حسنی ابوالعباس احمدبن ابراهیم بن حسن

حسنی، ابوالعباس‌احمدبن‌ابراهیم‌بن‌حسن، محدّث، مورخ و فقیه زیدی در قرن سوم و چهارم. در کتابهای تراجم، خاصه تراجم زیدیه، درباره وی اطلاعات اندکی وجود دارد. وی احتمالا در فاصله سالهای 280 تا 290 متولد شده‌است و نسب او با هفت واسطه به حسن مثنّی* فرزند امام حسن‌مجتبی علیه‌السلام می رسد (رجوع کنید به حسنی، مقدمه حوثی، ص 43ـ 48). جد اعلای او، محمدبن سلیمان، در 199 هم‌زمان با قیام ابوالسرایا* سرّی بن منصور شیبانی در عراق، در مدینه بر ضد حکومت عباسی شورید، ولی سرکوب شد. پدربزرگ حسنی، حسن‌بن ابراهیم، در حدود 270ـ275، همراه با الهادی الی الحق یحیی بن حسین رَسّی، به آمل مهاجرت کرد (د. ایرانیکا، ذیل مادّه). توفیق‌ نیافتن الهادی الی الحق در تشکیل حکومتی زیدی در نواحی جبال و دعوت گروهی از یمنیان از وی، او را به مهاجرت به یمن ترغیب کرد. احتمالاً حسن‌بن ابراهیم نیز در این سفر همراه او بوده است؛ ازاین‌رو، شاید پدر حسنی و خود وی در یمن به‌دنیا آمده باشند. نکته دیگری که بر احتمال تولد حسنی در یمن می افزاید، این است که وی کتاب الاحکام فی الحلال و الحرام و کتاب المنتخب، هر دو از الهادی الی الحق، را از عالمان و محدّثان یمنی روایت کرده است (رجوع کنید به حسنی مؤیدی، ص 189؛ نیز رجوع کنید به ناطق بالحق، 1395، ص 131، 138ـ 140). در عین حال، احتمال داده شده است که وی در آمل به دنیا آمده باشد (حسنی، همانجا).حسنی در طلب علم به شهرهای گوناگون سفر کرد (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 59ـ60). در عراق و حجاز از عالمان بنامی چون ابواحمد عبداللّه ‌بن ابی قتیبه غَنَوی، و در کوفه از احمدبن سعیدبن عثمان ثقفی و ابن‌عقده* و دیگران سماع حدیث نمود (برای فهرست شیوخ حدیثی حسنی رجوع کنید به همان مقدمه، ص 48ـ 59). مهم‌ترین شیخ او در حدیث، عالم زیدی ابوزید عیسی بن محمدبن زید علوی بود. در منابع تصریح شده است که حسنی در 322 برای دیدار وی و نیز سماع حدیث از عبدالرحمان‌بن ابی حاتم‌رازی، به‌ری سفر کرد (برای نمونه رجوع کنید به ناطق‌بالحق، 1417، ص132؛ مُحَلِّی، ج2، ص15؛ نیز رجوع کنید به ناطق‌بالحق، 1395، ص41، 115، 119). حسنی احتمالاً در بغداد از عالم زیدی عبدالعزیزبن اسحاق مشهور به ابن‌بقال و ابوالفرج علی بن حسین اصفهانی نیز سماع حدیث کرده است. در مکه نیز از ابومحمد عبداللّه‌بن محمدبن اسحاق‌بن العباس فاکهی، مؤلف کتاب اخبار مکه، اخذ حدیث کرد. وی در دانش کلام نیز تبحر داشت و کلام معتزلی را به روش معتزله بغداد تدریس می کرد (رجوع کنید به محلِّی، ج 2، ص 65). مادلونگ (رجوع کنید به د. ایرانیکا، همانجا) احتمال داده است که حسنی کلام معتزلی را از ابوبکر محمدبن ابراهیم مقانعی، از شاگردان ابوالقاسم بلخی/ کعبی*، فرا گرفته باشد (نیز رجوع کنید به ناطق بالحق، 1417، ص 115). از مهم‌ترین شاگردان حسنی، دو برادر به نامهای ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (ناطق بالحق) و ابوالحسین احمدبن حسین هارونی (رجوع کنید به هارونی*)، ابوعبداللّه محمدبن حسن داعی (جِشُمی، ص 375) و ابوالحسن (ابوالحسین) زیدبن اسماعیل‌بن محمد حسنی (رجوع کنید به منتجب‌الدین رازی، ص 28، 82) بودند. حسنی در فقه زیدی از آرای الهادی الی الحق، که پیروان وی در سنّت زیدیه به هادَویّه شهرت دارند، پیروی می کرد.