حضرت بال

حضرت بال، مهم‌ترین مرکز عبادی و زیارتگاه مسلمانان در کشمیر و محل نگهداری تار مویی منسوب به حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم. درگاه حضرت بال در کرانه غربی دریاچه دل در سرینگر واقع است (اسحاق‌خان، ص 172، 174).تقدس متعلقات اولیا و بزرگان دینی در کشمیر سابقه‌ای دیرین دارد. مثلاً، هیوئن تسانگ (قرن اول/ هفتم) از دندان بودا که نزد راهبان بودایی در کشمیر محترم بوده، سخن گفته است (رجوع کنید به همان، ص 176، پانویس 16). پیشینه انتقال تار موی منسوب به پیامبر از مدینه به هند به اوایل قرن یازدهم می‌رسد، چنان‌که به گفته فرشته (ج 2، ص 89ـ90)، در 1005 در دوره ابراهیم عادلشاه دوم، میرمحمد صالح همدانی چند رشته موی پیامبر را از مدینه به بیجاپور آورد که بسیار مورد توجه سلطان قرار گرفت.در دوران شاه‌جهان (حک: 1037ـ1068) نیز یکی از خادمان حرم پیامبر، به نام سید عبداللّه بیجاپوری، تار مویی منسوب به آن حضرت را از عربستان به شهر بیجاپور هند بُرد. درباره صحت انتساب این تار مو به پیامبر و تاریخ دقیق ورود آن به بیجاپور، اطلاعات متناقضی در دست است. در 1111، در زمان حکومت اورنگ‌زیب، بازرگانی کشمیری به نام خواجه نورالدین ایشباری این تار مو (معروف به موی مقدّس) را خرید، اما هنگام بازگشت به زادگاهش درگذشت و موی مقدّس به همراه جسد وی به سرینگر برده شد (کهویهامی، حصه 1، ص 302؛ اسحاق‌خان، ص 174). تار مو ابتدا در خانقاه نقشبندیه در سرینگر به نمایش عموم گذاشته شد، اما چون خانقاه گنجایش جمعیت زیادِ بازدیدکننده را نداشت به دستور حاکم مغول کشمیر، فاضل‌خان، و به‌ توصیه اعیان شهر، تار مو را به باغ صادق‌آباد منتقل کردند و عمارت این باغ برای زیارت «موی شریف» وقف شد و حضرت بال نام گرفت. بال در زبان کشمیری به‌معنای «کنار آب» است و چون این مکان بر کرانه دریاچه دل قرار گرفته است، شاید وجه تسمیه آن ازاین‌رو باشد. از طرفی، بال در این زبان به معنای مو نیز هست (رجوع کنید به کهویهامی، حصه 1، ص 302ـ303 و پانویس 975؛ اسحاق‌خان، همانجا؛ گوهر، ص 24، 27، 35؛ اسکوفیلد، ص 22؛ برای دیگر معانی بال رجوع کنید به گوهر، ص 15).معماری اولیه عمارت صادق‌خان معروف به صادق‌آباد ــکه به گفته کهویهامی (حصه 1، ص 303 و پانویس 977) در 1033 ساخته شده است ــ ترکیبی از معماری مغولی و کشمیری بود (گوهر، ص 229) که با آوردن موی مقدّس به این مکان، وسعت پیدا کرد و در مغرب آن مسجد و در مشرق آن خانقاه بزرگی ساخته شد (کهویهامی، حصه 1، ص 301ـ302). حضرت بال از 1322ش/1943 تحت نظارت اوقاف اسلامیه قرار دارد (اسحاق‌خان، ص 181 و پانویس 33؛ گوهر، ص 255). بنای کنونی تمامآ از سنگ مرمر سفید ساخته شده و طرحی از مسجد پیامبر در مدینه است (گوهر، ص230). به دستور شیخ‌عبداللّه، نخست‌وزیر وقت، در 1347ش/1968 اوقاف اسلامیه ساخت این بنا را در مکان ساختمان پیشین آغاز کرد (همانجا).