حرکت ملی گرا حزب

حرکت ملی‌گرا، حزب، حزب ملی‌گرای تندرو ترکیه که در رسانه‌های فارسی زبان گاه حزب اقدام ملی نیز نامیده می‌شود. این حزب تا پیش از تحولات ساختاری و تصفیه رهبری پیشین خود، که به دست آلپ ارسلان تورکش انجام گرفت، حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت نامیده می‌شد (رجوع کنید به ادامه مقاله).حسین فیض‌اللّه معروف به آلپ ارسلان تورکش، ترک‌گرای تندرو و عضو کمیته وحدت ملی بود (رجوع کنید به بورا، ص 686ـ 687؛ ایشیق، ذیل"Turkes, Alparslan") که فعالانه در کودتای 1339ش/ 1960 شرکت کرد اما چند ماه بعد به سبب تندروی همراه چندتن از اعضای کمیته از کشور تبعید شد (گوگیلی‌لی، ص 149؛ بورا، ص 688).تورکش دو سال پس از بازگشت به ترکیه، در فروردین 1344/ مارس 1965 با شماری از همفکران خود به حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت پیوست. اندکی بعد، رئیس کل این حزب، به دلیل موضع‌گیریهای آنان، از مقام خود استعفا کرد (گوگیلی‌لی، ص 252؛ ) دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 3، ص 114). تورکش بازرس کل حزب شد و با استفاده از امکان ارتباط مستقیم با سازمانهای محلی حزب، بسیاری از اعضا و هواداران حزب را سوی جناح خویش جذب کرد (اوزدمیر، ص 223). او و یارانش برنامه خود را ــکه براساس اصول نُه‌گانه‌ای، که آن را ) نه نور ( (رجوع کنید به ادامه مقاله) می‌نامیدند، تدوین شده بودــ در آستانه انتخابات عرضه داشتند و همین اقدام، به تشدید اختلاف و انشعاب در حزب انجامید. اعضای قدیم حزب، ضمن متهم کردن تورکش به تقلید از هیتلر، خواهان اخراج او از حزب شدند () دایرةالمعارف جمهوریت (، همانجا). سرانجام وی در همایش فوق‌العاده حزب در مرداد 1344/ ژوئیه 1965، با حمایت انجمنهای مبارزه با کمونیسم، به ریاست کل حزب انتخاب گردید (بورا، ص 689) و در انتخابات مهر/ اکتبر همان سال به مجلس راه یافت () دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 3، ص 117).تورکش در آغاز، جنبش خود را نوکمالی می‌نامید و ظاهراً نُه اصل را از «نُه عمده» آتاتورک گرفته بود (رجوع کنید به آق‌یول، ص 747)، اگرچه محتوای این نه اصل به نوعی فراخوانی است در برابر شش پیکان حزب رقیب آنان، یعنی حزب جمهوری‌خواه خلق*. به قولی، مؤلف اصلی رساله )نه نور( ممتاز تورخان بوده (آقشین، ص 278ـ281؛ ایشیق، ذیل Turhan, Mumtaz" ") یا در تألیف آن شرکت داشته است (بورا، ص 692). این نه اصل عبارت‌اند از: ملی‌گرایی، آرمان‌گرایی، اخلاق‌گرایی، علم‌گرایی، جامعه‌گرایی، روستاگرایی، آزادی‌خواهی و شخصیت‌گرایی، توسعه‌گرایی و خلق‌گرایی، صنعت‌گرایی و فن‌گرایی (همانجا؛ اوزدمیر، ص 224). تورکش مدعی بود نظامی صددرصد بومی و ملی و راه سومی در برابر مارکسیسم روسی و سرمایه‌داری آنگلوساکسونی پی افکنده است (همانجاها).تورکش و همفکرانش پس از تسلط بر حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت و تصفیه گروه رهبری سابق آن و اعمال سازماندهی سلسله مراتبی بر تشکیلات آن (زورخر، ص 269)ــ در همایش بهمن 1347/ فوریه 1969 نام حزب را به حزب حرکت ملی‌گرا تغییر دادند و نشان سه هلال سفید بر زمینه سرخ را برای آن برگزیدند، که با هویت نیمه نظامی حزب و نظام‌نامه جدید آن (مصوب در همان همایش) سازگار می‌نمود؛ اما جوانان وابسته به حزب، نشان گرگ خاکستری افسانه‌ای (نماد نیای ترکان در داستان آفرینش رجوع کنید به آیواز (عیوض) اوغلو، ص 542) را، که سرش را به سوی هلال ماه دراز کرده است، ترجیح می‌دادند (اوزدمیر، ص 223).