حَزیران، یکی از ماههای سال در گاه‌شماریهای رایج در بین‌النهرین، شام و آسیای صغیر. واژه حزیران صورت دگرگون شده واژه مصریِ باستانِ اوزیریس (الهه و اسطوره مصری، معادلِ آدونیس یونانی) است (خولسون؛ ج 1، ص 196، یادداشت 202؛ برای آگاهی بیشتر درباره اوزیریس رجوع کنید به فریزر، بخش 4، ج 2، ص 3ـ23) که در طول زمان به حزیران بدل شده است (برای گزارشی از تحول واژه و ریشه آن رجوع کنید به بنفای و اشترن، ص 179ـ180). واژه حزیران در متون عربی به صورت حِسیران (همان، ص 19) و در متون یونانی به صورت Ezhr (همان، ص 21) آمده، اما شایع‌ترین صورت تلفظی واژه، حَزیران است که بارها در متون سریانی و متون دینی صابئی به زبان سریانی ذکر شده است (برای آگاهی از نحوه تلفظ و شکل واژه در خط سریانی رجوع کنید به نخله، ص 178؛ مشکور، ج 1، ص 177؛ نعمان، ص 182؛ برای آگاهی از تلفظ واژه در متون صابئی رجوع کنید به دراور و ماتسوخ، ص 118). صورتهای دیگر این واژه (از جمله Ezir رجوع کنید به گینزل، ج 1، ص 117؛ بنفای و اشترن، ص 180)، شکلهای میانجی واژه از تحول آن از اوزیریس تا حَزیران به شمار می‌آیند. در این میان، برخی آن را از آرامی «حَزْرا» به معنای گندم (رجوع کنید به اسدی، ذیل مادّه) و نیز از اکدی به معنای دروگر (حتی، ج 2، ص 173، پانویس 2) دانسته‌اند، که این ریشه‌شناسی و معانی عامیانه فاقد ارزش‌اند. این تفسیر واژگانی، به احتمال بسیار، به‌سبب قرار گرفتن ماه حزیران در فصل تابستان در گاه‌شماری سریانی و به هنگام دروی محصول وضع شده است. تلفظ این واژه به صورت حُزَیران فقط به ترکها(؟) نسبت داده شده (رجوع کنید به اسدی، همانجا)، اگر چه در متون دوره عثمانی و ترکیه فعلی نیز نام این ماه به صورت حَزیران ضبط شده است (برای آگاهی از تلفظ آن در زبان ترکی رجوع کنید به اونات، ص 108ـ109).طول ماه حزیران در گاه‌شماریهای گوناگون (رجوع کنید به ادامه مقاله)، همواره سی روز بوده است (رجوع کنید به یحیی‌بن ابی‌منصور، ص 5؛ ابوریحان بیرونی، 1923، ص 60؛ قطان‌مروزی، ص 234). این ماه، به همراه دیگر ماههای سریانی، در ایران و بین‌النهرین و شام و شمال افریقا و حتی اندلس (رجوع کنید به ادامه مقاله) و در گونه‌های مختلفی از گاه‌شماریها (که مبدأ و طول سال و نحوه اِعمال کبیسه در آنها متفاوت بوده) به کار می‌رفته و این موضوع سبب بروز آشفتگیهایی در شناسایی نوع این گاه‌شماریها شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). شایع‌ترین نوع گاه‌شماریها، گاه‌شماری سلوکی است که از ماه تشری/ تِشْرین* اول آغاز می‌شده و حزیران ماه نهم آن بوده است (برای آگاهی از نام ماههای سال در این گاه‌شماری رجوع کنید به تقویم*، جدول 1). این همان گاه‌شماری است که قطان مروزی (همانجا) و ابوریحان بیرونی (1373ـ1375، ج 1، ص 71) از آن با عنوان سریانی یاد کرده‌اند. از دیگر سو، در گاه‌شماریهای شمسی در دوره رومی با مبدأ اغسطس (آگوستوس، نخستین امپراتور روم)، دیوقلطیانوس (یا دیوقلطیانی = دیوکلتیانوس، امپراتور روم در 284 میلادی) و انطینس (آنتونیوس، امپراتور روم) نیز، که در آنها نام ماههای سریانی به کار می‌رفته، سال از ماه کانون آخر آغاز می‌شده و در نتیجه ماه حزیران ششمین ماه سال بوده است (رجوع کنید به یعقوبی، ج 1، ص 156؛ ابوریحان بیرونی، 1362ش، ص 241). ابن‌ندیم (ص 386ـ389) و ابوریحان بیرونی (1923، ص 318) از نوعی گاه‌شماری صابئان یاد کرده‌اند که در آن از نام ماههای سریانی استفاده می‌شده و سال در این گاه‌شماری احتمالاً از ماه نیسان آغاز می‌شده است (رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 387؛ قس ابوریحان بیرونی، همانجا، که