موی منسوب به رسول اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم در صندوقی شیشه‌ای نگهداری می‌شود و هر ساله در سالروز میلاد پیامبر و معراج وی و چند مناسبت دیگر در معرض بازدید و زیارت جمعیت انبوهی قرار می‌گیرد که از سراسر کشمیر با این هدف به سرینگر می‌آیند (اسحاق‌خان، ص 172ـ173؛ گوهر، ص 53). شخصی با منصب «نشان‌ده» مسئولیت به نمایش گذاشتن موی مقدّس را برعهده دارد (رجوع کنید به گوهر، ص 27). مراسم نشان دادن مو، که باشکوه تمام برپا می‌شود، مناسبات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای میان روستانشینان و شهرنشینان مسلمان کشمیری و نیز مردم شهرها با یکدیگر ایجاد کرده است. به هنگام برپایی این مراسم و در بیرون حضرت بال، بازارهای دوره‌ای تشکیل می‌شود و برای بازرگانان و صنعت‌گران فرصتی فراهم می‌گردد تا کالاهای خویش را عرضه کنند (اسحاق‌خان، ص180). زیارت‌کنندگان حضرت بال و موی مقدّس، رفع حوائج گوناگون خویش (چون درمان بیماریها، بچه‌دار شدن، طول عمر، و محافظت در برابر سیل و قحطی و بلایای دیگر) را خواستارند و نذرها و هدایایی نیز برای تحقق خواستهایشان به این درگاه* تقدیم می‌کنند (همان، ص 178). امروزه مردم برای تبرک، به دست و بدن و حتی لباس کسانی که موی مقدّس را به نمایش می‌گذارند دست می‌کشند (همان، ص 179).حضرت بال از منظر مسلمانان کشمیری حلقه اتصال حیات روحانی پیامبر با پیروان اوست (همان، ص 175). ارج و اهمیت این یادگار در میان مسلمانان کشمیر در اشعار و ترانه‌های محلی آنها هویداست و زیارت حضرت بال با زیارت مسجدالنبی در مدینه قابل قیاس دانسته شده است. این درگاه را مدینه ثانی نیز خوانده‌اند (رجوع کنید به دیدمری، ص 423؛ اسحاق‌خان، ص 175، 177؛ گوهر، ص 27ـ31، 237ـ246).موی مقدّس در 6 دی 1342/ 26 دسامبر 1963 مفقود گردید و نُه روز بعد ادعا شد که تار مو به حضرت بال بازگردانده شده است. به گفته اسحاق‌خان (ص 184ـ185) کسی از اسرار این حادثه به ‌درستی آگاهی ندارد. اغتشاشها و ناآرامیهایی که در آن چند روز، همه کشمیر و برخی شهرهای هند را فراگرفت، نشان‌دهنده اهمیت موی مقدّس در حیات سیاسی و اجتماعی مسلمانان کشمیر است (برای آگاهی بیشتر درباره جزئیات این حادثه و پیامدهای آن رجوع کنید به همانجا؛ اکبر، ص 157، 163ـ164؛ نیز رجوع کنید به کشمیر*).منابع : محمداعظم‌بن خیرالدین دیدمری، واقعات کشمیر، ترجمه ظهور شهداد اظهر، سرینگر 2003؛ محمدقاسم‌بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)، ]لکهنو[: مطبع منشی نولکشور، ]بی‌تا.[؛ غلامحسن کهویهامی، تاریخ حسن، حصه 1، سرینگر [? 1954[؛M.J. Akbar, Kashmir: behind the vale, New Delhi 2002; G.N. Gauhar, Hazratbal: the central stage of Kashmir politics, New Delhi 1998; Muhammad Ishaq Khan, " The significance of the dargah of Hazratbal in the socio- religious and political life of Kashmiri Muslims", in Muslim shrines in India: their character, history and significance, ed. Christian W. Troll, New Delhi: Oxford University Press, 2004; Victoria Schofield, Kashmir in the crossfire, London 1996.