حرباء

حِرباء، از جانوران خزنده متعلق به جنس Chamaelo از تیره Chamaeleontidae. طول بدن این جانوران در انواع بالغ تا سی سانتیمتر هم می‌رسد و دُم، نصف طول بدن آنها را تشکیل می‌دهد. ماده از نر بزرگ‌تر است. از خصوصیات مهم این جانوران آن است که می‌توانند زبان خود را گاه تا دو برابر طول بدن و به ‌سرعت بیرون ببرند و شکار را بگیرند. دارای حرکت کند، پاهای جفت‌انگشتی، دمِ پیچانِ شاخه‌گیر و چشمهایی با حرکات مستقل از هم‌اند. همچنین بر اثر برخی عوامل محیطی، از قبیل احساس ترس از دشمن، به رنگ چیزی که بر آن قرار گرفته‌اند درمی‌آیند. این جانوران بر شاخه درختان یا چیزهای مشابه می‌نشینند و با حرکت آفتاب تغییر جهت می‌دهند، چنان‌که همیشه رو به آفتاب‌اند. گونه‌هایی از این جنس در سوریه، نواحی مدیترانه، عربستان سعودی، یمن، و شمال و منطقه مرکزی ـ غربی افریقا وجود دارد (آرنولد ، ص 417؛ زکریا، ص 207ـ208؛ غالب، ذیل واژه؛ شکر، ج 1، ص 291؛ هرل و همکاران، ص 3621؛ آکانی و همکاران، ص 3).به عقیده برخی (رجوع کنید به جوالیقی، ص 166؛ نخله، ص 224؛ معلوف، ص 59)، واژه حرباء، معرّبِ حُربا/ خُربای فارسی (به‌معنای خورشیدبان) است و این واژگان هم از واژه اَکَّدی Harbabilu گرفته شده‌اند (سلّوم، ص 19، 121). در آثاری که ایرانیان به زبان عربی (مثلا رجوع کنید به ابن‌سینا، ج 1، کتاب 2، ص 531) یا فارسی (رجوع کنید به دُنیسری، ص 132) تا قرن هفتم نوشته‌اند، از واژه حرباء استفاده کرده‌اند، اما از قرن هفتم به بعد، استفاده از واژه‌های آفتاب‌پرست و آفتاب گَردَک معمول شده است (رجوع کنید به قزوینی، ص 449؛ انصاری شیرازی، ص 122؛ قوام فاروقی، ج 1، ص 34؛ حکیم مؤمن، ص 88؛ اوحدی بلیانی، ص 6، 14). عاشق در فرهنگ لسان‌الشعراء (تألیف در عهد فیروزشاه تغلق: 752ـ790؛ ص 63) و بدرالدین ابراهیم (سده هشتم و نهم؛ ص 279) واژه آفتاب‌پرست را برای گل نیلوفر و بوقلمون نیز به کار برده‌اند (نیز رجوع کنید به بوقلمون*).دیوسکوریدس در الحشائش (ص 98، 166) از این جانور با نام حَمالاون یا خامیلاون نام برده است که معرّبِ واژه یونانیِ (شیر زمینی) است (رجوع کنید به لیدل و اسکات، ذیل همین واژه). در عربی کنیه‌های گوناگونی برای این جانور آمده است (رجوع کنید به شکر، همانجا) که برخی از آنها به‌سبب خصوصیات ظاهری و رفتاری آن، از قبیل قیافه سوسک مانند، ترس و احتیاط فوق‌العاده، آفتابگردی و قدرت تغییر رنگش می‌باشد. این خصوصیات باعث شده است که به امثال و اشعار و حکایات فارسی و عربی فراوانی راه یابد (رجوع کنید به جاحظ، ج 6، ص 362ـ 368؛ مسعودسعد سلمان، ص 5، 204؛ سهروردی، ج 3، لغت موران، ص 301ـ302؛ خاقانی،ص 59؛ سعدی، ص 311؛ دمیری، ج 1، ص 329ـ330؛ شکر، ج 1، ص 292ـ 295).شاید مفصّل‌ ترین توصیف حرباء در کتابهای قدیم، از آنِ ارسطو باشد. او ظاهر این جانور (از نظر اندازه جثه، وضع پاها، مهره‌های پشت، شکلِ سر و دم، وضع خاص چشمها و دیگر اندامها) و نیز برخی رفتارها و ویژگیهای آن (از قبیل تغییر رنگ) را به‌تفصیل شرح داده است (رجوع کنید به 1995، 503الف 15ـ 503ب 28، 692الف 20ـ24؛ همو، 1977، ص 71ـ73؛ همو، 1978، ص 223). این توضیحات کمابیش در آثار حکمای دوره اسلامی نیز آمده است (رجوع کنید به جاحظ، ج 6، ص 363ـ364؛ دمیری، ج 1، ص 328ـ329). قزوینی (همانجا) از این جانور با عنوان حمجه یاد کرده است. به عقیده او، رنگ پوست این جانور بسته به میزان تابش نور خورشید و ساعات روز، کبود، قرمز و زرد می‌شود. همچنین اگر کسی قصدش کند خود را متورم می‌کند (نیز رجوع کنید به ابن ‌فضل‌اللّه عمری، سفر20، ص 56).در منابع طب سنّتی، خواص دارویی مختصری برای این جانور ذکر شده است. دیوسکوریدس (پزشک و گیاه ـ داروشناس یونانی سده اول میلادی، ص 166ـ167) خون آن را برای جلوگیری از روییدن مجدد موهای زائد چشم مفید می‌داند (نیز رجوع کنید به رازی، ج20، ص 331؛ ابن‌سینا، همانجا). گوشت این جانور بسیار سمّی است و برخی اندامهایش شخص را مسموم می‌کند و سریعاً می‌کُشد (دنیسری؛ انصاری شیرازی، همانجاها). آب مطبوخ این جانور، بدن را تا چند روز به رنگ سبز درمی‌آورد (حکیم مؤمن، همانجا؛ انطاکی، ج 1، ص140). طبعش نیز گرم و خشک است (همانجاها؛ برای توضیحات بیشتر رجوع کنید به عقیلی علوی شیرازی، ص 348).