دمام

دَمّام، شهری بندری در ساحل غربی خلیج‌فارس و مرکز استان (منطقه) شرقیه در عربستان. شهر دمّام در 467 کیلومتری مغرب ریاض در ارتفاع حدود دویست متری از سطح دریا واقع است (← المملکة‌العربیة السعودیة، ص‌182؛ جودة حسنین جودة، ص‌19).در وجه تسمیة نام شهر دو روایت هست: در روایت اول این نام برگرفته از واژة دَمدمَه دانسته شده‌است، چه براساس رسمی محلی صیادان در پایان فصل صید در بازگشت به ساحل بر سازی کوبه‌ای به نام دَمام (← درویشی، ج‌2، ص‌210ـ211) می‌کوبیدند (← عفیفی، ذیل مادّه). برپایة روایت دیگر، این نام برگرفته از قلعه‌ای به همین نام است که در حدود 1224 در دوران اَرحمة (رَحمة)بن جابر، از آل‌جَلاهَمه در قطر که با حمایت آل‌سعود بر این منطقه تسلط داشت (برای اطلاع بیشتر از این خاندان ← لاریمر، ج‌2، ص‌789)، ساخته شد (همان، ج‌2، ص‌788-792، ج‌3، ص‌948؛ نیز ← د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). با کشته‌شدن ارحمه در 1241 در درگیری با آل‌خلیفه* (از خاندانهای حاکم در بحرین) و بنی‌خالد*، دمّام به تصرف آل‌خلیفه درآمد (ابن‌بشر، ج‌2، ص‌26ـ27). در دوران تسلط خاندان آل‌خلیفه در دمّام، گروههایی از طوایف بنی‌خالد و بنی‌هاجر (از طوایف بیابانگرد ساکن قَطیف) با حمایت این خاندان در دمّام ساکن شدند (لاریمر، ج‌2، ص860، ج‌3، ص‌957؛ محمد سعید مسلم، ص‌192، پانویس). در 1260 فَیصل‌بن ترکی، از خاندان آل‌سعود، پس از تجدید قدرت آل‌سعود در نَجد، دمّام را محاصره و تصرف کرد و آل‌خلیفه را از آنجا بیرون راند و نیروهای نظامی را در قلعة دمّام گماشت (ابن‌بشر، ج‌2، ص‌108-110؛ فیلبی، ص‌347ـ348). در 1268، محمدبن عبداللّه خلیفه (از وابستگان آل‌خلیفه) در پی‌درگیری با شیخ‌علی خلیفه، از بحرین به دمّام پناه برد و در حمایت آل‌سعود مدتی در آنجا ساکن شد. دولت انگلیس آل‌خلیفه را براساس پیمان‌نامه‌ای در 1277/1861، با سپردن تعهداتی فرمانروای مستقل بحرین دانست، اما به‌سبب پایبندنبودن آل‌خلیفه به این تعهدات، دولت انگلیس چند ماه بعد به بحرین حمله کرد و از خاندان آل‌سعود نیز خواست محمدبن عبداللّه را از دمّام بیرون کند و چون پاسخی از آل‌سعود دریافت نکرد، دمّام را بمباران کرد (لاریمر، ج‌2، ص‌885، 889 ـ890؛ محمد سعید مسلم، ص‌32؛ نبهانی، ص‌110-111؛ رُمیهی، ص‌13؛ نیز ← د.اسلام، همانجا). مدحت‌پاشا، والی بغداد که از سوی عثمانیها در حال پیشروی در جزایر و سواحل غربی خلیج‌فارس بود، دمّام را در 1288 تصرف کرد (لاریمر، ج‌2، ص890، ج‌3، ص‌969؛ قائم‌مقامی، ص‌76). دمّام دوباره در 1331 با تلاشهای عبدالعزیزبن عبدالرحمان‌بن فیصل (حک:1319-1372) در سیطرة خاندان آل‌سعود درآمد (د.