تاریخ وفات حسنی در بیشتر منابع 353 ذکر شده است (رجوع کنید به حسنی مؤیدی، ص190؛ وجیه، ص 78؛ قس ایمن فؤاد سیّد، ص 84)، ولی باتوجه به روایت حسنی (ص 558) از علی بن حسین‌ بن ‌شقیر کوفی در 356، به ‌نظر نمی رسد که این تاریخ درست باشد. مادلونگ (رجوع کنید به د.ایرانیکا، همانجا) نیز، به فرض صحت تولد ابوطالب هارونی در 340 و قبول اینکه وی نزد حسنی شاگردی کرده، تاریخ 353 را درست ندانسته است. قبر حسنی ظاهراً تا قرن هفتم یا بیشتر، در آمل موجود بوده است (رجوع کنید به «دو مشیخه زیدی»، ص185). یحیی بن ‌حسین (متوفی1100) از احتمال دفن حسنی در جرجان سخن گفته (رجوع کنید به وجیه، همانجا)، که نادرست است. ابن‌اسفندیار (ج 1، ص 105) از وجود مدفن شخصی به نام السید شمس آل‌رسول در محله عوامه‌کوی که احتمالاً تصحیف حازمه‌کوی باشد، سخن گفته است. اکنون در شهر آمل، مکانی به همان نامِ گنبد شمس آل‌رسول وجود دارد که به دلایلی از جمله شهرت حسنی به شمس آل‌رسول، میتواند مدفن ابوالعباس حسنی باشد (رجوع کنید به ستوده، ج 4، بخش 1، ص 48ـ51).آثار حسنی عبارت‌اند از: 1) شرحُ الْـاَحکام فی الحَلال و الْحَرام (جشمی، ص 376؛ حسنی مؤیدی، همانجا)، در شرح الاحکامِ الهادی الی الحق در فقه هادویّه، در شش جلد که تا قرن یازدهم در یمن موجود بوده است (د. ایرانیکا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به وجیه، همانجا)؛ 2) شرحُ المُنْتَخَب (جشمی؛ حسنی مؤیدی، همانجاها؛ وجیه، ص 79)، در شرح کتاب المنتخب الهادی الی الحق؛ 3)النُصوص (جشمی؛ حسنی مؤیدی، همانجاها؛ وجیه، ص 78) که در منابع فقهی زیدیه از آن یاد شده است (د. ایرانیکا، همانجا)؛ 4) شرح النُصُوص، که شرحی است بر کتاب پیشین؛ 5)مسائل ُالخِلاف، در بیان اختلاف فقهی الهادی الی الحق و قاسم‌بن ابراهیم رَسّی با ابوحنیفه و شافعی؛ 6)الردُّ علی النّاحِل للخلاف بین الهادی و الناصر للحق علیهماالسلام (همانجا)، که احتمالاً در این کتاب از عدم اختلاف فقهی حسن اُطْرُوش* با الهادی الی الحق سخن گفته است؛ 7)کتاب ما تَفَرَّد به القاسم و الهادی صلواتُ اللّه علیهما دونَ الفریقین من مسائل الحلال و الحرام و غَیرِهما من الاحکام، که یک نسخه‌خطی از آن باقی است و احتمالاً همان کتاب مسائل‌الخلاف یا الرد علی الناحل است (رجوع کنید به وجیه، ص 79)؛ 8)المصابیحُ من أخبار المصطفی و المرتضی و الأئمة من وُلدِهما الطّاهرین (ایمن فؤاد سید، همانجا)، در شرح احوال پیامبر اکرم و امامان و قیام‌کنندگان زیدی.کتاب المصابیح از آثار مهم در سنّت تاریخ‌نگاری زیدیه است. حسنی در این کتاب، درباره سیره پیامبر و خلفای نخستین گزارش مفصّلی آورده است. وی پاره‌ای از مطالب را از طریق روایت از مشایخ خود یا کسانی که از آنها اجازه نقل داشته آورده و پاره‌ای دیگر را بدون سند از قول ابن‌اسحاق (متوفی 151)، ابن‌حبیب، واقدی و نصربن مزاحم مِنْقَری نقل کرده است (حسنی، مقدمه حوثی، ص 69). وی در این کتاب از 58 شخصیت مطلب نقل کرده که حوثی اسامی آنها را استخراج و فهرست نموده است (رجوع کنید به همان مقدمه، ص70ـ72). از مصادر حسنی در این بخش، کتاب سیره ابن‌اسحاق به روایتهای مختلف آن است. با مرگ حسنی، شاگرد وی، علی بن بلال آملی، با بهره‌گیری از روایات حسنی و آثار دیگر، این کتاب را تکمیل کرد و آن را تا شرح ‌حال حسن اُطروش ادامه داد (رازی، مقدمه ماهر جرّار، ص 112). از جمله منابع آملی در تکمیل المصابیح، این کتابها بوده است: أخبار محمدبن ابراهیم و أبی السرایا (نجاشی، ص 428)، تألیف عالم امامی نصربن مُزاحِم مِنقَری (رجوع کنید به حسنی، تتمیم آملی، ص 514ـ529)، سیرة الهادی الی الحق یحیی بن حسین رَسِّی، تألیف علی بن محمدبن عبیداللّه عباسی (رجوع کنید به همان تتمیم، ص 576ـ589، 590ـ597) و احتمالاً سیره حسن اطروش (رجوع کنید به همان، ص 605).