دلیله محتاله ← هزار و یکشب

دلیله مُحتاله ← هزار و یکشبNNNNدُلَیم، مجموعه‌ای از عشیره‌های عرب سنّی در کرانه‌های شمالی رود فرات، در محدودة استان اَنبار* عراق. دلیم از قبایلی است که در طول قرن دهم تا نیمة قرن دوازدهم، به‌تدریج ‌از شبه‌جزیرة عربستان به عراق مهاجرت کردند و از نیمة قرن سیزدهم در عراق پراکنده شدند. این عشایر از شاخه‌های قبیلة یمنی زَبید بودند و از همین‌رو گاه به عشایر حِمْیَری (منسوب به حمیر*، قبیله‌ای بزرگ و کهن در یمن) نیز اشتهار داشته‌اند. بیشتر آنان در محدودة استان انبار، که تا 1337ش/ 1958 دلیم خوانده می‌شد، و شماری نیز در نواحی اطراف از جمله استانهای بغداد، بابل، نجف و کربلا ساکن شده‌اند (← عزّاوی، 1370ش، ج3، ص‌105ـ107؛ کحّاله، ج‌1، ص‌386؛ د.اسلام، چاپ‌دوم، ذیل مادّه؛ عامری، ج‌2، ص‌74؛ طرفی، ج‌1، ص‌91ـ92؛ نامی و محمدپور، ص‌525، نقشه 11).عشایر دلیم با رشد جمعیت و اتحاد با قبایل دیگر به‌تدریج ‌صاحب قدرت و نفوذ شدند، به‌طوری که در تحولات سیاسی و اقتصادی عراق در دوره‌های مختلف تأثیرگذار بودند. آنان تقریباً در سرتاسر دورة عثمانیان (حک‌: حـ 699ـ1342) با همدستی و اتحاد با دیگر عشیره‌ها مانند آل‌جحیش، سعید، عامر، آل‌خالد، آل‌نوفل و آل‌حسین از پرداخت مالیات به دولت خودداری می‌کردند و با غارتگری و درگیری با قبایل دیگر چون شَمَّر در ایجاد ناامنی در منطقه سهم بسیار داشتند (← سویدی،ص‌110- 111؛ بصری، ص‌307-308، 320ـ321؛ عزّاوی، 1369ش، ج‌8، ص‌193-198؛ کرکوکلی، ص‌211، 279، 291- 292). تلاشهای دولت عثمانی، که با ایجاد دفتر عشایر (= مکتب‌العشائر) در 1309 در استانبول درصدد مهار این دسته‌های سرکش و حل اختلافات این عشایر بود، نتیجه‌ای نبخشید، هرچند علی سلیمان بکر، از رهبران متنفذ دلیم، نیز عضو این دفتر بود (← عزّاوی، 1369ش، ج‌8، ص‌114، 119، 137، 198؛ همو، 1370ش، ج‌3، ص‌109). در اسنادی که دولت انگلیس دربارة اوضاع عشایر عراق در جریان جنگ جهانی‌اول (1332-1337/ 1914-1918) منتشر کرده، نام دلیم در ردیف عشایر پرنفوذی آمده‌است که بر عشایر بسیاری ریاست داشته‌اند (← تقریرٌ سرّی لدائرة‌الاستخبارات‌البریطانیة عن العشائر والسیاسة، ص‌51-53). در 1338/1920، که جنبشهای مختلفی برضد انگلیس در عراق تشکیل شد، برخی از عشایر دلیم به دعوت سیدمحمد صدر (متوفی 1335ش)، از روحانیان متنفذ شیعه، در مبارزات مردم عراق برضد انگلیس شرکت کردند (کاظم مظفر، ج‌1، ص‌172-173، ج‌2، ص‌180؛ رهیمی، ص‌221ـ222؛ لانگریگ، ص‌122، 125، 172).عشایر دلیم مانند اکثر عربهای سنّی عراق در جریانات سیاسی حکومت صاحب نفوذ و اختیار بوده‌اند، لذا هنگامی که این قدرت را در مخاطره می‌دیدند، به شورش دست می‌زدند. چنان‌که در 1369ش در حمایت از مظلوم دلیمی، از فرماندهان گارد، که به اتهام مشارکت در کودتا به اعدام محکوم شده بود، برضد دولت و حزب بعث شورش کردند (← نامی و محمدپور، ص‌357،360). با حملة نظامی امریکا به عراق در 1382ش/ 2003، عشایر دلیم برای حفظ قدرت عربهای سنّی، و نه در حمایت از دولت صدام، فعالیتهای بسیاری برضد امریکاییها انجام دادند، چنان‌که بیشترین درگیریها در فَلّوجَه و رَمادی (مرکز استان انبار) گزارش شده‌است (← همان، ص‌359ـ 360).