ اسلامی<، ج1، ص 50).هدف از تأسیس نشریة دِر اسلام تثبیت اسلام پژوهی در آلمان به عنوان رشته ای جدید بود. پایة این رشته جدید رشد و تحولی بود که در رشتة مطالعات شرقی رخ داد.

 به واسطة پیشرفت پدیدآمده از طریق این رشته در طی سدة سیزدهم/ نوزدهم، دانشمندان به تدریج از لغت شناسی و بی توجهی آن به پژوهش واقعیات ناخرسند شدند. این ناخرسندی را فعالان «تک رو» برضد جریان اصلی این رشته مطرح کردند؛ کسانی چون مارتین هارتمان (1851ـ1918/ 1267ـ1336)، کریستیان اسنوک هورخرونیه (1857ـ1936/ 1273ـ1355)، ایگناتس گولدتسیهر* (1850ـ1921/ 1266ـ1339)، تئودور نولدکه* (1836ـ 1930/ 1252ـ1349)، گئورگ کامپف مایر (1864ـ 1936/ 1281ـ1355) و بکر (وکوک ، ص 174). این جریان تحت رهبری بکر بود. آنچه او در ذهن داشت عبارت بود از «فهمی زنده از مشرق زمین، درکی از همه ابعاد آن چنان که در مفهوم تاریخ فرهنگی مشخص می شود» (اس ، ص33؛ نیز ←بدوی، ص 116). بکر از نخستین اسلام شناسانی بود که با رویکرد جامعه شناختی به تاریخ و فرهنگ اسلامی، شرق شناسی را در مسیری غیر از توجه صرف به لغت شناسی قرار داد.بکر در جلد اول دِر اسلام (1910، ص 1) در مقام سردبیر نوشت: «ضرورت اسلام پژوهی ــ که جایگاه تازه ای در نشریة حاضر خواهد یافت ــ نیازی به اثبات ندارد. این رشته همچون تاریخ یونان و روم باستان در کنار لغت شناسی، دیری است که در جایگاه رشته ای تاریخی در کنار لغت شناسیِ زبانِ مرسومِ مسلمانان قرار گرفته است».بکر جلد ششم تا نهم نشریه را با همکاری رودولف چودی منتشر کرد. چودی در 1914/ 1332 در مؤسسة مطالعات استعماری هامبورگ جانشین بکر و از 1919/ 1337 استاد دانشگاه زوریخ در سویس شد. از جلد دهم (1920) تا هفدهم (1928) هلموت ریتر *، استاد دانشگاه هامبورگ، همکار بکر بود. جلدهای هجدهم (1929) تا بیست ویکم (1933) زیرنظر بکر و رودولف اشتروتمان *، استاد دانشگاه هامبورگ در آن زمان، انتشار یافت.با درگذشت بکر در 1933/ 1312ش، اشتروتمان سردبیری جلدهای 22 (1934) تا 27 (1946) را به عهده گرفت. جلدهای 28 (1948) تا 35 (1960) با همکاری اشتروتمان و برتولد اشپولر* که در آن هنگام استاد دانشگاه هامبورگ بود، انتشار یافت. پس از درگذشت اشتروتمان در 1960/ 1339ش، اشپولر مجلدات 36 (1961) تا 58 (1981) را منتشر کرد. جلد 59 (1982) تا 66 (1989) به سردبیری اشپولر و آلبرشت نوت انتشار یافت که او هم استاد دانشگاه هامبورگ بود. پس از درگذشت اشپولر، نوت سردبیری جلد 67 (1990) تا 72 (1995) را به تنهایی و جلد 73 (1996) تا 75 (1998) را به اتفاق هاینتس هالم ، استاد اسلام پژوهی دانشگاه توبینگن، به عهده داشت. جلد 76 (1999) زیرنظر نوت و یورگن پاول، استاد دانشگاه هال، منتشر شد. با درگذشت نوت در 1999/ 1378ش، پاول مجلدات 77 (2000) و 78 (2001) را به تنهایی و مجلد 79 (2002) را همراه با لارنس کانرد، استاد مؤسسة ولکام در تاریخ پزشکی در لندن، منتشر کرد. دِر اسلام از جلد هشتاد (2003) به بعد، به سردبیری کانرد انتشار یافته است.از 1912 تا 1930، بکر و بعدها اشتروتمان ضمایم دِر اسلام را به تناوب و با عنوان کلی مطالعات در تاریخ و فرهنگ شرق اسلامی منتشر کردند.

