حسن بیگ زاده احمد(پاشا)

حسن‌بیگ‌زاده، احمد(پاشا)، دولتمرد و مورخ عثمانی قرن دهم و یازدهم. پدرش، کوچک‌حسن‌بیگ، در دوره صدارت خادم مسیح‌پاشا (ذیحجه 993 ـ ربیع‌الآخر 994) رئیس‌الکتّاب*و وزیر خارجه بود (دانشمند، ج 3، ص 112؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). درباره تاریخ تولد و زادگاه حسن‌بیگ‌زاده اطلاعی در دست نیست. وی ظاهراً پس از فراغت از تحصیل، به سبب عیالواری و کمی درآمد، صنف علمیه را ترک گفت و در واپسین سالهای قرن دهم، مانند پدرش وارد صنف قلمیه (رجوع کنید به پاکالین، ذیل "Kalemiyye") شد و دوران خدمت دولتی اش به احتمال بسیار تا اواخر عمرش ادامه یافت (رجوع کنید به بابینگر، ص 192؛ د.ا.د.ترک، ذیل مادّه). وی در بیشتر مناصب سلسله مراتب صنف قلمیه، از کاتبی گرفته تا تذکره‌جی، باش‌تذکره‌جی و مراتب بالای آن چون دفترداری خدمت کرد. در بسیاری از لشکرکشیها در شبه‌جزیره بالکان و مجارستان و نیز در لشکرکشی سلطان مراد چهارم در 1044 به ایروان (درباره این لشکرکشی رجوع کنید به صولاق‌زاده محمد همدمی، ص 753ـ763) شرکت داشت و مدتی هم بیگلربیگی کفه (در کریمه) و قره‌مان (در آناطولی) بود (رجوع کنید به نعیما، ج 1، ص 214، ج 2، ص 71؛ ثریا، ج 4، ص 795؛ هامرـ پورگشتال، ج 4، ص 287، 327، 329، 350ـ 351، 366؛ د. اسلام، همانجا). عنوان پاشا* هم بی گمان به مناسبت داشتن چنان مناصب عالیه‌ای به او داده شده است. وی در 1046 درگذشت (حاجی خلیفه، ج 1، ستون 285؛ اوزون چارشیلی، ج 3، بخش 2، ص 499؛ قس بروسه‌لی، ج 3، ص 46، که وفات وی را 1035 نوشته است).حسن بیگ‌زاده مؤلف چند اثر است که از آن میان تواریخ آل‌عثمان(رجوع کنید به بانارلی، ج 2، ص 696؛ د. ا. ترک، ذیل مادّه) یا تاریخ آل‌عثمان (رجوع کنید به حاجی خلیفه، همانجا؛ بابینگر، ص 192) اهمیت بیشتری دارد و مایه اصلی شهرت وی شده است. این اثر ــ که به نام مؤلفش، به تاریخ حسن بیگ‌زاده معروف شده ــ مشتمل است بر دو جلد. جلد اول آن خلاصه‌ای از تاج‌التواریخ خواجه سعدالدین افندی* است (بروسه‌لی؛ بابینگر، همانجاها) و دو سوم کتاب را دربرمی گیرد. جلد دوم، ذیل تاج‌التواریخ است و ارزش بسیاری دارد (بروسه‌لی؛ د. اسلام، همانجاها) و خود به دو بخش تقسیم می شود. مؤلف، بخش اول آن، یعنی دوره سلطنت سلیمان قانونی (926ـ974)، سلیم دوم (974ـ 982) و مراد سوم (982ـ1003)، را با استفاده از منابع و اسناد تاریخی و شنیده‌های خود، به‌ ویژه از پدرش، تألیف کرده است، لیکن بخش آخر آن را که دربردارنده حوادث سالهای 1003 تا 1049 یعنی دوره سلطنت محمد سوم، احمد اول، مصطفی اول، عثمان دوم و مراد چهارم است، براساس مشاهدات و اطلاعات شخصی خود نوشته است (د.ا.د.ترک، همانجا). این بخش، به سبب مقامات و مأموریتهای مصنف در طی 35 سال خدمات دولتی، شامل اطلاعات دست اول است (اوزون چارشیلی، همانجا). وی حوادث تاریخی ادوار موردبحث را به ترتیب تاریخ وقوع آنها تدوین کرده و گاهی علل و نتایج آنها را نیز توضیح داده است. ضمناً کارهای خیر هر پادشاه و شرح حال شاهزادگان، وزرا، علما و مشایخ زمان هر کدام از آنها را هم به اختصار نوشته است. تألیف تاریخ حسن‌بیگ‌زاده پیش از محرّم 1038 شروع شد و حدود یک سال بعد پایان یافت. بعد از آن هم بارها تجدید تألیف شد که ششمین (آخرین) آنها در فاصله ربیع‌الاول و رجب 1045 صورت گرفت (د. ا. د. ترک، همانجا). مورخان بعدی، همچون پِچَوی*، حاجی خلیفه*، نعیما* و صولاق‌زاده*، از بخش آخر این کتاب به مثابه منبعی دست اول استفاده کرده‌اند (بانارلی، ج 2، ص 696ـ697؛ بابینگر؛ د. اسلام، همانجاها). به