حسین بن علی، امام، امام سوم از امامان دوازده گانه شیعه امامیه و یکی از چهارده معصوم. به اتفاق همه منابع، نام و نسب او حسین بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم است. جد مادری اش پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم، پدرش امیرمؤمنان علی علیه السلام و مادرش فاطمه سلام اللّه علیها دختر رسول خداست (ابن سعد، ج ۶، ص ۳۹۹؛ ابوالفرج اصفهانی، ص ۵۱؛ مفید، ج ۲، ص ۲۷). پیامبر او را به نام پسر دوم هارون، شَبیر، حسین نامید (ابن سعد، ج ۶، ص ۳۵۶ـ۳۵۷؛ ابن حنبل، ج ۱، ص ۹۸، ۱۱۸؛ دولابی، ص ۹۹؛ کلینی، ج ۶، ص ۳۳؛ قس ابن سعد، همانجا؛ دولابی، ص ۱۲۲، که حسین را مشتق از حسن شمرده اند). بنابر برخی روایات، امام علی دوست داشت که او را حرب بنامد، اما در نام گذاری بر پیامبر پیشی نگرفت (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۳ش الف، ج ۲، ص ۲۵ـ۲۶؛ فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۱۷، ج۱، ص۴۲۷ـ ۴۲۸؛ قس بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۴۵۴). بنابر روایات دیگر، نخست امام به نام عمویش، جعفر طیار ــکه در آن زمان هنوز در حبشه بودــ جعفر نامیده شده بود، اما پیامبر نام او را به حسین تغییر داد (ابن حنبل، ج ۱، ص ۱۵۹؛ دولابی، ص ۹۹، ۱۲۱؛ طبرانی، ج۳، ص ۹۸). اما بنابر روایات شیعی، پیامبر بدواً و پیش از آنکه نامی برای او انتخاب شود نام حسین را به امر خدا بر آن حضرت نهاد (برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۶، ص ۳۳ـ۳۴؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶، ج۱، ص ۱۳۷ـ۱۳۸؛ طوسی، ۱۴۱۴، ص ۳۶۷؛ برای نقد محتوایی روایات دیگر رجوع کنید به قرشی، ج ۱، ص ۳۱ـ۳۲). در برخی روایات تأکید شده است که نامهای حسن و حسین از اسامی بهشتی بوده و پیش از اسلام سابقه نداشته اند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۳۵۷؛ دولابی، ص ۱۰۰؛ برای اقوال مشابه درباره نام گذاری امام حسن علیه السلام رجوع کنید به حسن بن علی*، امام).کنیه امام حسین در تمام منابع ابوعبداللّه ذکر شده (برای نمونه رجوع کنید به ابن ابی شیبه، ج ۸، ص ۶۵؛ ابن قتیبه، ۱۹۶۰، ص ۲۱۳؛ طبرانی، ج ۳، ص ۹۴؛ مفید، همانجا)، اما خصیبی (ص ۲۰۱) کنیه اش را نزد خاصه ابوعلی دانسته است. به امام حسین علیه السلام القاب فراوانی نسبت داده شده که بسیاری از آنها با القاب برادرش، امام حسن علیه السلام، مشترک است (رجوع کنید به حسن بن علی*، امام). از القاب خاص امام، زکی، طیب، وفیّ، سید، مبارک (ابن ابی الثلج، ص ۲۸؛ ابن طلحه شافعی، ج ۲، ص ۳۷۴)، نافع، الدلیل علی ذات اللّه (ابن ابی الثلج، همانجا)، رشید، و التابع لمرضاةاللّه (ابن طلحه شافعی، همانجا) بوده است (برای فهرستی از القاب آن حضرت رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۸۶). ابن طلحه شافعی (همانجا) لقب زکی را مشهورتر از دیگر القاب و لقب سید شباب أهل الجنه را مهم ترین آنها دانسته است. در پاره ای از احادیث امامان شیعه نیز امام حسین علیه السلام با لقب شهید یا سیدالشهداء خوانده شده است (برای نمونه رجوع کنید به حِمْیری، ص۹۹ـ۱۰۰؛ ابن قولویه، ص۲۱۶ـ۲۱۹؛ طوسی، ۱۴۱۴، ص۴۹ـ ۵۰؛ مجلسی، ج ۳۷، ص ۹۴ـ۹۵؛ نیز رجوع کنید به سیدالشهداء*). در برخی متون ادبی و تاریخیِ متعلق به سده های چهارم به بعد برای امام حسین لقب امیرالمؤمنین نیز یاد شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن اعثم کوفی، ترجمه فارسی، ص ۸۰۲، ۸۴۶؛ ناصرخسرو، ص ۷۲ـ۷۵، ۸۵؛ سنایی، ص ۲۶۲، ۲۶۶؛ مجدخوافی، ص ۲۲، ۲۶، ۲۰۵، ۲۷۱؛ جنید شیرازی، ص ۲۵۱ـ۲۵۲)، که با توجه به اینکه آن حضرت هیچگاه خلافت ظاهری نیافت، در خور توجه است.