 این ضمایم عبارت بود از :1) رودلف اشتروتمان، > فقه حکومتی زیدیه< ، استراسبورگ 1912.2) ماکس هورتن ، > نظام فلسفی ]صدرالدین[ شیرازی (متوفی 1640)< ، استراسبورگ 1913.3) یوهانس پدرسن ، > سوگند نزد سامیان< ، استراسبورگ 1914.4) یوزف هورویتس ،> پژوهشهای قرآنی< ،برلین1926.5) هلموت ریتر، > دربارة زبان تصویری نظامی<، برلین 1927.6) هانس گوتشالک، ماذرائیان ، برلین 1931.7) هاینریش اگوست وینکلر، > مُهر و حروف در سحر در عالم اسلام< ، برلین 1930.8) والتر براونه، فتوح الغِیب عبدالقاسمِ ، برلین 1933.9) ابن المؤید باللّه الیمنی، انباء الزمن فی اخبار الیمن، برلین 1936، چاپ دوم، قاهره ﺣ 1992.از 1965/ 1344ش، به این ضمایم تتمه هایی جدید افزوده شده است، ذیل عنوان مطالعات زبان، تاریخ و فرهنگ شرق اسلامی که زیرنظر انجمن شرقی آلمان انتشار یافته است؛ از جمله: > امام القاسم بن ابراهیم و عقاید زیدیه< نوشتة ویلفرد مادلونگ، برلین 1965؛ > ولایات و قدرت مرکزی ایران در سده های 16 و 17< ، نوشته کلاوس روربورن ، برلین 1966؛ >آموزه توکل در تصوف سنّتی< ، نوشتة بندیکت راینرت ، برلین 1968.دِر اسلام را همة خاورشناسان آلمانی عظیم ترین کار بکر برشمرده اند. بکر از این طریق به اسلام پژوهی آلمان نشریه ای اختصاصی با وسیع ترین دید (و با حذف آثارِ صرفاً دستوری و زبانی) اعطا کرد (فوک، ص 316). دِر اسلام اکنون یکی از مهم ترین وسایل ارتباطی برای اسلام پژوهان آلمانی شده و کیفیت سابق خویش را تحت نظارت جانشینان بکر در کرسی مطالعات شرقی هامبورگ حفظ کرده است (پارت ، ترجمة انگلیسی، ص 18).منابع : عبدالرحمان بدوی، موسوعة المستشرقین، بیروت 1993؛Bibliographie der deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, vol.1, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1990; Josef van Ess, "From Wellhausen to Becker: the emergence of Kulturgeschichte in Islamic studies", in ed. Islamic studies: a tradition and its problems, Malcolm H. Kerr, Malibu, Calif: Undena Publications, 1980; Johann Fück, Die arabischen Studien in Europa: bis in den Anfang Anfang des 20. Jahrhunderts, Leipzig 1955; Rudi Paret , Arabistik und Islamkunde an deutschen Universitäten: Deutsche Orientalisten seit Theodor Nöldeke, Wiesbaden 1966; ibid: The study of Arabic and Islam at German universities: German Orientalists since Theodor Nöldeke, Wiesbaden 1968; Ursula Wokoeck, German Orientalism: the study of the Middle East and Islam from 1800 to 1945, London 2009.2) محتوا.