منابع : ابن‌سینا؛ ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، سفر 20، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه طوپقاپی‌سرای استانبول، مجموعه روان کوشکی، ش 1668، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1409/1989؛ ارسطو، اجزاءالحیوان، ترجمة ]من‌الیونانیة الی العربیة[ یوحنابن بطریق، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت 1978؛ همو، طباع‌الحیوان، ترجمة یوحنابن بطریق، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت 1977؛ علی‌بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقی‌میر، تهران 1371ش؛ داوودبن عمر انطاکی، تذکرة أولی‌الألباب ]و[ الجامع‌للعجب العُجاب، ]قاهره[ 1416/ 1996؛ تقی‌الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، سرمه سلیمانی، چاپ محمود مدبری، تهران 1364ش؛ بدرالدین ابراهیم، فرهنگنامه زفان‌گویا و جهان پویا = فرهنگ لغات‌فرس (پنج بخشی)، چاپ حبیب‌اللّه طالبی، تهران 1381ش؛ عمروبن بحرجاحظ، کتاب‌الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر [?1385ـ1389/ 1965ـ 1969[، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من‌الکلام الأعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمد شاکر، ]قاهره[ 1389/ 1969؛ حکیم مؤمن؛ بدیل‌بن علی‌خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران 1378ش؛ محمدبن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، قاهره 1390/1970، چاپ افست قم 1364ش؛ محمدبن ایوب دُنیسری، نوادر التبادر لتحفة البهادر، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران[?1350ش[؛ دیوسکوریدس، هیولی‌ الطب فی‌الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن‌ بن بَسیل و اصلاح حنین‌ بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان 1952؛ محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، حیدرآباد، دکن 1374ـ 1393/ 1955ـ1973؛ احمد وصفی زکریا، حیوانات و طیور بلاد الشام فی سوریا و فلسطین و الاردن و لبنان، ضبط و تقدیم احمد غسّان سبانو، دمشق 1403/1983؛ مصلح‌بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، چاپ محمدعلی فروغی، تهران 1363ش؛ محمدداود سلّوم، معجم الکلمات الأکَّدیة فی اللّغات الشرقیـّة القدیمة و الإغریقیة و اللّاتینیة، بیروت 2003؛ یحیی‌بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 3، چاپ حسین نصر، تهران 1373ش؛ شاکر هادی شکر، الحیوان فی‌الادب العربی، بیروت 1405/1985؛ عاشق، فرهنگ لسان‌الشعراء، چاپ نذیر احمد، دهلی‌نو 1374ش؛ عقیلی علوی شیرازی؛ ادوار غالب، الموسوعة فی علوم‌الطبیعة، بیروت 1988؛ زکریا بن محمد قزوینی، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسی)، چاپ نصراللّه سبوحی، ]تهران[ 1361ش؛ ابراهیم قوام فاروقی، شرفنامه منیری، یا، فرهنگ ابراهیمی، ج 1، چاپ حکیمه دبیران، تهران 1385ش؛ مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران 1362ش؛ امین فهد معلوف، معجم‌ الحیوان، بیروت 1405/1985؛ رفائیل نخله، غرائب ‌اللغة العربیة، بیروت 1960؛G. C. Akani , O. K. Ogbalu , and L. Luiselli, "Life-history and ecological distribution of chameleons (Reptilia , Chamaeleonidae) from the rain forests of Nigeria: conservation implications", Animal biodiversity and conservation, vol. 24, no.2 (2001); Aristoteles, The complete works of Aristotle, ed. Jonathan Barnes , Princeton , N. J. 1995; E. N. Arnold, "A key and annotated check list to the lizards and amphisbaenians of Arabia", in Fauna of Saudi Arabia, vol.8 , ed. W. Buttiker and F. Krupp, Basle, Switzerland: Pro Entomologia c/o Natural History Museum , 1986; Anthony Herrel , Jay J. Meyers , and Peter Aerts , "Functional implications of supercontracting muscle in the chameleon tongue retractors", The Journal of experimental biology, vol.204 (2001); Henry George Liddell and Robert Scott , A Greek-English lexicon, Oxford 1977.