حسن بدرالدین پاشا معروف به بدری پاشا

حسن‌بدرالدین پاشا، معروف به بدری‌پاشا، نمایشنامه‌نویس، مترجم، شاعر و نظامی عثمانی. وی در 1266 در شهر سماو، واقع در شهرستان کوتاهیه، به دنیا آمد ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای‌ترک (؛ اوزقریملی، ذیل"Bedri Pasa"). در کودکی همراه پدرش، که از «امرای عسکریه» و مأمور خدمت در شام بود، به آن سرزمین رفت و تحصیلات متوسطه خود را در آنجا گذراند (بروسه‌لی، ج 2، ص 109ـ 110). هم‌زمان زبان عربی را در جامع اموی از عطارزاده عمر افندی و زبان فارسی را از شیخ عبدالرسول افندی فراگرفت و پس از به پایان رساندن دوره حربیه (مدرسه عالی نظامی) ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای‌ترک (، همانجا)،در ارکان حرب (ستاد) به کار مشغول شد و در 1289، با درجه یوزباشیِ (سروان) ستاد، در «خاصه اردوسی» (لشکر ویژه) به خدمت پرداخت. در همان زمان، با ترجمه کتابهای درسیِ نوشته کارشناسان بلژیکی که به استخدام ارتش درآمده بودند، به معلمی حربیه منصوب گردید( د. ترک، ذیل "Bedri Pasa"؛ میدان لاروس، ذیل مادّه). وی مراتب نظامی را تا درجه سرهنگی طی کرد ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا). سبب اصلی ارتقای درجه نظامی‌اش، ظاهراً همکاری با سلیمان‌پاشا در سرنگون کردن سلطان عبدالعزیز و به سلطنت رساندن مراد پنجم بود (رجوع کنید به کارال، ج 7، ص 109؛ ماردین، ص 125؛ رئیس‌نیا، ج 3، ص 174 به بعد).پس از به سلطنت رسیدن عبدالحمید دوم در 1293، حسن بدرالدین‌پاشا درجات نظامی خود را از دست داد و مجموعاًآ چهارده سال به بغداد و پس از آن به سوریه و فلسطین تبعید شد (رجوع کنید به بانارلی، ج 2، ص 1070ـ1071؛ ماردین، ص 241). او برای گذران زندگی، در سوریه به تدریس خصوصی و وکالت دعاوی پرداخت. پس از اعلان مشروطیت در 23 جمادی‌الآخره 1326، درجات نظامی وی را پس دادند و افزون بر آن، او به درجه میرلِوایی (سرتیپی) ارتقا داده شد و با درجه فَریقی (سپهبدی) به فرمانداری و فرماندهی اشقودره منصوب گردید، لیکن مدتی بعد، به‌علت بیماری، استعفا کرد و به استانبول برگشت و در 1332 درگذشت ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک (؛ میدان‌لاروس، همانجاها).حسن بدرالدین‌پاشا دو کتاب درسی از زبان فرانسه ترجمه کرد که عبارت بودند از علم احوال السماء ـ قوزموغرافیا و کتابی در موضوع تیراندازی (بروسه‌لی، ج 2، ص 110). وی در زمینه نگارش و ترجمه آثار نمایشی نیز فعال بود (رجوع کنید به ادامه مقاله).با توجه تحصیل‌کردگان عثمانی به تئاتر جدید، که از پیش از دوره تنظیمات* آغاز شده بود، روشنفکران بسیاری به نمایشنامه‌نویسی پرداختند، از جمله حسن بدرالدین‌پاشا و دوستش محمد رفعت مناسترلی* (قراعلی‌اوغلو، ج 2، ص 89ـ90؛ بورجو، ص 503)، که آثار نمایشی بسیاری به وجود آوردند و سهم عمده‌ای در شناساندن تئاتر غربی داشتند (رجوع کنید به تان‌پینار، ص 248؛ موتلوآی، ص 151؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). آن دو ابتدا جدا از هم کار می‌کردند، سپس به همکاری پرداختند و آثار نمایشی مشترکی پدید آوردند.آثار نمایشی حسن بدرالدین عبارت‌اند از: نمایشنامه تراژیک اسقاط جنین، و بِرگونْلُک اقبال (اقبال یک روزه)، که اقتباس از یک اثر غربی است. هر دو نمایشنامه در 1290 نوشته شده، اما انتشار نیافته‌اند (بروسه‌لی؛ اوزقریملی، همانجاها؛ آق‌یوز، ص 66). دو اپرای فارتونیو و اورفهاثر اوفنباخ (متوفی 1298/1880)، و اپراهای ژیروفله و مادام آرشیدوک را نیز به ترکی برگردانده است. اثری به نام سراَنجامْلی وصیت یاخود دفینه (وصیت پرماجرا یا دفینه) نیز از ترجمه‌های اوست (بروسه‌لی، همانجا؛ قراعلی‌اوغلو، ج 2، ص 90؛ اوزقریملی، همانجا؛ )دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک (، همانجا؛ )دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی (، ذیل "(Manastirli) "Rifat Mehmed).آثار نمایشی تألیفی و ترجمه‌ای مشترک حسن‌بدرالدین و رفعت مناسترلی غالباً در مجموعه تماشا ــ که انتشار آن از 1292 آغاز شدــ به‌چاپ رسیده است (برای فهرست تفصیلی آنها رجوع کنید به )دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(؛ اوزقریملی، همانجاها).حسن بدرالدین‌پاشا شعر نیز می‌سرود و در انشادِ شعر «سریع‌الطبع» بود (بروسه‌لی، ج 2، ص 110). مخمّسی که آن را براساس غزلی از غازی‌گِرای دوم (خان‌کریمه، متوفی 1016) سروده، مشهور است (رجوع کنید به بروسه‌لی، همانجا). بروسه‌لی (همانجا) سه بند از آن را نقل کرده است.منابع : محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ 1342؛ رحیم رئیس‌نیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، تبریز 1374ش؛Kenan Akyuz, Modern Turk edebiyatinin ana cizgileri, Ankara 1995; Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul 1971-1979; Ebru Burcu "Yenilesme donemi Turk tiyatrosu ve Ahmet Vefik Pasa", in Turkler, ed. Hasan Celal Guzel, Kemal Cicek, and Salim Koca, vol.15, Ankara: Yeni Turkiye Yayinlari, 2002; Seyit Kemal Karaalioglu, Turk edebiyati tarihi, vol.2, Istanbul 1982; Enver Ziya Karal, Osmanli tarihi, vol.7, Ankara 2003; Serif Mardin, Yeni Osmanli dusucesinin dogusu, Istanbul 2003; Meydan Larousse: buyuk lugat ve ansiklopedi, Istanbul: Meydan Yayinevi, 1990-1991; Rauf Mutluay, 100 soruda Tanzimat ve Servetifunun edebiyati, Istanbul 1988; Atilla Ozkirimli, Turk edebiyati tarihi, Ankara 2004; Ahmed Hamdi Tanpinar, 19 uncu asir Turk edebiyati tarihi, Istanbul 2003; TA, s.v. "Bedri Pasa"; Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998; Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Kultur Merkezi, 2002- , s.v. "Bedri Pasa" (by M. Cunbur).