 در مجلة دِر اسلام مقالاتی به زبانهای آلمانی، انگلیسی و فرانسه منتشر می شود. به مرور زمان، حجم مقالات آلمانی که در ابتدا غلبه با آنها بود کمتر شده و گاهی بیشتر مقالات یک شماره به زبان انگلیسی است؛ همچنان که در طول چند سده، نویسندگان مقالات نیز تنوع بیشتری یافته اند و اکنون نام نویسندگان کشورهای اسلامی هم در مجله فراوان به چشم می خورد (← ش 33، 38، 66، 68، 72/1ـ2، 75/1ـ2، 78/2، 87/1ـ2).در مجلة دِر اسلام گاهی متونی به زبانهای رایج در جهان اسلام تصحیح و با توضیحاتی منتشر شده است. همچنین در هر شماره صفحاتی به نقد و بررسی آثار منتشرشده در حوزه های مختلف اسلام شناسی اختصاص یافته است. منبع شناسیهای ارزشمندی نیز در شماره های متعدد نشریه درج شده است، ازجمله یک کتاب شناسی انتقادی از کتب و مقالات مرتبط با اسلام شامل 895 عنوان در شمارة 5؛ کتاب شناسی آثار روسی دربارة اسلام و نهادهای اسلامی در شمارة33/3؛کتاب شناسی تاریخ یمن در شمارة 63/2. اطلاعات دربارة نسخ خطی مربوط به اسلام نیز در شماره های مختلف یافت می شود، مانند نوشتة آلبرشت دیتریش دربارة نسخ عربی موزة طوپقاپی سرای در استانبول در شماره 33/1ـ2.جنبه های مختلف جغرافیا و تاریخ اجتماعی و سیاسی کشورهای اسلامی در مقالات متعددی بررسی شده است. مشخصات چند نمونه از این نوع مقالات اینهاست: رودلف اشتروتمان، >«کشورهای اسلامی و غرب مسیحی در جهان امروز»<، شمارة 34؛ باسورث ، >«سازمان سپاه غزنوی»<، شمارة 36/1ـ2؛ گوستاو فون گرونه باوم ، > سیلان و اقلیت مسلمان آن< ، شمارة 36/1ـ2؛ برتولد اشپولر، >«آسیای مرکزی در زمان حکومت شوروی»<، شمارة 40/1؛ اتو اشپیس ، >«گزارشی استفاده نشده دربارة مغولان در بغداد»< ، شمارة40/2ـ3؛ دیتر مولر ـ ودارگ ، >«کشاورزی مصر در اوایل دورة عباسی»< ، شمارة 32/2؛ عبدالعزیز دُوری،>«مالک و زارع در صدر اسلام»<،شمارة 56/1؛ پاتریشیا کرون ، >«دستمزد سربازان در دورة اموی»< ، شمارة 80/2؛ کریستف ورنر و فلورین اشوارتس ،> «وقف، نهاد اجتماعی و حقوقی و دینی عالم اسلام»< ، شمارة 80/1؛ ماتیاس دیدریش ، >«ملاحظاتی دربارة تحولات روز اسلام در اندونزی براساس مجموعه اطلاعات مؤسسة اندونزیایی ـ هلندی اسلام پژوهی»<، شمارة 75/2؛ اولریش هارمان، >«کتابخانه یک عالم قرن چهاردهم در بیت المقدس»< ،شمارة 61/2.از مقالات متعدد دربارة تاریخ فرهنگی و فرهنگ عامه، گروههای اجتماعی و اقلیتهای دینی در جوامع اسلامی نیز می توان اشاره کرد به: پال کاله، > «سازمان حلقه های درویشی در مصر»<، شمارة 6/2؛ ریچارد نلسن فرای، > زردشتیان در صدر اسلام»< ، شمارة 40/2ـ3؛ فرانتس تشنر ،> ضحاک. نوشته ای دربارة اسطوره شناسی و شمایل نگاری ایرانی»< ، شمارة 6/1؛ رودریگر زسمان ، > معانی و کارکردهای زیارت نزد تجانیه (غرب افریقا)»< ، شمارة 83/1.زبان و ادبیات کشورهای اسلامی موضوع ثابتی در بررسیهای مجله بوده است. برای نمونه: ترخان گنجه ای ، >«مروری بر شعر ترکی قبل از اسلام و اوایل دورة اسلامی»< ، شمارة 33/1ـ2؛ رناته یاکوبی، >«سرآغازهای غزل در زبان عربی: ابوذؤیب هذلی»< ، شمارة 61/2؛ روون اسنیر ، > «ظهور داستانهای علمی ـ تخیلی در ادبیات عرب»< ، شمارة 77/2.