ولادت و شهادت. در اینکه زادگاه امام حسین علیه السلام مدینه است، اختلافی نیست (برای نمونه رجوع کنید به مفید، همانجا؛ طوسی، ۱۴۰۱، ج ۶، ص ۴۱). سال تولد او را نیز سال سوم (رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۴۶۳؛ طوسی، ۱۴۰۱، همانجا؛ ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۳۹۲)، چهارم (ابن سعد، ج ۶، ص ۳۹۹؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۴۶؛ دولابی، ص ۱۰۲، ۱۲۱؛ طبری، ج ۲، ص ۵۵۵؛ ابوالفرج اصفهانی، ص ۵۱؛ مفید، همانجا)، پنجم (ابن عبدالبرّ، ج۱، ص۳۹۳) و ششم هجری (حاکم نیشابوری، ج ۳، ص۱۷۷؛ ابن عساکر، ج ۱۴، ص ۱۱۶) ذکر کرده اند. روز ولادت وی، بنابر قول مشهور، سوم شعبان بوده است (مجلسی، ج ۴۴، ص۲۰۱)، اما برخی، زادروز امام را آخر ربیع الاول (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۰۱، همانجا)، پنجم ماه شعبان (ابوالفرج اصفهانی؛ مفید، همانجاها؛ ابن طلحه شافعی، ج ۲، ص ۳۷۲) یا یکی از نخستین شبهای ماه شعبان (ابن سعد؛ طبری؛ دولابی، همانجاها) نوشته اند. بنابه روایتی، امام در غروب پنج شنبه متولد شد (ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۱، ص ۲۸۲؛ برای اقوال مختلف درباره روز و ماه و سال تولد امام رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۴۲۰؛ مِزّی، ۱۴۲۲، ج ۶، ص ۳۹۸ـ۳۹۹). فاصله تولد امام حسین و امام حسن را شش ماه و ده روز (رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۴۶۴؛ ابن ابی الثلج، ص ۸)، ده ماه و بیست و دو روز (ابن قتیبه، ۱۹۶۰، ص ۱۵۸) و یک سال و ده ماه (دولابی، ص ۱۰۱؛ ابن عبدالبرّ؛ ابن عساکر، همانجاها) گزارش کرده اند.پس از تولد، پیامبر همان آدابی را برای او به جا آورد که درباره حسن بن علی انجام داده بود، مانند گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد و عقیقه کردن (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به حسن بن علی*، امام). به نوشته ابن سعد (ج ۶، ص ۴۰۰ـ۴۰۱)، امّفضل (همسر عباس بن عبدالمطلب)، به امر پیامبر، دایگی امام را برعهده گرفت و بدین ترتیب امام برادر رضاعی قُثم بن عباس، که او نیز شیرخواره بود، گردید (نیز رجوع کنید به ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۳۲۳؛ قس ابن حنبل، ج ۶، ص ۳۴۰؛ دولابی، ص ۱۰۶؛ بهاءالدین اربلی، ج ۲، ص ۳۰۸،۳۲۰، ۳۴۸ـ۳۴۹، که این موضوع را به امام حسن علیه السلام نسبت داده اند). اما کلینی (ج ۱، ص ۴۶۵) روایاتی نقل کرده است که بنابر آنها امام حسین علیه السلام از هیچ زنی، حتی مادرش فاطمه زهرا علیها السلام، شیر نخورد.امام حسین علیه السلام در دهم محرّمِ (روز عاشورا) سال ۶۱ هجری در سرزمین نینوا (کربلا) در عراق به شهادت رسید (ابن سعد، ج۶، ص۴۴۱؛ بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص۵۱۲؛ طبری، ج ۵، ص ۳۹۴،۴۰۰؛ طوسی، ۱۴۰۱، ج ۶، ص ۴۱ـ۴۲؛ قس طبری، ج ۵، ص ۳۹۴، که بنابر روایتی شهادت امام را در ماه صفر دانسته است؛ ابن ابی الثلج، همانجا، که سال شهادت را شصتم هجری ذکر کرده است).روز شهادت امام را جمعه (رجوع کنید به ابن سعد، همانجا؛ طبری، ج ۵، ص ۴۲۲؛ ابوالفرج اصفهانی؛ طوسی، ۱۴۰۱، همانجاها)، شنبه (طبری؛ ابوالفرج اصفهانی؛ طوسی، ۱۴۰۱، همانجاها)، یکشنبه (دولابی، ص ۱۳۳) و دوشنبه (کلینی؛ طوسی، ۱۴۰۱، همانجاها) گزارش کرده (نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۱۷، همانجا) و در این میان روز جمعه را قول صحیح و مشهور شمرده اند (رجوع کنید به مسعودی، تنبیه، ص ۳۰۳؛ ناطق بالحق، ص ۱۱). ابوالفرج اصفهانی (همانجا) قول شهادت امام در روز دوشنبه را قولی شایع میان مردم دانسته و آن را از نظر محاسبات تقویمی مردود شمرده است (نیز رجوع کنید به ناطق بالحق، همانجا).سن امام را به هنگام شهادت ۵۶ سال و پنج ماه (رجوع کنید به ابن سعد؛ ابوالفرج اصفهانی، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به ابن قتیبه، ۱۹۶۰، ص ۲۱۳؛ بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰؛ یعقوبی، همانجاها؛ طبرانی، ج۳، ص۱۱۵، که سن امام را ۵۶ سال نوشته اند)، ۵۷ سال و پنج ماه (فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۱۷، همانجا؛ نیز رجوع کنید به کلینی، ج۱، ص :۴۶۳ ۵۷ سال و چند ماه؛ ابن ابی الثلج؛ مسعودی، تنبیه، همانجاها: ۵۷ سال) و ۵۸ سال (ابن سعد؛ ابن قتیبه، ۱۹۶۰، همانجاها؛ طبرانی، ج۳، ص۹۸ـ۹۹، ۱۰۳، ۱۰۵؛ طوسی، ۱۴۰۱، همانجا) ذکر کرده اند (برای اقوال گوناگون درباره سن امام به هنگام شهادت و روز و ماه و سال آن رجوع کنید به مزّی،۱۴۲۲ ، ج۶،ص۴۴۵ـ۴۴۶).
سوانح حیات
پیش از امامت. ابن سعد (ج ۶، ص ۳۹۹) امام حسین علیه السلام را در زمره واپسین طبقه (طبقه پنجم) از اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه وآله وسلم ــکه به هنگام وفات آن حضرت خردسال بودند و در هیچ جنگی او را همراهی نکردندــ یاد کرده است. قریب به هفت سال از زندگانی امام در زمان حیات پیامبر گذشت (رجوع کنید به ابن ابی الثلج، همانجا؛ دلائل الامامة، ص ۱۷۷). پیامبر او و برادرش را بسیار گرامی می داشت، چنان که آن دو را بر سینه خود می نشاند و در همان حال با مردم سخن می گفت (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۰۱) و گاهی آن دو را بر دوش خود می نهاد (ابن ماجه، ج ۱، ص ۲۱۶؛ طبرانی، ج ۳، ص ۶۵)، بنا به نقلی، روزی پیامبر بر بالای منبر سخنرانی می کرد و چون آن دو را دید از منبر پایین آمد و ایشان را در آغوش گرفت (ابن حنبل، ج ۵، ص ۳۵۴؛ ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۱۹۰؛ ترمذی، ج ۵، ص ۳۲۴). اما مهم ترین رخداد دوران کودکی امام، شرکت در مباهله* و معرفی او و برادرش به عنوان مصداق «ابناءَنا» (رجوع کنید به آل عمران: ۶۱؛ برای بیان امام رضا علیه السلام درباره این آیه رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۳الف، ج ۱، ص ۲۳۱ـ۲۳۲) بود (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۰۶ـ۴۰۷؛ مسلم بن حجاج، ج ۷، ص ۱۲۰ـ۱۲۱؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش الف، ج ۱، ص ۸۵؛ مفید، ج ۱، ص ۱۶۸؛ برای اقوال مشابه درباره امام حسن علیه السلام رجوع کنید به حسن بن علی*، امام).