آغاز سال را از کانون آخر می‌داند). بنابراین، حزیران سومین ماه سال به شمار می‌آمده است (به علت رواج هم‌زمانِ چندگونه گاه‌شماری با نام ماههای سریانی، به هنگام استفاده از این گاه‌شماری، ترتیب نام ماهها در این گاه‌شماریها به صورتهای گوناگون ضبط شده است رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، همانجا؛ در ترتیبی که گینزل (همانجا) و بنفای و اشترن (ص 19) از ماههای سریانی ذکر کرده‌اند، سال از ماه نیسان آغاز شده و حزیران سومین ماهِ سال است). ظاهراً این ترتیب، به سبب سیطره ترتیب ماهها در گاه‌شماری یهودی (که در آن سال از ماه نیسان آغاز می‌گردد) بر گاه‌شماریهای سریانی و صابئان پدید آمده است. در گاه‌شماری امروزین رایج در کشور ترکیه، حزیران ششمین ماه سال است (رجوع کنید به اونات، همانجا؛ نیز رجوع کنید به تقویم*، جدول 9)، زیرا پایه این گاه‌شماری بر گاه‌شماری سریانی ـ مقدونی (که در دوره‌ای طولانی در آسیای صغیر رواج داشته) گذاشته شده است (برای آگاهی از ترتیب ماههای سال در گاه‌شماری سریانی ـ مقدونی، از جمله رجوع کنید به مسعودی، ج 2، ص 337ـ342). براساس همین چندگونگی، چنانچه در بررسی یکی از گاه‌شماریها یا اسناد تاریخ‌دار، نام ماه بدون ذکر دیگر ارکان گاه‌شماری آمده باشد، عملاً شناسایی نوع گاه‌شماری غیرممکن خواهدبود.در قرن پنجم نوعی گاه‌شماری در اندلس، با نام گاه‌شماری قُرطُبه، وضع شد که ضمن اخذ ویژگیهایی از گاه‌شماریهای عرب جاهلی و ایرانی و میلادی، نام ماههای گاه‌شماری سریانی نیز در آن بود. در این گاه‌شماری، سال از ینیر (ژانویه) آغاز می‌شد و حزیران، برابرِ سریانیِ ماهِ یونیه (ژوئن) و ماه ششم سال بود (قرطبی، ص 93؛ نیز رجوع کنید به تقویم*، بخش :5 قسمت د).یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخی که در ماه حزیران رخ داده کبیسه‌ای است که به دستور معتضد عباسی (حک: 279ـ289) برای تصحیح درگاه‌شماری و تطبیق آن با فصول سال، اعمال شد و به تأسیس گاه‌شماری خراجی در ایران انجامید (رجوع کنید به عبداللهی، ص 282ـ286، 292). بنابه روایتهای متعدد تاریخی (از جمله رجوع کنید به قزوینی، ص 76ـ77؛ صفدی، ج 1، ص 13ـ14؛ ابن‌کثیر، ج 6، جزء11، ص 76)، به دستور معتضد، نوروز در سال 282 به روز یازدهم حزیران منتقل شد. این تصحیح نیازمند اِعمال شصت روز کبیسه در این سال بود (صَفَدی، ج 1، ص 14؛ نیز رجوع کنید به عبداللهی، ص 292). این تصحیح، براساس گاه‌شماری سلوکی (که با نامهای گوناگونی در سرزمینهای اسلامی رواج داشت رجوع کنید به تقویم*، بخش 7) محاسبه و اعمال شده، اما در منابع، به ذکر نام ماه بسنده شده است (برای نمونه رجوع کنید به قزوینی؛ صفدی؛ ابن‌کثیر، همانجاها). براساس همین محاسبه، روشن می‌شود منابعی که حزیران را یک ماه «تابستانی» می‌دانند (از جمله رجوع کنید به ابن‌درید، ج 1، ص 285، ذیل «بحن»؛ ابن‌منظور، ذیل «قیظ»)، ناظر بر استفاده از حزیران در همین گاه‌شماری‌اند. در ادب فارسی نیز از حزیران به عنوان یک ماه تابستانی و همراه با گرمای شدید یاد شده است (از جمله رجوع کنید به ناصرخسرو، ص 441، بیت 12؛ مسعود سعدسلمان، ص 321، بیت 7؛ سیف فرغانی، ج 1، ص 16، بیت 5).طولانی‌ترین روز سال (به عربی نَحْب) در این ماه قرار گرفته است (قرطبی، ص 99؛ ابن‌درید، همانجا).