حسینی‌دالان، زیارتگاه و امام‌باره (امام‌بارا*) شیعیان در شهر قدیمی داکا در بنگلادش متعلق به اواخر دوره گورکانیان. ظاهرآ این بنا را در حدود نیمه قرن یازدهم، شخصی به‌نام میر مراد، که داروغه و مسئول بناهای عمومی در نواره محل بوده، احداث کرده است (رجوع کنید به محمود الحسن، ص 69؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه)؛ اما به گفته رضوی (ج 2، ص 351)، در قرن دهم و یازدهم رجال شیعه مراسم عزاداری ماه محرّم را مخفیانه و در خانه‌ها اجرا می‌کردند و نام حسینی‌دالان در اوایل قرن دوازدهم/ هجدهم، در دوران حکومت مرشد قلی‌خان*، بر این تعزیه‌خانه گذاشته شد و آنجا مرکز برگزاری مراسم ماه محرّم در بنگال گردید. ساختمان کنونی حسینی‌دالان بر روی تعزیه‌خانه کوچک قبلی بنا شده است. نواب نصرت جونگ در نیمه دوم قرن دوازدهم/ هجدهم آنجا را تجدید بنا کرد (محمودالحسن، همانجا). کمپانی هند شرقی نیز دوبار، در 1222/ 1807 و 1225/1810، در آن تعمیراتی انجام داد. بعد از زلزله 1315/1897 نیز، که بخشی از این بنا از جمله سقف آن آسیب دید، نواب احسان‌اللّه بهادر آن را بازسازی و تعمیر کرد (رجوع کنید به دنی، ص 204؛ د. اسلام، همانجا؛ آشر، ص 56).ساختار کلی این بنا طرحی از مقبره و «تعزیه» امام حسین علیه‌السلام است. تعزیه، که در شبه قاره به مدل نمادین تابوت و ضریح امام حسین گفته می‌شود (کول، ص 102؛ بیکر، ص 163ـ164)، اتاقکی آراسته است که معمولاً از چوب یا فلز ساخته می‌شود (هالیستر، ص 166، 172ـ173). معماری ساختمان فعلی حسینی‌دالان، به‌ویژه به سبب چهار ستون بزرگی که در آخرین بازسازیها در قرن سیزدهم/ نوزدهم در جلو ایوان گذاشته شده، بیشتر به شیوه مدرن غربی است، ولی عناصر معماری مغولی و محلی نیز مشهود است، به‌ویژه در بخشهایی که از ساختمان اولیه بنا باقی‌مانده است (رجوع کنید به دنی، ص 204ـ205؛ آشر، همانجا).حسینی‌دالان بر صُفّه بلندی رو به استخری بزرگ واقع شده (آشر، همانجا؛ دنی، ص 204) و در قسمت شرقی آن پلکانی قرار گرفته و در قسمت جنوبی نیز دو برج، با گنبدی بر روی هر یک، ساخته شده است (رجوع کنید به دنی، تصویر »LXXIV، ش 103؛ برای نمونک (ماکت) بنا در موزه ملی بنگلادش رجوع کنید به انعام‌الحق، ص 17، تصویر 141). این بنا شامل دو تالار تو در توست: اولی روبه جنوب، که شیرنی نام دارد و کاملا سیاه رنگ است و مناسب عزاداری و سوکواری است و دیگری رو به شمال، که خطبه نام دارد و دارای منبری هفت پله است و نمادهای مقدسی چون خمسه* و تمثال امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در آن نگاهداری می‌شود. دو تالار فرعی هم در دو طبقه، یکی در سمت چپ و دیگری در سمت راست بنا، ساخته شده که ظاهراً مخصوص بانوان بوده است (دنی، ص 204).در دهه اول محرّم، حسینی‌دالان پر جنب و جوش‌ترین بنای شهر است. دسته‌های عزاداری در امام‌باره آمد و شد می‌کنند و در حالی که عَلَمها و کتلهایی به همراه دارند، تعزیه را نیز بر روی شانه حرکت می‌دهند و با ناله و فغان آن را پیاده به خارج شهر، در فاصله یک فرسخی، می‌برند و دفن می‌کنند (آقا احمد کرمانشاهی، ج 1، ص 619؛ د. اسلام، همانجا).منابع : آقا احمد کرمانشاهی، مرآت الاحوال جهان‌نما: سفرنامه، قم 1373ش؛Catherine B. Asher, "Inventory of key monuments", in The Islamic heritage of Bengal, ed. George Michell, Paris: Unesco, 1984; Patricia L. Baker, Islam and the religious arts, London 2004; Juan Ricardo Cole, Roots of north Indian Shiism in Iran and Iraq: religion and state in Awadh, 1722-1859, Delhi 1989; Ahmad Hasan Dani, Muslim architecture in Bengal, Dacca 1961; Enamul Haque, Catalogue of a special exhibition of Islamic arts & cafts in Bangladesh, Dacca 1983; EI2, s.v. "Husayni Dalan" (by A. B. M. Husain); John Norman Hollister, The Shia of India, New Delhi 1979; Syed Mahmudul Hasan, Muslim monuments of Bangladesh, Dacca 1987; Saiyid Athar Abbas Rizvi, A socio-intellectual history of the Isna 'Ashari Shi'is in India, Canberra 1986.