بنابه گزارشی، امام حسین علیه السلام در کودکی به خلیفه دوم، که بر منبر پیامبر نشسته بود، اعتراض کرد و خلیفه نیز خطبه خود را نیمه کاره رها کرد و از منبر به زیر آمد (ابن شبّه نمیری، ج ۳، ص ۷۹۸ـ۷۹۹). همچنین روایت شده است که خلیفه دوم سهم بیت المال امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را، به سبب قرابت آنان با رسول خدا، همانند سهم حضرت علی علیه السلام و اهل بدر قرار داده بود (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۰۷). در برخی منابع تاریخی از حضور امام حسین علیه السلام به اتفاق برادرش در فتح طبرستان به سال ۲۹ هجری یاد شده است (رجوع کنید به بلاذری، ۱۴۰۷، ص ۴۶۷؛ طبری، ج ۴، ص ۲۶۹؛ درباره این گزارش رجوع کنید به حسن بن علی*، امام).در زمان خلافت عثمان، امام حسین به هنگام تبعید ابوذر به ربذه، در کنار پدر و برادرش امام حسن او را مشایعت کرد (مسعودی، مروج، ج ۳، ص ۸۴؛ ابن ابی الحدید، ج ۸، ص ۲۵۳؛ برای سخن وی خطاب به ابوذر رجوع کنید به مجلسی، ج ۲۲، ص ۴۱۲ـ۴۱۳). به روایتی، در شورش برضد عثمان، امام حسین، به توصیه امام علی، همراه با برادرش کوشید عثمان را از خطر محفوظ دارد (نعیم بن حمّاد، ص ۸۴ـ۸۵) و به نقلی، در این واقعه مجروح شد (ابن شبّه نمیری، ج ۳، ص ۱۱۳۱؛ قس ابن قتیبه، ۱۴۱۰، ج ۱، ص ۵۸، ۶۲؛ مسعودی، مروج، ج ۳، ص ۸۹، که این مجروح شدن را به امام حسن علیه السلام نسبت داده اند). امام حسین در جنگهای دوره خلافت امام علی نیز حضور داشت (رجوع کنید به بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج۲، ص۱۸۷، ۲۱۳، ۲۴۶، ۳۲۳؛ مسعودی، مروج، ج ۳، ص ۱۰۴ـ۱۱۴، ۱۳۶) و در جنگ صِفّین خطبه ای در تحریض به جهاد خواند (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۱۱۴ـ۱۱۵). همچنین امام علی، امام حسین را پس از امام حسن علیهم السلام متولی صدقات (موقوفات) خود قرار داد (ابن شبّه نمیری، ج ۱، ص ۲۲۷؛ نهج البلاغة، نامه ۲۴). به نقلی، امام حسین به هنگام شهادت پدر، برای انجام دادن مأموریتی که علی علیه السلام به او داده بود، در مدائن بود و با نامه امام حسن علیه السلام از موضوع آگاه شد (بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۳۵۶، قس ج ۲، ص ۳۵۷). امام حسین در مراسم تجهیز و خاک سپاری پدر حاضر بود (رجوع کنید به ابن قتیبه، ۱۴۱۰، ج ۱، ص ۱۸۱؛ بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۳۵۵ـ ۳۵۶؛ مفید، ج۱، ص۲۵؛ مجلسی، ج۴۲، ص۲۳۵، ۲۹۴ـ ۲۹۵).در دوره امامت امام حسن علیه السلام، که حدود ده سال به طول انجامید (رجوع کنید به ابن ابی الثلج، همانجا؛ دلائل الامامة، ص ۱۵۹، ۱۷۷)، امام حسین همراه و همگام برادر بود. با اینکه طبق برخی منابع تاریخی، امام حسین با واگذاری خلافت به معاویه مخالف بود (رجوع کنید به بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۳۹۳، ۴۵۶؛ ابن اعثم کوفی، ج ۴، ص ۲۸۹ـ۲۹۰) و حتی پس از صلح امام حسن، با معاویه بیعت نکرد (ابن اعثم کوفی، ج ۴، ص ۲۹۲)، پس از وقوع صلح به این مصالحه ملتزم بود. حتی وقتی برخی شیعیان از او تقاضا کردند پیمان را بشکند و با معاویه بجنگد، به آنان امر کرد که تا زمان مرگ معاویه منتظر بمانند (رجوع کنید به بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۴۵۷ـ۴۵۸). ابن سعد (ج ۶، ص ۴۱۰ـ۴۱۵) از امام باقر علیه السلام روایت کرده که امام حسن و امام حسین، در نماز به مروان ــکه منصوب از جانب معاویه بودــ اقتدا می کردند و حال آنکه حسین بن علی با وی برخوردهای تند داشت؛ ضمن آنکه، تقیه ای هم در کار نبود. اما این روایت با شمار زیادی حدیث در منابع شیعه که از اقتدا به غیر معتقدان به عقاید صحیح و نیز اقتدا به شخص فاسق نهی کرده است، سازگار نیست (رجوع کنید به حرّ عاملی، ج۸، ص ۳۰۹ـ۳۱۸). مواجهه قاطع و صریح امام با مروان به هنگام اهانت به مادرش فاطمه سلام اللّه علیها نیز گزارش شده است (رجوع کنید به احمدبن علی طبرسی، ج ۲، ص ۲۳). همچنان که در برابر سبّ امام علی علیه السلام از سوی امویان، به شدت واکنش نشان می داد (ابن سعد، ج۶، ص۴۰۹ـ۴۱۰، ۴۱۵؛ برای گزارش برخورد متفاوت امام حسن علیه السلام رجوع کنید به همانجاها؛ نیز رجوع کنید به حسن بن علی*، امام). در کل، گزارش منابع نشان می دهد که امام حسین در زمان امامتِ امام حسن آشکارتر از برادر در برابر بنی امیه موضع می گرفت و علنآ با آنان مخالفت می کرد (برای نمونه رجوع کنید به همان، ج۶، ص۴۱۴ـ۴۱۵). با این حال، به رغم برخی اختلافهای ظاهری در رفتار امام حسن و امام حسین علیهماالسلام (رجوع کنید به همان، ج ۶، ص ۴۱۳؛ ابن ابی شیبه، ج ۲، ص ۱۷۴)، غیر از توضیحی که از منظر عقیده امامتِ منصوص مطرح می شود، از نظر تحلیل تاریخی نیز وحدت رویه کلی آن دو قابل اثبات است (نمونه ای از این هماهنگی در مراسم خاکسپاری امام حسن گزارش شده است رجوع کنید به حسن بن علی*، امام). امام حسین پس از شهادت امام حسن علیه السلام، با وجود افرادی که به سن از وی بزرگ تر بودند، شریف ترین فرد از خاندان هاشم به شمار می رفت (رجوع کنید به یعقوبی، ج ۲، ص ۲۲۶؛ نیز رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۰۹، که از احترام خاص ابن عباس به وی سخن گفته است) و در امور خویش با او مشورت می کردند و نظر او را بر رأی دیگران ترجیح می دادند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۴ـ۴۱۵).