هنر اسلامی از معماری و باغ آرایی تا قالی بافی و خیال الظل* (نمایش سایه ها) نیز در مقالات متعددی از دِر اسلام بازتاب یافته است، برای نمونه: ماریان باروکان ، >«باغها و منظرة آراسته به صورت بهشت زمینی : باغها در غرب جهان اسلام»< ، شمارة 65/2؛ اولریکا کیبی ، > «هنر باغداری اسلامی»< ، شمارة 68/2؛ اکهارت الرس ، >«فرش بافی و تجارت فرش در اراک / فراهان ایران»< ، شماره 59/2؛ میشل نیکلاس ، >«نقشهای مؤنث در خیال الظل ترکان»< ، شمارة 64/1.برای نمونه هایی از مقالات در حوزة معارف اسلامی، ازجمله علوم قرآنی، کلام و فرقه شناسی، فلسفه و عرفان، می توان اشاره کرد به: بهنام صادقی و محسن گودرزی، >«صنعا 1 و سرآغازهای قرآن»< ، شمارة 87/1ـ2؛ وداد القاضی، > «کتاب صوان الحکمه: ساختار، ترکیب، مؤلف و منابع»< ، شمارة 58/1؛ هانس دایبر ، >«رسالة فارابی دربارة خلأ: منابع و جایگاه آن در تاریخ علم اسلامی»<، شمارة 60/1؛ مسعود اقمش ، > «تأثیر غزالی بر هرمنوتیک ابن رشد»< ، شمارة 86/2؛ ویلفرد مادلونگ ، >«مرجئه متقدم در خراسان و ماوراءالنهر و انتشار حنفیه»<، شمارة 59/1؛ صبحی رَیان، > «نقد ابن تیمیه بر قیاس»< ، شمارة 86/1؛ یوزف هورویتس، «تقیه»، شمارة 3؛ یوزف فان اس، >«سال تولد شهرستانی»< ، شمارة 89/1ـ2؛ ماهر جرّار، >«بشر حافی و پابرهنگی دراسلام»< ، شمارة71/2.دربارة تاریخ علوم طبیعی همچون پزشکی و نجوم و ریاضی نیز مقالاتی در دِر اسلام چاپ شده است، ازجمله : پروفر و میرهوف ، >«چشم پزشکی یوحنابن ماسویه»< ، شمارة 64/1؛ انا کایوزو ، >«طلسمهای سیارات در کیهان نگاریهای فارسی سده های میانه»< ، شمارة 77/2؛ صبحی لبیب، >«ابن المیلی و اثر ریاضی اش برای مأموران مالیات و گمرک»< ، شمارة 61/2.ارتباط فرهنگ مغرب زمین با جوامع اسلامی از دیگر حوزه های تحقیقاتی در مجله بوده است، برای نمونه: هاینریش شوتسینگر، >«حکایات عربی بخت النصر و یحیای تعمید دهنده»< ، شمارة40؛ فرانتس تشنر، >«گئورگیوس گمیستوس پلتون»< ، شمارة 18؛ هلموت گتیه ، >«سیمپلیکیوس در روایات عربی»< ، شمارة 59؛ کارل یان ، >«یوگاهای هندیان در تاریخ نگاری اسلامی»< ، شمارة 33/1ـ2؛ لیوینگستن ، >«شیخ جبرتی و شیخ عطار: واکنش و پاسخ به علم غربی در مصر»< ، شمارة 74/1؛ هرمان تویله ،> «مسیحیان در عراق، تحلیل برخی تحولات سیاسی اخیر»<، شمارة 88/1؛ رودلف اولریش ، >«نیکلای کوزایی و گفتگو با اسلام»< ، شمارة 7/1.دِر اسلام همچنین محل انتشار تأملات و مقالات نظری دربارة شرق شناسی و اسلام شناسی بوده است، ازجمله مقالات آن در این حوزه می توان اشاره کرد به: اشتفان هایدمان،> «میان الهیات و لغت شناسی: تغییر پارادایم در خاورشناسی ینا از 1770 تا 1850»< ، شمارة 84/1؛ هارالد موتسکی، > «گردآوری قرآن: تجدیدنظری در دیدگاههای غربی در پرتو پیشرفتهای روش شناختی اخیر»< ، شمارة 78/1.منابع: منبع این نوشته شماره های مختلف مجلة دِراسلام است که مشخصات آن در بخش 1 ذکر شده است.