تورکش که تا اواخر دهه 1340ش/1960 از دیدگاه کمالیستی و سکولاریستیِ معتدل به اسلام می‌نگریست، تحت شرایط اجتماعی و سیاسی دو دهه بعدی ترکیه، به ویژه در عرصه رقابت با زنجیره احزاب اسلامی ملی‌گرا (مانند نظام ملی، سلامت ملی و رفاه؛ رجوع کنید به )دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 1، ص 239، 283، 292، 534، ج 4، ص 12، 579ـ 580، 600) و برای جذب عضو و هوادار به منظور کسب قدرت سیاسی، به طور روزافزونی به اسلام‌گرایی روی آورد. او از اواخر دهه 1340ش/1960 اسلام را عنصری از هویت ملی و بخشی از میراث ملت ترک مطرح کرد (زورخر، ص 270). از آن پس، جمله «اسلام جزء لایتجزای ترکیت است» شعار حزب حرکت ملی‌گرا شد و در دهه بعدی ارجاعات دینی افزایش یافت، از جمله تأکید بر حدیثی که ترکها را قوم برگزیده و رهبر مسلمانان معرفی می‌کرد (جان، ص 674ـ675). با تندتر شدن صبغه اسلام‌گرایی حزب، مخالفت ترک‌گرایانِ پان‌تورانیستی (رجوع کنید به پان‌ترکیسم*) برانگیخته شد که به کناره‌گیری و تصفیه آنان از حزب انجامید (باقراَزَر، ص 353؛ ارتکین، ص 383ـ 384؛ آیواز (عیوض) اوغلو، ص 574؛ جان، ص 667). حزب حرکت ملی‌گرا در راه اسلام‌گرایی چندان پیش رفت که در انتخابات مهر 1370/ اکتبر 1991 (رجوع کنید به) دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 4، ص 334ـ 335)، در اتحاد با حزب اسلام‌گرای رفاه و با شعار «مؤمنان متحد شوید»، شرکت کرد (جان، ص 678)؛ اما در دهه 1370ش/ 1990، از اسلام‌گرایی فاصله گرفت و بر ترک‌گرایی تأکید کرد (ارتکین، ص 385؛ آرسلان، ص 426؛ آیواز (عیوض) اوغلو، ص 577)؛ اگر چه این به مفهوم تصفیه کامل عناصر اسلامی از حزب نبود (آرسلان، همانجا).یکی از ویژگیهای حزب حرکت ملی‌گرا داشتن شاخه نظامی و تأکید بر سازماندهی نظامی و تربیت نیروهای معروف به «گرگهای خاکستری» در اردوگاههای ویژه و استفاده از آنها برای مرعوب ساختن مخالفان سیاسی خود، به ‌ویژه احزاب و سازمانها و روشنفکران چپ، بود (رجوع کنید به گوگیلی‌لی، ص 330، 376ـ377، 407ـ414؛ آقشین، ص 249؛ اونسال، ص 374ـ 375). زورخر (همانجا) نیروهای مورد بحث را به نیروی اس.آ ی هیتلر تشبیه کرده است.در شهریور 1359/ سپتامبر 1980، کودتایی روی داد که پس از آن، در بازداشتها و محاکمات وسیع رهبران احزاب، تورکش به اعدام محکوم گردید، اما پس از چهار و نیم سال محکومیت، از زندان آزاد شد (تانؤر، ص 28، 34؛ کونگار، ص 195، 199). حزب حرکت ملی‌گرا هم، مانند دیگر احزاب، چند سال از ادامه فعالیت بازماند (حزب حرکت ملی‌گرا، 2005).تورکش پس از آزادی از زندان در فروردین 1364/ آوریل 1985 و رفع ممنوعیت فعالیت سیاسی‌اش در 1366ش/ 1987 ()دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 4، ص 155، 549)، به علت ادامه ممنوعیت فعالیت حزب حرکت ملی‌گرا، به حزب تلاش ملی‌گراــ که براساس نظام‌نامه همان حزب شکل گرفته بود (تانؤر، ص 64؛ جان، ص 678)ــ پیوست و دو سال بعد، تورکش به ریاست کل حزب انتخاب گردید ()دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 4، ص 194). تورکش و هجده هم‌حزبی‌اش، در ائتلاف با حزب رفاه و تحت نام آن (رجوع کنید به همانجا)، در انتخابات مهر 1370/ اکتبر 1991 پیروز شدند و به مجلس راه یافتند (همان، ج 4، ص 354؛ تانؤر، ص 88). حزب تلاش ملی‌گرا در دی 1371/ ژانویه 1993 نام حزب حرکت ملی‌گرا را برخود نهاد ()دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 4، ص 415؛ حزب حرکت ملی‌گرا، 2005).با آنکه حزب حرکت ملی‌گرا در اوایل تأسیس خود آرای کمی به‌دست آورد، اما چون هنوز شرط گذشتن از حدِنصابِ حداقل ده درصد کل آرا در کار نبود، توانست در انتخابات 1348ش/ 1969، 1352ش/1973 و 1356ش/1977 به مجلس راه یابد (کونگار، ص323؛ )دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 3، ص 214، 320ـ321، 418).