امامت در دوران خلافت معاویه. پس از وفات امام حسن علیه السلام، مردم کوفه برای قیام برضد معاویه به امام حسین علیه السلام نامه نوشتند، اما امام ضمن آنکه مشروعیت حکومت معاویه بر مسلمانان را رد کرد و بر جهاد با ظالمان تأکید نمود، از قیام دوری گزید و آن را به پس از مرگ معاویه موکول کرد (همان، ج ۶، ص ۴۲۲ـ۴۲۳؛ بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۴۵۸ـ۴۵۹؛ مفید، ج ۲، ص ۳۲). معاویه نیز از قیام امام بیم داشت و پس از شهادت امام حسن از امام خواست که از قیام بپرهیزد و امام پایبندی خود را به عهدنامه صلح به وی یادآوری کرد (ابن سعد، همانجا؛ قس بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۴۵۹ـ۴۶۰). معاویه نیز به تعهد مالی سالیانه خود ادامه داد (بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۴۶۰).معاویه خود به خوبی از میزان نفوذ امام حسین علیه السلام در مدینه آگاه بود، چنان که به فردی از قریش گفته بود هرگاه حلقه ای از جمعیت در مسجدالنبی دیدی که سخن هزلی در آن نیست، آن حلقه حسین است (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۴). زمانی که معاویه برای یزید بیعت می گرفت، امام از معدود کسانی بود که بیعت با یزید را نپذیرفت و در خطابه ای قاطع معاویه را محکوم کرد (همان، ج ۶، ص ۴۲۲؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۲۸؛ ابن اعثم کوفی، ج ۴، ص ۳۳۷ـ۳۳۹، ۳۴۲ـ۳۴۳؛ طبری، ج ۵، ص ۳۰۳) و، برخلاف دیگر افراد بنی هاشم، هدیه معاویه را نیز قبول نکرد (ابن اعثم کوفی، ج ۴، ص ۳۳۹). معاویه نیز، با توجه به جایگاه امام، به یزید توصیه کرده بود که با امام مدارا کند و در صدد بیعت گرفتن از امام نباشد (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۲۳؛ طبری، ج ۵، ص ۳۲۲؛ ابن اعثم کوفی، ج ۴، ص ۳۴۹ـ۳۵۰؛ ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۲۱۵ـ۲۱۶).
امامت در دوران خلافت یزید رجوع کنید به کربلا*، واقعه
شمایل و سیره. در بیشتر منابع حدیثی و تاریخی و رجالیِ کهن از شباهت حسین بن علی به پیامبر اکرم سخن گفته شده (رجوع کنید به بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۳۶۶، ۴۵۳؛ دولابی، ص ۱۰۴؛ طبرانی، ج ۳، ص ۹۵؛ ناطق بالحق، ص ۱۱؛ مفید، ج ۲، ص ۲۷) و در یک روایت، امام حسین شبیه ترین فرد به پیامبر وصف شده است (رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۳، ص ۲۶۱؛ بخاری، ج ۴، ص ۲۱۶؛ ترمذی، ج ۵، ص ۳۲۵). بنابر روایتی دیگر از امام علی، آن حضرت فرزندش حسین را شبیه ترین فرد به خود از نظر خُلق و خو و رفتار، دانسته است (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۳؛ بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج ۲، ص ۱۲۳).امام حسین علیه السلام سپید چهره بود (ناطق بالحق، همانجا). گاه عمامه ای از خز (طبرانی، ج ۳، ص ۱۰۱) و گاه عمامه ای سیاه بر سر می گذاشت (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۵؛ ابن ابی شیبه، ج ۶، ص ۴۶؛ طبرانی، ج ۳، ص ۱۰۰). موی سر و محاسن خود را خضاب می نمود (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۳ـ ۴۱۷؛ ابن ابی شیبه، ج ۶، ص ۳، ۱۵). نقش دو انگشتری او یکی «لااله الّااللّه، عُدَّةٌ للِقاءاللّه» و دیگری «ان اللّه بالغٌ اَمْرَه» بود (کلینی، ج ۶، ص ۴۷۳ـ۴۷۴؛ ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۱۹۳، ۱۹۴، ۵۴۳).امام حسین علیه السلام ۲۵ بار، همراه با نزدیکانش، پیاده حج گزارد (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۰؛ طبرانی، ج ۳، ص ۱۱۵؛ ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۳۹۷). با مسکینان می نشست، دعوت آنان را می پذیرفت و با آنان غذا می خورد و آنان را نیز به خانه خود دعوت می کرد و آنچه در منزل داشت از ایشان دریغ نمی کرد (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۳). دشمنان امام نیز به فضائل او معترف بودند، چنان که معاویه می گفت که حسین همچون پدرش علی اهل غدر و حیله نیست (ابن اعثم کوفی، ج ۳، ص ۴۰) و عمروبن عاص او را محبوب ترین فرد از زمینیان نزد اهل آسمان می دانست (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۰۸؛ ابن ابی شیبه، ج ۷، ص ۲۶۹).او همواره احترام برادرش، امام حسن علیه السلام، را پاس می داشت و در برابرش سخن نمی گفت، چنان که محمدبن حنفیه با امام حسین چنین برخورد می کرد (رجوع کنید به مجلسی، ج ۴۳، ص ۳۱۹؛ نیز برای روایتی دیگر درباره احترام امام حسین به امام حسن علیه السلام رجوع کنید به بهاءالدین اربلی، ج ۲، ص ۴۸۱؛ و برای احترام محمدبن حنفیه به امام حسین رجوع کنید به ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۷۴). امام بسیار بخشنده بود و در مدینه به جود و کرم شناخته شده بود (رجوع کنید به ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۷۳). اگر سائلی از او درخواست می کرد و امام در حال نماز بود، نمازش را کوتاه می کرد و هر چه در اختیار داشت، به او می داد (ابن عساکر، ج ۱۴، ص ۱۸۵). او غلامان و کنیزانش را در قبال خوش رفتاریشان آزاد می کرد. به نقلی، کنیزی را که معاویه همراه با اموال و لباسهای فراوانی برایش هدیه فرستاده بود، در ازای خواندن آیاتی از قرآن و سرودن شعری درباره فنای دنیا و مرگ انسانها آزاد کرد و اموال را بدو بخشید (ابن عساکر، ج ۷۰، ص ۱۹۶ـ۱۹۷؛ برای موارد مشابه رجوع کنید به ابن حزم، ج ۸، ص ۵۱۵؛ بهاءالدین اربلی، ج ۲، ص ۴۷۶). حتی یک بار یکی از غلامانش کار ناشایستی کرد که درخور عقاب بود ولی چون غلام آیه «والعافین عن الناس» را خواند، او را بخشید، سپس غلام گفت : «واللّه یحب المحسنین»، و امام او را در راه خدا آزاد کرد (بهاءالدین اربلی، ج ۲، ص ۴۷۸ـ۴۷۹). دَین اسامةبن زید را، که در بستر بیماری افتاده و از پرداختش عاجز مانده بود، از جانب او پرداخت (ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۷۲ـ۷۳). بنابه روایتی، زمین و اشیایی را که به او ارث رسیده بود، پیش از دریافت آن بخشید (قاضی نعمان، ج ۲، ص ۳۳۹). دیه مردی را در ازای پاسخ به سه پرسش به طور کامل پرداخت و انگشتری اش را نیز بدو عطا کرد (مجلسی، ج ۴۴، ص ۱۹۶؛ نیز رجوع کنید به ابن ابی الدنیا، ص ۱۴۰؛ کلینی، ج ۴، ص ۴۷؛ ابن بابویه، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۱۳۵ـ۱۳۶، درباره بخشش حسنین علیهماالسلام). کرم او به حدی بود که زن و مردی یهودی به سبب این خلق نیکوی او مسلمان شدند (ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۸۳). او به آموزگار فرزندانش مال و لباس بسیار اعطا کرد و دهانش را از دُرّ پرکرد، در حالی که می گفت این جبران کننده تعلیم تو نیست (همان، ج ۴، ص ۷۳ـ۷۴). درباره حلم امام گفته اند که وقتی مردی شامی به او و پدرش ناسزا گفت، از او درگذشت و او را مورد لطف قرار داد (رجوع کنید به ابن عساکر، ج ۴۳، ص ۲۲۴ـ۲۲۵). گفته شده است اثر انبان آذوقه ای که برای ایتام و مساکین بر پشتش حمل می کرد، در روز شهادت آشکار بود (ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۷۳).
