بوستان خیال ، بلندترین داستان عامیانة فارسی، از نوع داستانهای نقّالان، در قرن دوازدهم در هند. این کتاب تألیف میرمحمدتقی جعفری حسینی احمدآبادی، متخلّص به خیال، نوادة محمّد * غوث گِوالیاری (متوفی 970) و شاگرد محمّد افضلِ ثابتِ اللّه‌آبادی * (متوفی 1151) است. او در احمدآبادِ گُجرات زاده شد و در ملازمتِ سراج‌الدّوله، ناظم بنگاله (حک : 1169ـ1170)، می‌زیست و در 1173 در مرشدآباد درگذشت (صبا، ص 250). جعفری حسینی بوستان خیال را در 1155 در شاه‌جهان‌آباد آغاز کرد و در 1169 در مرشدآباد به پایان رساند (محجوب، 1364ش، ص 370).بوستان خیال شامل سه داستانِ بلندِ پی‌درپی دربارة سه قهرمانِ خیالی با نامهای شاهزاده مُعزّالدّین‌ابوتمیم، القائم بامراللّه ملقّب به صاحبقِران اکبر؛ شاهزاده خورشیدتاجبخش ملقّب به صاحبقرانِ اعظم؛ و شاهزاده بَدرِمنیر ملقّب به صاحبقِران اصغر، همراه با حوادث و افسانه‌های عجیب تخیلی دربارة جنّ و پری است (رجوع کنید به همانجا؛ ریُو، ج2، ص 771؛ اِته، 1351ش، ص218) و سه بخش بزرگ با عنوان «بهار» دارد: بهار اول، مشتمل است بر دو مجلّد نخستین کتاب دربارة نیاکان و معزّالدّین و به مهدی‌نامه نیز موسوم است (رجوع کنید به زاخائو، ج 1، ستون 440؛ اِته، 1903، ج 1، ستون 537). بهار دوم، مشتمل بر مجلّدات سوم تا هفتم به مُعزّالدّین القائم بامراللّه، صاحبقران اکبر، اختصاص دارد که «گلستان اول» هم نام دارد و خود شامل مقدمه و دو «گلشن» و هر گلشن متضمن دو بخش فرعی با عناوینِ «گلزار» است. این بخش در برخی نسخه‌های خطی مُعزّنامه ، قائم‌نامه و صاحبقران‌نامه هم نامیده شده است (رجوع کنید به ریو، همانجا، اِته، 1903،ج 1، ستون 538ـ539؛ ایران. مجلس شورای ملی. کتابخانه، ج 10، بخش 4، ص 2112). بهار سوم یا «گلستان دوم» شامل بقیة مجلّدات کتاب است و دنبالة داستان معزّالدّین و نیز داستانهای شاهزاده خورشیدتاجبخش و شاهزاده بدرمنیر را دربر دارد. بعضی مجلّدات آن خورشیدنامه و دومین مجلّد آن شاهنامة بزرگ نامیده شده که خود شامل دو بخش فرعی با عناوین «شَطْر» است (رجوع کنید به ریو، همانجا؛ اِته، 1903، ج 1، ستون 539 ـ 541؛ 1351 ش، همانجا؛ محجوب، 1364ش، همانجا).صبا (ص 250) بوستان خیال را هفده مجلّد دانسته، اما آنچه از صورت نسبتاً کامل این کتاب تاکنون به دست آمده، پانزده مجلّد است (محجوب، 1362 ش، ص 45).مؤلّف نامهای برخی از قهرمانان داستان را از نامهای خلفای فاطمی مصر، از جمله ابوالقاسم محمّد القائمُ بِاَمراللّه (حک : 322ـ 334) و ابوتمیم مَعَدّ المُعزّلِدین‌اللّه (حک : 341ـ361)، گرفته و در واقع شخصیتهای تاریخی را به عرصة افسانه کشانده و داستانهای موهوم را به آنان نسبت داده است (رجوع کنید به اِته، 1351 ش، همانجا؛ محجوب، 1362 ش، ص 50)، کاری که پیش از او نیز در میان نقّالان متداول بوده است (رجوع کنید به محجوب، 1362 ش، ص 50، 58؛ زرّین‌کوب، ص 543 ـ 544). اگرچه با سخنان یکی از قهرمانانِ داستان، نشان داده که شیعة دوازده امامی است (محجوب، 1362 ش، ص60)، اما چون قهرمانان داستان او در واقع اسماعیلی‌اند، مقصود او در داستان، از شیعه، اسماعیلیه است (همانجا). جعفری حسینی بیش‌وکم از داستان رموزحمزه * متأثّر بوده و نشانهایی از ابومسلم‌نامه * نیز در کتاب او نمودار است (محجوب، 1362ش، ص58 ـ 59). وی برای اثرگذاری بیشتر در مخاطب، بعضی مطالب علمی و تاریخی را هم از قول قهرمانان داستان بازگو کرده‌است (رجوع کنید به جعفری