نظر طوغان (ص 209)، صولاق‌زاده محمد همدمی مطالب مربوط به پس از دوره سلیمان قانونی را از تاریخ حسن بیگ‌زاده گرفته و گاهی حتی حوادث را از زبان حسن بیگ‌زاده، البته بدون ذکر نام، چنان کلمه به کلمه نقل کرده که گویی آنها را به چشم خود دیده است (برای نمونه رجوع کنید به صولاق‌زاده، ص 610، 635، 656؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). نعیما نیز گاه عیناً چنان کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 309؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). نسخه‌های متعددی از تاریخ یا تواریخ آل‌عثمان باقی است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). این کتاب با عنوان حسن بی زاده تاریخی، در سه مجلد ( 1188صفحه)، به کوشش شوقی نزیهی آیکوت، در 1383ش/ 2004 در آنکارا به چاپ رسید.اصول‌الحِکَم فی نظام‌العالَم، اثر دیگری از حسن بیگ‌زاده است، که مجموعه‌ای از پندها و قواعد راجع‌ به حکومت‌ و سیاست است. این اثر تلخیص و اقتباسی است از روضةالاخبار (یا روض‌الاخبار یا روض‌الاخیار)، اثر محیی الدین محمدبن خطیب قاسم (متوفی 940)، که خود محیی الدین آن را براساس ربیع الابرار زمخشری (متوفی 538) تألیف کرده است. اصول‌الحکم به گوزلجه علی پاشا (چَلَبی علی پاشا، چلبی استانکویلی)، وزیراعظم (1029ـ1030)، اهدا شده است (بروسه ‌لی، ج 2، ص17، ج3، ص46؛ د.اسلام، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اوزون چارشیلی، ج 3، بخش 2، ص 373ـ374). این اثر دربردارنده حسب‌حالی منظوم از زندگی حسن‌بیگ‌زاده است (اوزقریملی، ج 1، ص 642؛ )دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(، ذیل مادّه).مجموعه، که گردآورنده‌اش ناشناس است، چند نوشته حسن‌بیگ‌زاده را دربردارد، از جمله متن یک وقفیه، حدود بیست منشآت، چهار منظومه و سه فتح‌نامه قنیژه/ قانیجه (د.ا.د.ترک، همانجا). هامر ـ پورگشتال (ج 4، ص 296) تصریح کرده است که حسن بیگ‌زاده فتح‌نامه قنیژه را پس از تصرف قنیژه به دست نیروهای تحت فرمان دامادْ ابراهیم‌پاشا در ربیع‌الآخر 1009، نوشته است. از اصول‌الحکم و مجموعه، چند نسخه خطی باقی است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا).منابع : محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ 1342؛ محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ 1315/ 1890ـ 1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ حاجی خلیفه؛ صولاق‌زاده محمد همدمی، صولاق‌زاده تاریخی، استانبول 1297؛ مصطفی نعیما، تاریخ نعیما، ]استانبول[ 1281ـ1283؛Franz Babinger, Osmanli tarih Yazarlari ve eserleri, tr. Coskun Ucok, Ankara 1982; Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul 1971-1979; Ismail Hami Danismend, Izahli Osmanli tarihi kronolojisi, Istanbul 1971-1972; EI2, s.v. "Hasan Bey-Zade" (by J. H. Mordtmann-[V. L. Menage]); Joseph von Hammer- Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz 1963; IA. s.v. "Hasan-beyzade" (by Orhan F. Koprulu); Atilla Ozkirimli, Turk edebiyati tarihi, Ankara 2004; Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu, Istanbul 1971-1972; Ahmed Zeki Velidi Togan, Tarihte usul, Istanbul 1969; Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998, s.v. "Hasanbeyzade Ahmed Pasa"; TDVIA, s.v. "Hasanbeyzade Ahmed Pasa" (by Nezihi Aykut); Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli tarihi, vol.3, pt.2, Ankara 2003.