اسلام، همانجا). در حدود 1301ش/1922، گروههایی از خاندان دواسِر* در پی مشکلاتی با حاکم بحرین در دمّام ساکن شدند. دمّام در این زمان از روستاهای شهر قطیف بود و ساکنان آن به صید ماهی و مروارید اشتغال داشتند (محمد سعید مسلم، همانجا؛ خوند، ج‌12، ص‌370؛ نیز ← نبهانی، ص‌114). پس از کشف چاههای نفت دمّام در 1317ش/1938، این شهر رو به پیشرفت نهاد (محمد سعید مسلم، همانجا). روند پیشرفت دمّام با انتخاب آن به‌عنوان نخستین ایستگاه شبکة راه‌آهن در عربستان در 1330ش/1951 سرعت گرفت. این شبکه پس از گذر از ظَهران*، اَبقَیق*، هُفوف*، حَرَض و خَرج*، بندر ملک عبدالعزیز (از بندرهای مهم استان شرقیه) را به ریاض متصل می‌کند (فیلبی، ص‌607-608؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ج‌14، ص‌105). انتقال مرکزیت استان شرقیة عربستان از هفوف به دمّام در همان سال، قرارداشتن این شهر در یکی از حوزه‌های نفت‌خیز عربستان که حدود 70% درآمد نفتی این کشور را به خود اختصاص‌ داده‌است، گسترش خطوط ارتباطی و احداث فرودگاه بزرگ ملک‌فهد با مساحت 760 کیلومتر مربع، و واقع شدن سه منطقة صنعتی در دمّام (شامل حدود 24% از مجموعه کارخانجات صنعتی عربستان) این شهر را به یکی از قطبهای صنعتی عربستان بدل کرده‌است (← انصاری، قسم 1، ص‌396؛ المملکة العربیة السعودیة، ص‌185، 187، 190، 193، 212ـ213؛ خوند، ج‌12، ص‌368؛ الموسوعة‌العربیة العالمیة، همانجا).جمعیت شهر دمّام در 1353ش/ 1974 حدود 844، 127 تن بوده‌است. مهاجرت مردم از دیگر کشورها مانند مصر، سوریه، لبنان، یمن و عمان به دمّام، غالباً برای اشتغال در بخشهای صنعتی و تجاری، باعث رشد روزافزون جمعیت شهر شده (الموسوعة‌العربیة، ذیل مادّه)، چنان‌که جمعیت دمّام در 1391ش/ 2012 به 808،961 تن رسیده‌است (← فرهنگ جغرافیایی جهان، 2012).منابع‌: ابن‌بشر، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض: مکتبة‌الریاض الحدیثة، ]بی‌تا.[؛ محمدبن عبداللّه انصاری، تحفة‌المستفید بتاریخ الاحساء فی‌القدیم و الجدید، ریاض 1419/1999؛ جودة حسنین جودة، شبه‌الجزیرة العربیة: دراسة فی الجغرافیة‌الاقلیمیة، ]اسکندریه[ 2006؛ مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة‌الجغرافیة، بیروت 1994ـ2004؛ محمدرضا درویشی، دایرة‌المعارف سازهای ایران، تهران 1380ش ـ ؛ عبدالحکیم عفیفی، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت 1421/2000؛ هری سنت‌جان بریجر فیلبی، العربیة‌السعودیة، تعریب عاطف فالح یوسف، چاپ فهدبن عبداللّه سماوی و دیگران، ریاض 1422/2002؛ جهانگیر قائم‌مقامی، بحرین و مسائل خلیج‌فارس، تهران 1341ش؛ محمد سعید مسلم، ساحل‌الذهب الاسود: دراسة تاریخیة انسانیة لمنطقة الخلیج‌العربی، بیروت ?]1382/ 1962[؛ المملکة العربیة السعودیة. وزارة المالیة و الاقتصاد الوطنی. مصلحة الاحصاءات العامة، الکتاب الاحصائی السنوی: 1387/ 1967، سال 3، ]ریاض، بی‌تا.[؛ الموسوعة‌العربیة، دمشق: هیئة‌الموسوعة العربیة، 1998ـ2008، ذیل «الدمام» (از محمد حمادی)؛ الموسوعة‌العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999؛ محمدبن خلیفه نبهانی، التحفة‌النبهانیة فی تاریخ الجزیرة العربیة، بیروت 1406/1986؛EI2, s.v. "Al-Dammām" (by H. W. Alter); John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Golf, ’Omān, and central Arabia, Buckinghamshire 1986; M. G. Rumaihi, Bahrain: social and political change since the First World War, London 1976; World Gazetteer, 2012. Retrieved July 17. 2012, from http://world-gazetteer.com.