این حزب در دهه 1350ش/ 1970، با وجود کمی شمار نمایندگانش در مجلس، در کنار حزب سلامت ملی به رهبری نجم‌الدین اربکان، در دو دولت ائتلافی به نخست‌وزیری سلیمان دمیرل (رهبر حزب عدالت) نقش فعالی داشت و رهبران هر دو حزب، با درک این نکته که دمیرل به وجودشان نیاز دارد، شماری از وابستگان و هواداران خود را وارد ادارات دولتی کردند. حزب حرکت ملی‌گرا، به ‌ویژه با استفاده از این موقعیت، توانست در تشکیلات پلیس و نیروهای امنیتی نفوذ کند و نظر آنها را به حمایت از گرگهای خاکستری جلب نماید (زورخر، ص 274ـ276). دو کابینه ائتلافی مورد بحث ــکه خود را حکومت جبهه ملی‌گرای اول و حکومت جبهه ملی‌گرای دوم می‌نامیدندــ در مقابل حزب جمهوری‌خواه خلق، به رهبری بلند اجویت، تشکیل شده بودند، اما حکومت جبهه ملی دوم بیش از چند ماه دوام نیاورد و در دی 1356/ دسامبر 1977 به‌ ناچار جایش را به حکومت ائتلافی اجویت سپرد (همان، ص 275).از آن پس، حزب حرکت ملی‌گرا فقط در 1370ش/ 1991، در نتیجه ائتلاف با حزب رفاه، با نوزده نماینده به مجلس راه یافت (رجوع کنید به )دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 4، ص 66ـ67، 194ـ195).تورکش در 19 فروردین 1376/ 8 آوریل 1997 درگذشت (همان، ج 4، ص 549) و دولتْ باغچه لی به جانشینی او برگزیده شد (رجوع کنید به اوغورتکین، ص40، 52؛ )دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 4، ص 547، 574). باغچه‌لی و سیاست‌گذاران حزب کوشیدند حزب را به میانه‌روی و آشتی‌جویی رهنمون شوند، که بر اثر آن، شمار نمایندگان حزب در مجلس به 129 نماینده ارتقا یافت و حزب حرکت ملی‌گرا به دومین حزب ترکیه پس از حزب دموکراتیک چپ، به رهبری اجویت، بدل شد. با ائتلاف این دو حزب دولتْ باغچه‌لی معاون نخست‌وزیر شد (اوغورتکین، ص 54؛ )دایرةالمعارف جمهوریت (، ج 4، ص 626ـ628) و دوازده وزیر وابسته به آن حزب در کابینه شرکت کردند (حزب حرکت ملی‌گرا، 2005). در انتخابات 31 تیر 1386/ 22 ژوئیه 2007، حزب حرکت ملی‌گرا به عنوان سومین حزب ترکیه، با 71 نماینده در مجلس حضور یافت ()«نتایج انتخابات 22 ژوئیه ] 2007[»(، 2008؛ برای آگاهی بیشتر درباره اهداف و چگونگی سازماندهی حزب رجوع کنید به حزب حرکت ملی‌گرا، 2005).منابع :Sina Aksin, "Dusunce tarihi (1945 sonras(), in Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol. 5 Istanbul, 1997; Taha Akyol, "Liberalizm ve milliyetcilik", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce, vol. 4, Istanbul: Iletisim Yayinlari, 2003; Emre Arslan, "Turkiye'de irkcilik", in ibid; Besir Ayvazoglu, "Tanridag'dan Hira dagi'na uzun ince yollar", in ibid; Guven Bakirezer, "Nihal Atsiz", in ibid; Tanil Bora, "Alparslan Turkes", in ibid; Kemal Can, "Ulkucu hareketin ideolojisi", in ibid; Cumhuriyet ansiklopedisi: 1923-2000, ed. Hasan Ersel et al., Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari 2003; Orhangazi Ertekin, "Cumhuriyet doneminde Turk culugun catallanan yollari", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce, ibid; Ali Gevgilili, Yukselis ve dusus, Ankara 1987; Ihsan Isik, Turkiye yazarlar ansiklopedisi, Ankara 2004; Emre Kongar, 21. yuzyilda Turkiye: 2000'li yillarda, Turkiye'nin toplumsal yapisi, Istanbul 2004; Milliyetci Hareket Partisi (MHp>, 2005. Retrieved Aug.13, 2008, from http://www. mhp. org. tr; Hikmet Ozdemir, "Siyasal tarih (1960- 1980)", in Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol. 4, Istanbul 1990; Bulent Tanor, "Siyasal tarih (1980-1995)", in ibid, vol. 5, Istanbul 1997; Latif Ugurtekin, Gundemdeki MHP, Istanbul 1999; Artun Unsal, Umuttan yalnizliga: Turkiye isci partisi (1961-1971), Istanbul 2002; "22 Temmuz [2007] secim sonuclari", Secim, 2008, Retrieved Jun. 25, 2008, from http://www. secim. com; Erik Jan Zurcher, Turkey: a modern history, London 1998.