حسینی، گ 158 ر ـ 162 ر). در بوستان خیال (گ 166 ر ) از کتابهای مختلفی چون عَجایبُ البُلدان ، عَجایبُالمخلوقات ، تُحْفَةُالعَجایب ، روضةُالصّفا و حبیبُ السّیَر یادشده و مؤلّف در آن از آیات قرآن (مثلاً گ48ر ـ پ، 128 ر ، 225 ر ، 506 پ)، مثلهای تازی (مثلاً گ 44 ر ، 50 پ، 94 ر ، 97 ر ، 364 ر )، اشعار عربی (مثلاً گ 21 ر ) و اشعار فارسی شاعران نامدار (مثلاً فردوسی: گ 23 ر ؛ سعدی: گ 49 ر ، 52 پ ؛ حافظ و جامی: گ 20 ر ؛ صائب تبریزی: گ 33 پ؛ کلیم کاشانی: گ 20 ر ، 22 پ؛ ظهوری: گ 47 پ) و اشعار خودش (مثلاً گ 23 ر ، 48 پ) استفاده کرده است. این کتاب نمونه‌ای از نثر فارسی‌زبانان شبه‌قارّه در قرن دوازدهم است.بخشهایی از بوستان خیال در 1309 در بمبئی و 1336 در لاهور و یک بار هم در 1964 میلادی در پیشاور چاپ سنگی شده (کتابخانة گنج‌بخش، ج 1، ص 555 ـ 556) و اندکی از آن نیز در مجلة ایران‌نامه (سال دوم و سوم، 1362ـ1363 ش) چاپ شده، اما صورت کامل و منقّح آن تاکنون منتشر نشده است. کاملترین نسخه‌های خطّی آن عبارت است از: نسخه‌ای به شمارة 480 در کتابخانة بودلیان (زاخائو، ج 1، ستونهای 439ـ444)، نسخه‌هایی به شماره‌های 833 ـ 845 در کتابخانة دیوان هندِ لندن (اِته، 1903، ج 1، ستونهای 536 ـ 541)، نسخه‌هایی به شماره‌های 749ـ765 در کتابخانة بانکیپور (عبدالمقتدر، ج 8، ص 187ـ194) و نسخه‌هایی به شماره‌های 448ـ460 در کتابخانة بوهار هند (رضوی، ج 1، ص 320 ـ 328). بخشهایی از بوستان خیال چندبار نیز به اردو ترجمه شده است (اختر راهی، ص255ـ257)، از جمله ترجمة خلاصة آن به اردو که در 1260 باعنوان زُبدَةُالخیال در بهاگلپور چاپ شده است (اختر راهی، ص 257؛ نیز رجوع کنید به محجوب، 1364 ش، ص 370).منابع: کارل هرمان اِته، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازادة شفق، تهران 1351 ش؛ سفیر اختر راهی، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلام‌آباد 1406؛ ایران. مجلس شورای ملی. کتابخانه، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 10، بخش 4، تألیف عبدالحسین حائری، تهران 1352 ش؛ محمدتقی جعفری حسینی، معزّنامه ( بوستان خیال )، نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی، ش 3974؛ عبدالحسین زرّین‌کوب، نقش بر آب ، تهران 1370 ش؛ محمدمظفرحسین‌بن محمدیوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن‌زادة آدمیت، تهران 1343 ش؛ کتابخانة گنج‌بخش، فهرست کتابهای فارسی چاپی سنگی و کمیاب کتابخانة گنج‌بخش ، تألیف عارف نوشاهی، اسلام‌آباد 1365ـ 1369 ش؛ محمدجعفر محجوب، «بوستان خیال: درازترین داستان عوامانة فارسی»، ایران‌نامه ، سال دوم، ش 1 (پائیز 1362)؛ همو، «داستان طلسم جمشید از بوستان خیال»، ایران‌نامه ، سال سوم، ش 3 (بهار 1364)؛ـ Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore , vol. III, Patna 1925; Carl Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office , vol. I, Oxford 1903; Qasim Hasرr Rad ¤avi, Catalogue of the Persian manuscripts in the Bأhہr Library , revised & completed by ـ Abdul Muqtadir, Calcutta 1921-1923; Charles Rieu, Catalogue of the manuscripts in the British Museum , Oxford-London 1969-1977; Eduard Sachau, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindأstہnر and Pushtأ manuscripts in the Bodleian Library , vol. I, Oxford 1889.