در میان منابع متأخر عربی، عباس عزّاوی نسب عشایر دلیم را به ثامِربن حسین از نسل عَمروبن مَعدی کَرِب زَبیدی رسانده‌است. ثامر سه پسر به نامهای سَبت، خمیس و جمعه داشت (←1370ش، ج‌3، ص‌108) که تشکیل‌دهندة شاخه‌های اصلی دلیم بوده‌اند‌:1) آل‌سبت. در سدة اخیر ریاست کل دلیم برعهدة آل‌سبت بوده‌است که بیشتر در رمادی و اطراف آن سکونت داشته‌اند. از رهبران معروف این شاخه، شیخ‌سلیمان بکر، علی‌سلیمان و فرزند وی (عبدالجبار علی‌سلیمان) بوده‌اند. آل‌سبت عشیره‌های بسیاری را در برمی‌گیرد که شمار آنها به سیزده عشیره می‌رسد (← همان، ج‌3، ص‌109ـ 120).2) آل‌خمیس یا محامده. از رؤسای مشهور آن حبیب شلال و شیخ سمیر هستند. آل‌خمیس در حدود فلّوجه ساکن بوده‌اند. این شاخه حدود هجده عشیره را در برمی‌گیرد (← همان، ج‌3، ص‌120ـ127).3) آل‌جمعه یا آل‌فتله. این عشایر در غراف (در استان ذیقار) و فَوار در شمال‌شرقی و ابوصخَیر در شمال‌غربی استان قادسیه ساکن‌اند. آل‌جمعه حدود نُه عشیره را شامل می‌شود (← همان، ج‌3، ص‌143ـ 151؛ برای اطلاع بیشتر در تقسیم‌بندی دلیم ← عشایر عامری، ج‌2، ص‌73 به بعد؛ زبیدی، ج‌1، ص‌273ـ288، ج‌2، ص‌1275، 1291، 1568).منابع‌: عثمان‌بن سند بصری، مطالع‌السعود: تاریخ‌العراق من‌سنة 1188 الی‌سنة 1242ه / 1774ـ 1826م، چاپ عماد عبدالسلام رؤوف و سهیلة عبدالمجید قیسی، ]موصل 1991[؛ تقریر سرّی لدائرة الاستخبارات البریطانیة عن العشائر و السیاسة یبین الاحوال الاجتماعیة و السیاسیة للعشائر العراقیة و علاقاتها بالادارة البریطانیة، نقله الی‌العربیة عبدالجلیل‌طاهر، قم: شریف‌رضی، 1371ش؛ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ‌الحرکة‌الاسلامیة فی العراق الجذور الفکریة و الواقع‌التاریخی (1900ـ 1924)، بیروت 1985؛ ماجد زبیدی، معجم‌العشائرالعراقیة، بیروت 1426/ 2005؛ محمدامین سویدی، حدیقة‌الزوراء فی‌سیرة‌الوزراء، چاپ عماد عبدالسلام رؤوف، بغداد 1423/ 2003؛ عزیز طرفی، مدن عراقیة علی‌ضفاف الفرات، ج1، ]بی‌جا[ 1431/ 2009؛ ثامر عبدالحسن عامری، موسوعة العشائرالعراقیة، بغداد 1992ـ 1995؛ عباس عزّاوی، تاریخ‌العراق بین احتلالین، بغداد 1353ـ 1376/ 1935ـ1956، چاپ افست قم 1369ش؛ همو، عشائرالعراق، بغداد 1937ـ 1956، چاپ‌افست قم 1370ش؛ کاظم مظفر، ثورة‌العراق‌التحرریة: عام 1920، نجف1392/ 1972؛ عمررضا کحّاله، معجم قبائل العرب القدیمة و الحدیثة، بیروت 1402/ 1982؛ رسول کرکوکلی، دوحة‌الوزراء فی تاریخ وقائع بغداد الزوراء، نقله‌عن الترکیة موسی کاظم نورس، قم 1372ش؛ محمدحسن نامی و علی محمدپور، جغرافیای کشور عراق: با تأکید بر مسائل ژئوپلیتیک، تهران 1387ش؛El2, s.v. "Dulaym" (by S.H. Longrigg); Stephen Hemsley Longrigg, ‘Iraq: 1900 to 1950, a political, social, and economic history, Beirut 1968.