امامت. نص و تعیین الهی، به اعتقاد شیعه، از جمله شروط اساسی و ضروری برای اثبات امامت هر امامی است. این نص درباه امام حسین علیه السلام نیز به طرق مختلف وارد شده است. از آن جمله است حدیث مشهوری از پیامبر که بر امامت حسنین دلالت دارد (رجوع کنید به قاضی نعمان، ج ۱، ص ۳۷؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۲۱۱؛ خزاز رازی، ص ۱۱۷؛ مفید، ج ۲، ص ۳۰؛ نیز رجوع کنید به حسن بن علی*، امام). افزون بر این، احادیثی از پیامبر رسیده است که در آنها به تعداد امامان و امامت امام علی، امام حسن و امام حسین علیهم السلام و نُه تن از فرزندان حسین بن علی تصریح شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۱، ص ۲۵۷ـ۲۵۸؛ خزاز رازی، ص ۱۳ـ۱۴، ۲۳، ۲۸ـ۲۹، و جاهای دیگر؛ نیز برای روایاتی مشابه از امام علی و امام حسن علیهماالسلام رجوع کنید به خزاز رازی، ص ۲۱۷، ۲۲۱ـ۲۲۳). دلیل دیگر، وصیت امام حسن درباره جانشینی امام حسین پس از وی و سفارش به محمد حنفیه به پیروی از آن حضرت است (رجوع کنید به ابن اعثم کوفی، ج ۴، ص ۳۱۹؛ کلینی، ج ۱، ص ۳۰۱ـ۳۰۲؛ خزاز رازی، ص ۲۲۹؛ فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۴۲۱ـ۴۲۳؛ نیز برای اعتراف محمد حنفیه به امامت آن حضرت رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۴۲۳). مفید (ج ۲، ص ۳۰ـ۳۱) بر آن است که با توجه به ادله مذکور، امامت امام حسین علیه السلام ثابت و قطعی است گرچه آن حضرت، به سبب تقیه و التزام به صلح و ترک مخاصمه (هُدْنه)، آشکارا به امامتِ خود دعوت، نکرد؛ اما پس از مرگ معاویه و اتمام دوره ترک مخاصمه، امامت را علنی کرد (نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۴۲۳ـ۴۲۴).علم به جمیع شئون و معارف دین به شکل تام و کامل نیز از لوازم امامت است؛ از این رو، امام علی علیه السلام از او، همچنان که از امام حسن، خواست برای مردم سخنرانی کند تا بعدها قریشیان او را به نداشتن علم منسوب نکنند (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۴۲۵؛ همو، ۱۳۵۷ش، ص ۳۰۷ـ۳۰۸). شاهد آن اقوالی از صحابه درباره مقام علمی آن حضرت و تقاضای افتاء از اوست (برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۵۷ش، ص ۸۰؛ ابن عساکر، ج ۱۴، ص ۱۷۴، ۱۸۰، ۱۸۳ـ۱۸۴). به برخی سخنان خود امام حسین علیه السلام درباره امامت خویش (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۳ش الف، ج ۱، ص ۶۸؛ خزاز رازی، ص ۲۳۰ـ۲۳۴) و نیز پاره ای معجزات و کرامات که به دست آن حضرت تحقق یافت نیز در اثبات امامت وی استناد شده است (رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۴۲۳؛ برای نمونه رجوع کنید به صفار قمی، ص ۲۹۱؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۲، ص ۵۳۷؛ طوسی، ۱۴۰۱، ج ۵، ص ۴۷۰؛ قطب راوندی، ج ۱، ص ۲۴۵ـ۲۴۶؛ دلائل الامامة، ص ۱۸۱ـ۱۸۳، ۱۸۶، ۱۸۸ـ۱۸۹؛ ابن عساکر، ج ۱۴، ص ۸۲؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۵۷، ۵۹ـ۶۰؛ مجلسی، ج ۴۴، ص ۱۸۵ـ۱۸۶؛ هاشم بن سلیمان بحرانی، ج ۲، ص ۸۳ـ۲۳۰؛ نیز رجوع کنید به حبابه والبیه*). گفتنی است گاه در انتساب پاره ای از کرامات یا فضایل یا برخی افعال، بین امام حسن و امام حسین علیهماالسلام خلاصه شده است.