تعدادی از روزه‌ها و ایام مهم مذهبی مسیحی در ماه حزیران قرار داشته است (رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، 1373ـ1375، ج 1، ص 242؛ نیز رجوع کنید به قرطبی، ص 93ـ103). همانند بسیاری از ماهها و ایام سال در گاه‌شماریهای گوناگون، ماه حزیران نیز در نزد اقوام مختلف، احکام نجومی و آداب و شعائر ویژه‌ای داشته است. صابئان برای ماه حزیران از نظر احکام نجومی، اهمیت ویژه‌ای قائل بودند (برای گزارشی از ویژگیهای احکام نجومی این ماه از نظر صابئان )رجوع کنید به کتاب منطقة البروج (، ص 164، 167ـ168، 174، 176، 179ـ180، 182ـ190؛ برای گزارشی کلی از آداب ویژه این ماه از دید صابئان رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 387). به نوشته قرطبی (ص 103ـ105)، مسیحیان اسپانیایی نیز برای این ماه از نظر احکام نجومی، چگونگی اوضاع کشتزارها، میوه‌ها و محصولات کشاورزی احکام ویژه‌ای قائل بودند. امروزه نیز اهالی لبنان به این ماه اهمیت خاصی می‌دهند و درخصوص آن اعتقادات خاصی دارند (برای گزارشی در این‌باره رجوع کنید به خاطر، ص 459ـ463).منابع : ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت 1987ـ1988؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج 6، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت 1407/1987؛ ابن‌منظور؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛ همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران 1362ش؛ همو، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد، دکن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛ محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب المقارنة، چاپ محمد کمال، حلب 1984ـ1988؛ فیلیپ خوری حتی، تاریخ سوریة و لبنان و فلسطین، ج 2، ترجمه کمال یازجی، بیروت 1959؛ لحد خاطر، «الامثال و الاساطیر اللبنانیة المختصّة باشهر السنة الشمسیة: حزیران»، المشرق، سال 31 (حزیران 1933)؛ محمد سیف فرغانی، دیوان، چاپ ذبیح‌اللّه صفا، تهران 1341ـ1344ش؛ صفدی؛ رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، تهران 1366ش؛ زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت : دارالشرق العربی، ]بی‌تا.[؛ حسن‌بن علی قطان‌مروزی، گیهان‌شناخت، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه آیت‌اللّه العظمی مرعشی‌نجفی، چاپ محمود مرعشی، قم 1379ش؛ مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران 1362ش؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران 1357ش؛ ناصرخسرو، دیوان، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران 1353ش؛ رفائیل نخله، غرائب اللغة العربیة، بیروت 1960؛ میشائیل نعمان، الوجیز فی اللغة السریانیة ]حمص 1990ـ 1991[؛ یحیی‌بن ابی‌منصور، الزیج المأمونی الممتحن، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه اسکوریال، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1406/1986؛ یعقوبی، تاریخ؛Theodor Benfey and Moriz A. Stern, Ueber die Monatsnamen einiger alter Volker insbesondere der Perser, Cappadocier, Juden und Syrer, Berlin 1836; The Book of the Zodiac=Sfar Malwasia, tr. E.S. Drower, London: The Royal Asiatic Society, 1949; Danil Abramovich Chwolson, Die Ssabier und der Ssabismus, vol.1, St. Petersburg 1856; Ethel Stefana Drower and Rudolf Macuch, A Mandaic dictionary, Oxford 1963; James George Frazer, The golden bough: a study in magic and religion, London 1990, Freidrich Kart Ginzel, Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie, Leipzig 1906-1916; Aribb. Sad Kurtubi, Le Calendrier de cordoue [= کتاب الانواء], publiepar R.Dozy, accompagnee d'une traduction, francaise annotee par Ch.Pellat, Leiden 1961; Faik Resit Unat, Hicri tarihleri, Miladi tarihe, cevirme kilavuzu, Ankara 1974.