کتاب المصابیح و تتمه آن مورد توجه عالمان زیدی بوده است. ناطق بالحق، علاوه بر نقل روایات فراوانی از ابوالعباس حسنی در امالی خود (تَـیْسیرُ المَطالب؛ برای نمونه رجوع کنید به ص 122، 126، 174، 178، 182، 229)، در کتاب الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة (برای نمونه رجوع کنید به ص 39)، مطالبی را از کتاب المصابیح (ص 328) نقل کرده است. حُمیدبن احمد مُحِلِّی (متوفی 652) در الحدائق الوردیة (ج 1، ص 37، 39) از کتاب المصابیح سود برده و عالم امامی، رضی الدین ابن‌طاووس (متوفی 664؛ ج 3، ص 87، 89)، نیز مطالبی از کتاب المصابیح نقل کرده است (نیز رجوع کنید به کولبرگ، ص 257). بخشی از این کتاب را مادلونگ در ضمن کتاب اخبارُ أئمَّةِ الزَیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان (بیروت 1987، ص 55ـ75) به ‌چاپ رسانده است. ماهر جرّار نیز بخشی از تتمه المصابیح را به ضمیمه کتاب أخبارُ فَخّ تألیف احمدبن سهل رازی (بیروت 1995، ص 279ـ 328) منتشر کرده است. متن کامل المصابیح و تتمه آن به کوشش عبداللّه حوثی (صنعا 1423) منتشر شده است.منابع : ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران [? 1320ش[؛ ابن ‌طاووس، اقبال‌الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1414ـ1416؛ ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، قاهره 1974؛ محسن‌بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس ]بی تا.[؛ احمدبن ابراهیم حسنی، المصابیح، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا 1423/2002؛ مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، صنعا 1417/1997؛ «دو مشیخه زیدی»، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، در نامه مینوی، زیرنظر حبیبی یغمائی و ایرج افشار، تهران: جاویدان، 1350ش؛ احمدبن سهل رازی، اخبارُ فَخّ و خبر یحیی بن عبداللّه و أخیه ادریس ‌بن عبداللّه: انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم، چاپ ماهر جرّار، بیروت 1995؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349ش ـ ؛ حُمیدبن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، چاپ سنگی ]بی جا[ 1356ـ1357، چاپ افست دمشق 1405/ 1985؛ علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام، قم 1408؛ یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیّة، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا 1417/1996؛ همو، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت 1395/1975؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407؛ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، عمان 1420/1999؛E. Ir., s.v. "Hasani, Abu'l-Abbas Ahmad b. Ebrahim" (by Wilferd Madelung); Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.