حصکفی علاءالدین محمدبن علی

حَصْکَفی، علاءالدین محمدبن علی، فقیه و محدّث حنفی قرن یازدهم. وی در 1021 (بغدادی، هدیه، ج 2، ستون 295) یا 1025 (زرکلی، ج 6، ص 294) در دمشق زاده شد. اصالتاً اهل حِصْن کَیفا* در ترکیه بود و ازاین‌رو به حصکفی مشهور شد. علوم دینی را نخست در دمشق نزد پدرش و محمد افندی‌محاسنی و سپس در رَملَه نزد خیرالدین رَملی* فراگرفت. وی از محاسنی و رملی حدیث نیز شنید و اجازه نقل حدیث دریافت کرد. همچنین در بیت‌المقدّس از فخربن زکریا مقدسی و در مدینه، در مسیر حج، از صفی قَشاشی حدیث شنید. از دیگر مشایخ حدیثی او، از منصوربن علی سطوحی و ایوب خلوتی و عبدالباقی حنبلی یاد شده است (رجوع کنید به محبی، ج 4، ص 63؛ ابن‌عابدین، ج 1، ص 14ـ15).علاءالدین، بنابه نقل شاگردش محبی (ج 4، ص 64)، ابتدا فقیر بود، ولی پس از سفر به روم (قسطنطنیه) در سال 1073 و اقبال یکی از وزیران دولت عثمانی به او، وضع مالی‌اش خوب شد. در کارنامه علمی و اجتماعی او، داشتن منصب امامت جماعت، افتا و قضا در شهرهای دمشق و حماه و صیدا، احراز کرسی تدریس و سرپرستی مدارس دینی و تربیت شاگردان بسیار (از جمله اسماعیل‌بن علی حائک، درویش حلوانی، اسماعیل‌بن عبدالباقی کاتب و عمربن مصطفی وزان) و تألیف آثار ارزشمند (رجوع کنید به ادامه مقاله) ثبت شده است. وزیر یاد شده، پس از فتح شهر قندیه، حصکفی را مأمور کرد تا خطبه پیروزی بخواند و همین امر بر شهرت حصکفی افزود. علاءالدین حصکفی در 1088 در دمشق درگذشت (رجوع کنید به همان، ج4، ص63ـ 64). محبی (ج 4، ص 64ـ65) درباره احوال روحی او قبل از مرگ مطالبی آورده و آنها را دلیل بر حسن عاقبت او دانسته است.حصکفی، چنان‌که از آثارش برمی‌آید، بیشتر همّ خود را مصروف ترویج و تدریس فقه حنفی کرد و یادگیری آن را بر دیگر علوم اسلامی ترجیح می‌داد. وی یادگیری فلسفه، منطق، موسیقی، شعبده و تنجیم را حرام می‌دانست (رجوع کنید به حصکفی، ج 1، ص 38ـ46).از حصکفی آثار متعددی برجای مانده که مشهورترین آنها الدرّالمختار، در شرح تنویرالابصار محمدبن عبداللّه تمرتاشی*، در فقه حنفی است. او پیش از نوشتن این اثر، طرح تألیف اثری مبسوط را در شرح تنویرالابصار، به نام خزائن‌الاسرار و بدائع الافکار، در ده جلد در سر داشته، ولی پس از تألیف جلد اول آن، از طرح خود منصرف شده و این اثر موجز را نوشته است (همان، ج 1، ص 16ـ17). الدرّالمختار مشتمل بر مقدمه‌ای نسبتآ طولانی با مطالب متنوع (رجوع کنید به ج 1، ص 35ـ78) و 55 باب (از کتاب الطهارة تا کتاب الفرائض) است. این کتاب در فقه حنفی اهمیت ویژه‌ای دارد و فقهای بسیاری بر آن شرح یا حاشیه نوشته‌اند، از جمله خلیل‌بن محمد فتال، عبدالرحمان‌بن ابراهیم معروف به ابن‌عبدالرزّاق و احمدبن محمد طَحْطاوی (برای این حواشی و حواشی دیگر رجوع کنید به ابن‌عابدین، ج 1، ص 3، 15؛ بغدادی، ایضاح، ج 1، ستون 294، ج 2، ستون 87، 225، 233، 630؛ همو، هدیه، ج 1، ستون 184، 338، 552، 564، 630، ج 2، ستون370، 374). مهم‌ترین آنها حاشیه ابن‌عابدین (متوفی 1252) به نام ردّالمحتار علی الدرّالمختار و تکمله آن از فرزند ابن‌عابدین، محمد علاءالدین (متوفی 1306)، است. ابن‌عابدین در این حاشیه به دیگر حاشیه‌های مهم الدرّالمختار نیز توجه داشته و آنها را ضمیمه حاشیه خود کرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 3). الدّرالمختار اولین بار در 1223 در هند چاپ سنگی شد (سرکیس، ج 1، ستون 779) و پس از آن بارها به همراه حاشیه ابن‌عابدین به‌چاپ رسید.شماری دیگر از آثار حصکفی عبارت‌اند از: الدُّرُ المُنتَقی فی شرح المُلتقی، در شرح مُلتَقَی الابحُر ابراهیم حلبی (متوفی 956) در فقه حنفی؛ حاشیه بر تفسیر بیضاوی از سوره بقره تا سوره اسراء؛ تعلیقه بر صحیح بخاری؛ مختصر الفتاوی الصوفیة؛ الجمع بین فتاوی ابن‌نجیم (جمع التِمِرتاشی و جمع ابن‌صاحبها)؛ شرح قَطْر النَدی ابن‌هشام انصاری در علم نحو؛ و اِفاضة الانوار علی اصول المَنار، در شرح المنار نسفی (متوفی 710) در اصول فقه. ابن‌عابدین بر این شرح، حاشیه‌ای با عنوان نَسَمات الاسحار نوشته است (محبی، ج 4، ص 63؛ ابن‌عابدین، ج 1، ص 15؛ بغدادی، ایضاح، ج 2، ستون 554؛ سرکیس، ج 1، ستون 778ـ779).منابع : ابن‌عابدین، حاشیة ردّ المحتار علی الدّر المختار: شرح تنویرالابصار، چاپ افست بیروت 1399/1979؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج 1ـ2، در حاجی‌خلیفه، ج 3ـ4؛ همو، هدیة العارفین، ج 1ـ2، در همان، ج 5ـ6؛ محمدبن علی حَصکَفی، الدّرالمختار، در ابن‌عابدین، همان منبع؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1980؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان‌القرن الحادی‌عشر، ]قاهره[ 1284.