فضائل و مناقب. در منابع حدیثی شیعه و سنّی مناقب و فضائلی خاص درباره امام حسین علیه السلام، از زمان ولادت تا شهادت آن حضرت، نقل شده است. از جمله گفته شده است که دوران «حمل» وی شش ماه بود که نظیر آن پیشتر تنها درباره عیسی بن مریم یا یحیی بن زکریا رخ داده بود (رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۴۶۵؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۲۰۶؛ دلائل الامامة، ص۱۷۷؛ نیز رجوع کنید به ابن بابویه،۱۳۶۳ش ب، ج۱، ص۴۶۱؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۹۲). هنگام ولادت او جبرئیل به همراه هزار فرشته از آسمان فرود آمدند تا ولادتش را به پیامبر تبریک گویند (کلینی، ج ۱، ص ۴۶۴؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۱، ص ۲۸۲ـ۲۸۴؛ دلائل الامامة، ص ۱۹۰؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۸۲) و آنگاه جبرئیل پیامبر را از شهادت وی به دست امت مسلمان و نیز تداوم امامت در نسل او آگاه کرد (کلینی، همانجا؛ نیز برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۲۰۵ـ۲۱۰؛ برای تشبیه تداوم امامت از صلب امام حسین نه برادرش حسن علیهماالسلام به ماجرای هارون و موسی رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۳۰۵؛ برای فهرستی از روایاتی درباره اِخبار پیامبر از شهادت امام حسین علیه السلام رجوع کنید به عبداللّه بن نوراللّه بحرانی، ج ۱۷، ص ۱۱۳ـ۱۳۳). جبرئیل مشتی از خاک کربلا را نیز برای پیامبر آورد و این خاک بعدها نزد امّسلمه بود و او از تغییر رنگ آن در روز عاشورا، از شهادت نواده پیامبر با خبر شد (ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۷ـ۴۱۹؛ ابن حنبل، ج۶، ص۲۹۴؛ ابن قولویه، ص۱۳۲؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص۶۳).در روایات فراوانی پیامبر اصحابش را از شهادت فرزندش حسین آگاه کرده بود (برای نمونه رجوع کنید به صفار قمی، ص ۶۸؛ کلینی، ج ۱، ص ۲۰۹؛ ابن قولویه، ص ۱۴۳ـ۱۴۸؛ ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۸۹). به جز پیامبر، امام علی و امام حسن علیهما السلام نیز از ماجرای شهادت آن حضرت خبر داده بودند (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۱۴۲؛ ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۹ـ۴۲۰؛ ابن قولویه، ص ۱۴۹ـ۱۵۶؛ ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۱۷۷ـ۱۷۸، ۱۹۶ـ۱۹۷؛ همو، ۱۳۶۳ش ب، ج ۱، ص ۲۵۹ـ۲۶۰، ج ۲، ص ۵۳۲ـ۵۳۵؛ مفید، ج ۱، ص ۳۳۰ـ۳۳۱؛ ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۹۳ـ۹۴؛ برای تفصیل مآخذ روایی در منابع اهل سنّت رجوع کنید به امینی، ص ۴۹ـ۱۵۰). چنان که خداوند انبیای پیشین را از شهادت امام آگاه ساخته بود (برای فهرستی از این روایات رجوع کنید به عبداللّه بن نوراللّه بحرانی، ج ۱۷، ص ۱۰۱ـ۱۱۲).درباره حوادث روز عاشورا و پس از شهادت آن حضرت و نیز عقوبت کسانی که در شهادت امام دست داشتند، نیز امور معجزه آسایی نقل شده است (رجوع کنید به کربلا*، واقعه). از جمله گفته اند خدا در روز عاشورا چهارهزار فرشته ای را که در جنگ بدر به یاری پیامبر فرستاده بود، به سوی او فرود آورد و امام مخیر شد که از بین پیروزی و دیدار با پیامبر یکی را برگزیند و او ترجیح داد به لقای پیامبر نایل شود. این فرشتگان به امر خدا تا روز قیامت بر مزارش گریه می کنند و برای زائران دعا و طلب بخشش می کنند (رجوع کنید به ابن قولویه، ص۱۷۱ـ۱۷۲، ۳۵۴؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۲، ص ۶۷۲؛ دلائل الامامة، ص ۱۷۸).در منابع حدیث و تفاسیر شیعه نیز آیاتی از قرآن درباره امام حسین علیه السلام تأویل یا تطبیق (در این باره رجوع کنید به جری و انطباق*) شده است. از جمله آیه ۱۵ سوره احقاف که در آن از مادر بارداری سخن گفته شده است که با رنج کودک خویش را حمل می کند و با درد او را به دنیا می آورد. این آیه ناظر به فاطمه زهرا سلام اللّه علیها دانسته شده که در دوران حمل فرزندش خبر شهادت او را از پیامبر از طریق جبرئیل شنید و غمگین شد (رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۴۶۴؛ ابن قولویه، ص ۱۲۲؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۲۰۶؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۵۷؛ نیز رجوع کنید به قمی، ج ۲، ص ۲۹۷). همچنین حروف مقطعه ابتدای سوره مریم (کهیعص) در اشاره به واقعه کربلا تأویل شده است که خداوند پس از آنکه اسامی پنج تن را به زکریای نبی آموخت، رمزش را برای وی آشکار کرد (قمی، ج ۲، ص ۴۸؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۲، ص ۴۶۱؛ همو، ۱۳۶۱ش، ص۲۲؛ دلائل الامامة، ص ۵۱۳ـ۵۱۴؛ احمدبن علی طبرسی، ج ۲، ص ۲۷۲ـ ۲۷۳؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۹۲؛ فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۰۸، ذیل آیه). گفته شده است زکریا وقتی از ماجرای شهادت امام حسین علیه السلام آگاه شد از خداوند خواست تا فرزندی به وی عطا کند که سرنوشتی مشابه حسین داشته باشد و خداوند یحیی را به او داد که مدت حملش شش ماه بود و همچون حسین به شهادت رسید (ابن بابویه، ۱۳۶۳شب؛ دلائل الامامة؛ احمدبن علی طبرسی؛ ابن شهرآشوب، همانجاها). همچنین آیات ۶ سوره احزاب (رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۲۸۷ـ۲۸۸؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۱، ص ۳۲۳، ج ۲، ص ۴۱۴؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۵۴؛ نیز رجوع کنید به عیاشی، ج ۱، ص ۲۵۱، ج ۲، ص ۷۲) و ۲۸ سوره زخرف (ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۲۰۷؛ همو، ۱۳۶۳ش ب، ج ۱، ص ۳۲۳، ج ۲، ص ۳۵۹، ۴۱۵، ۴۱۷؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۵۳ـ۵۴؛ نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۰۸؛ طباطبائی، ذیل آیه) در اشاره به تداوم امامت از نسل امام حسین علیه السلام تفسیر شده اند. برخی از آیات قرآن نیز ناظر به قیام و شهادت آن حضرت دانسته شده اند، از جمله آیه ۷۷ سوره نساء (رجوع کنید به کلینی، ج ۸، ص ۳۳۰؛ نیز رجوع کنید به عیاشی، ج ۱، ص ۲۵۸، ج ۲، ص ۲۳۵)، آیه ۳۳ سوره اسراء (کلینی، ج ۸، ص ۲۵۵؛ ابن قولویه، ص ۱۳۵؛ نیز رجوع کنید به عیاشی، ج ۲، ص ۲۹۰؛ کوفی، ص ۲۴۰) و آیات ۲۷ تا ۳۰ سوره فجر (قمی، ج ۲، ص ۴۲۲؛ مجلسی، ج ۲۴، ص ۹۳؛ نیز رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۸ش، ص ۱۲۳؛ فضل بن حسن طبرسی، ۱۴۰۸، ج ۱۰، ص ۷۳۰، که سوره فجر سوره امام حسین علیه السلام شمرده شده است). برای زیارت امام حسین فضیلتهای بسیاری ذکر شده و در احادیث منقول از پیامبر و امامان شیعه بر آن تأکید بسیار گردیده است (برای روایات فضیلت زیارت امام حسین و زیارت نامه های آن حضرت رجوع کنید به علوی شجری، ص ۲۸ـ۹۴؛ ابن قولویه، ص ۲۲۰، ۴۳۹؛ طوسی، ۱۴۰۱، ج ۶، ص ۴۲ـ ۶۹)، همچنان که برای تربت آن حضرت فضائل بسیاری یاد کرده اند (رجوع کنید به تربت*).
سخنان امام. از امام حسین علیه السلام سخنان زیادی بر جای نمانده، که مهم ترین علت آن، وضع خاص جهان اسلام در آن دوره و تنگناهای شدیدی بوده که نظام حاکم اموی، هم برای عترت پیامبر و هم برای شیعیانشان، ایجاد می کرده است. به جز خطبه ها و سخنان امام در ماجرای قیام عاشورا (برای مجموعه ای از این اقوال رجوع کنید به روائع الحکمة، ص ۲۷۲ـ۳۱۱؛ نجمی، ۱۳۷۸ش)، برخی سخنان پراکنده از آن حضرت در متون کهن اهل سنّت و شیعه هست، از جمله سخنان حکمت آمیزی از امام درباره اصناف خلق (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۲؛ برای فهرستی از سخنان حکیمانه و مواعظ منقول از امام رجوع کنید به عطاردی قوچانی، ج ۳، ص ۱۴۳ـ۱۵۲، ۲۶۲ـ۳۱۱). همچنین است سخن مشهور آن حضرت در تأکید بر آزادگی، خطاب به سپاه اموی هنگامی که قصد حمله به خیام امام را داشتند و آن حضرت توان مقابله نداشت، با این مضمون که اگر دین ندارید، دست کم آزاده باشید (برای نقلهای گوناگون آن رجوع کنید به دینوری، ص ۳۰۰؛ ابن اعثم کوفی، ج ۵، ص ۱۱۷؛ طبری، ج ۵، ص ۴۵۰؛ ابوالفرج اصفهانی، ص ۷۹؛ ابن طاووس، ۱۴۱۷، ص ۷۱).برخی از دعاهای امام حسین علیه السلام در منابع کهن نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۱۳؛ ابن ابی شیبه، ج ۲، ص ۲۰۰، ج ۷، ص ۱۱۳؛ حمیری، ص ۱۵۷ـ ۱۵۸). از مشهورترین آنها، دعای عرفه است که متنی طولانی دارد و از ادعیه مشهور شیعه به شمار می رود و مضامین عرفانی بلندی در آن دیده می شود (رجوع کنید به ابن طاووس، ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵، ج ۲، ص ۷۴ـ۸۷؛ نیز رجوع کنید به حکمت نامه امام حسین علیه السلام، ج ۱، ص ۵۰۸ـ۵۴۷؛ برای مجموعه ای از دعاهای مروی از امام حسین رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۴۸۶ـ۵۹۲).روایاتی از امام در موضوعات اعتقادی، غالبآً در منابع شیعی، نقل شده است، از جمله درباره توحید (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج۱، ص۹؛ ابن شعبه، ص ۲۴۴ـ۲۴۵؛ ابن عساکر، ج ۱۴، ص ۱۸۳ـ۱۸۴)، امامت (صفار قمی، ص ۳۲؛ کلینی، ج ۱، ص ۳۹۸ـ۳۹۹)، مناقب اهل بیت (برقی، ج ۱، ص ۶۱؛ صفار قمی، ص ۴۷۲؛ طوسی، ۱۴۱۴، ص ۲۵۳ـ۲۵۴؛ احمدبن علی طبرسی، ج ۲، ص ۲۲ـ۲۳)، غیبت (ابن ابی زینب، ص ۲۱۳؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش ب، ج ۱، ص ۲۶۴ـ۲۶۹، ۳۱۶ـ ۳۱۸؛ طوسی، ۱۴۱۱، ص ۱۹۰ـ۱۹۱)، ویژگیهای شیعه (برقی، ج ۱، ص ۱۴۷، ۱۶۳ـ۱۶۴؛ عیاشی، ج ۱، ص ۱۸۵) و صفات مؤمن (ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۲۰۰؛ مجلسی، ج ۷۱، ص ۳۱۵). پاره ای مناظرات و احتجاجات نیز از آن حضرت نقل شده که مشتمل بر اثبات حقانیت و فضائل اهل بیت علیهم السلام است (رجوع کنید به احمدبن علی طبرسی، ج ۲، ص ۱۳ـ۲۶). روایاتی نیز درباره فضائل قرآن (رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص ۶۱۱ـ۶۱۳) و تفسیر پاره ای آیات در شأن اهل بیت (رجوع کنید به عیاشی، ج ۲، ص ۳۳۷ـ۳۳۸؛ کلینی، ج ۸، ص ۲۴۴ـ۲۴۵؛ ابن بابویه، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۴۲ـ ۴۳؛ همو، ۱۳۵۷ش، ص ۹۰ـ۹۱؛ حسکانی، ج ۱، ص ۵۶۰) از آن حضرت وارد شده است.از امام حسین علیه السلام، روایاتی در برخی ابواب فقه نیز نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به صنعانی، ج ۳، ص ۵۳۲ـ۵۳۳، ج ۴، ص ۲۱۴؛ ابن ابی شیبه، ج ۱، ص ۳۵۵، ج ۲، ص ۲۰۰، ج ۷، ص ۳۸۸، ۶۱۹؛ عطاردی قوچانی، ج ۳، ص ۲۲۰ـ۲۶۰). در موضوعات اخلاقی نیز احادیثی از امام حسین علیه السلام نقل کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۸۱؛ بهاءالدین اربلی، ج ۲، ص ۴۷۴).اشعاری نیز به امام منسوب است که معروف ترین آنها ابیاتی است که امام درباره محبت خود به دخترش سکینه و مادر سکینه، رباب، سروده است (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۴۰۰؛ ابن قتیبه، ۱۹۶۰، ص۲۱۳؛ بلاذری، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰، ج۲، ص۱۴۰). همچنین شعری است که امام در آخرین روزها در بی وفایی روزگار به زبان آورده است (رجوع کنید به طبری، ج ۵، ص ۴۲۰؛ برای مجموعه اشعار منتسب به امام رجوع کنید به حکمت نامه امام حسین علیه السلام، ج ۲، ص ۳۳۸ـ ۴۲۰؛ همچنین برای تحلیل کلی از اشعار امام و مضامین آنها رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۳۳۰ـ۳۳۶).امام حسین از راویان سخنان پیامبر و پدرش امام علی بن ابی طالب علیه السلام و مادرش فاطمه زهرا سلام اللّه علیها است که در مجموعه های حدیثی اهل سنّت گردآمده است (رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص ۲۰۱؛ دولابی، ص ۱۲۵ـ ۱۳۳، ۱۳۷ـ ۱۳۸؛ طبرانی، ج ۳، ص ۱۲۷ـ۱۳۶؛ مزّی، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۶۵ـ ۶۷؛ برای فهرستی از کسانی که امام از آنها روایت کرده است رجوع کنید به همو، ۱۴۲۲، ج ۶، ص ۳۹۷). از راویان امام، فرزندان آن حضرت، امام سجاد علیه السلام و دخترش فاطمه، بیشترین روایت را از او نقل کرده اند (رجوع کنید به دولابی، ص ۱۲۵ـ ۱۳۱؛ نیز برای فهرست روایات این دو از امام حسین علیه السلام رجوع کنید به عطاردی قوچانی، ج۳، ص۳۸۲ـ۳۸۳، ۳۹۲ـ۳۹۳). بر مبنای استقصای عطاردی قوچانی (ج ۳، ص ۳۱۴ـ۴۱۸) شمار راویانی که از وی حدیث نقل کرده اند، افزون بر دویست و پنجاه تن اند (برای اسامی شماری از راویان امام در منابع کهن رجوع کنید به ابن حنبل، همانجا؛ دولابی، ص ۱۳۱ـ۱۳۵؛ طبرانی؛ مزّی، ۱۴۲۲؛ همو، ۱۴۰۳، همانجاها). طوسی، برپایه مبنای خاص خود در کتاب رجال (ص ۹۹ـ۱۰۶)، نام قریب به صد تن را به عنوان اصحاب آن حضرت فهرست کرده است که برخی از آنان در شمار اصحاب رسول خدا، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و امام حسن علیهم السلام بوده و غالبآ در کربلا وی را همراهی کرده و همانجا به شهادت رسیده اند.سخنان امام حسین علیه السلام تاکنون در چند مجموعه منتشر شده، که از آن جمله است: موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام (قم ۱۳۷۴ش)، مسند الامام الشهید ابی عبدالله الحسین بن علی علیهماالسلام (تهران ۱۳۷۶ش)، و حکمت نامه امام حسین علیه السلام (قم ۱۳۸۵ش).
منابع : ابن ابی الثلج، تاریخ الائمة، در مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمة، چاپ محمود مرعشی، قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۶؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن ابی الدنیا، مکارم الاخلاق، چاپ مجدی سیدابراهیم، بولاق ]بی تا.[؛ ابن ابی زینب، الغیبة، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۲۲؛ ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ همان، ترجمه محمدبن احمد مستوفی هروی، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۲ش؛ ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛ همو، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم [? ۱۳۵۷ش[؛ همو، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم ۱۳۶۸ش؛ همو، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ همو، عیون اخبار الرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش الف؛ همو، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش ب؛ همو، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش؛ ابن حزم، المُحَلّی، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: دارالفکر، ]بی تا.[؛ ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، ]بی تا.[؛ ابن سعد؛ ابن شبّه نمیری، کتاب تاریخ المدینة المنورة: اخبار المدینةالنبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، ]جده[ ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلی اللّه علیهم، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵؛ همو، مقتل الحسین علیه السلام، المسمی باللهوف فی قتلی الطفوف، قم ] ۱۴۱۷[؛ ابن طلحه شافعی، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، چاپ ماجدبن احمد عطیه، ]بی جا، بی تا.[؛ ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛ ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، المعروف بتاریخ الخلفاء، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ همو، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰؛ ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷؛ ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، ]قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴[، چاپ افست ]بیروت، بی تا.[؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵؛ عبدالحسین امینی، سیرتنا و سنتنا: سیرة نبینا صلی اللّه علیه وآله و سنته، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ عبداللّه بن نوراللّه بحرانی، عوام العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال، ج ۱۷، قم ۱۳۸۲ش؛ هاشم بن سلیمان بحرانی، مدینةالمعاجز، او، معاجز اهل البیت (ع)، چاپ علاءالدین اعلمی، ]قم[ ۱۴۲۶/۲۰۰۵؛ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ]چاپ محمد ذهنی افندی[، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۰ش؛ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ ۲۰۰۰؛ همو، فتوح البلدان، چاپ عبداللّه انیس طبّاع و عمر انیس طبّاع، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم السلام، چاپ علی فاضلی، ]قم[ ۱۴۲۶؛ محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۳ و ۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳؛ جنیدبن محمود جنید شیرازی، شدّ الازار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۶ش؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛ حرّ عاملی؛ عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛ حکمت نامه امام حسین علیه السلام، ]گردآوری[ محمد محمدی ری شهری، ]همراه با[ ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم : دارالحدیث، ۱۳۸۵ش؛ عبداللّه بن جعفر حِمْیری، قریب الاسناد، قم ۱۴۱۳؛ علی بن محمد خزاز رازی، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، چاپ عبداللطیف حسینی کوه کمری خوئی، قم ۱۴۰۱؛ حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛ دلائل الامامة، ]منسوب به[ محمدبن جریر طبری آملی، قم: مؤسسةالبعثة، ۱۴۱۳؛ محمدبن احمد دولابی، الذریة الطاهرة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۷؛ احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ روائع الحکمة : بلاغة الامامین الحسن و الحسین (ع)، ]اعداد[ مصطفی محسن موسوی، محسن شراره عاملی، و مهدی عطبی بصری، بیروت: دارالصفوة، ۱۴۲۴/۲۰۰۴؛ مجدودبن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ش؛ محمدبن حسن صفار قمی، بصائرالدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ ش؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ طباطبائی؛ سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ?ـ۱۴۰؛ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷؛ همو، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴؛ همو، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ همو، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ همو، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱؛ عزیزاللّه عطاردی قوچانی، مسندالامام الشهید ابی عبداللّه الحسین بن علی علیهماالسلام، ]تهران[ ۱۳۷۶ش؛ محمدبن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه السلام)، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۳؛ علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ محمدبن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران ]بی تا.[؛ نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام والقضایا و الاحکام، چاپ آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره ]۱۹۶۳ـ ۱۹۶۵[، چاپ افست ]قم، بی تا.[؛ باقر شریف قرشی، حیاةالامام الحسن بن علی، بیروت ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳؛ سعیدبن هبةاللّه قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ کلینی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم محمودی، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ مجد خوافی، روضه خلد، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۴۵ش؛ مجلسی؛ یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تحفةّ الاشراف بمعرفة الاطراف، چاپ عبدالصمد شرف الدین و زهیر شاویش، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ مسعودی، تنبیه؛ همو، مروج (بیروت)؛ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت : دارالفکر، ]بی تا.[؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ ناصر خسرو، سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۳ش؛ یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافاده فی تاریخ الائمة السادة، چاپ محمدکاظم رحمتی، تهران ۱۳۸۷ش؛ محمدصادق نجمی، سخنان حسین بن علی (ع) (از مدینه تا کربلا)، قم ۱۳۷۸ش؛ نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛ نعیم بن حمّاد، کتاب الفتن، چاپ سهیل زکار، ]بیروت[ ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳؛ یعقوبی، تاریخ.