دلوک

دُلُوک، شهری تاریخی و ویران در شمال‌غربی شهر غازی‌عینتاب، در جنوب‌شرقی ترکیه. دُلوک یا دَلوک، که پیشتر دولیچه نام داشت (بکری، 1403، ج‌2، ص‌555؛ نیز ← رمزی، ص‌227)، از جنوب‌شرقی به غازی‌عینتاب* و از مغرب به شهر سامکوی محدود می‌شود. این ناحیه در دامنة کوههای آنتی‌توروس (کردداغ/ جبل‌الاکراد) و در دره‌ای نزدیک به نهر کَرزین واقع‌است (← )اطلس جغرافیایی ترکیه(، بخش 2، نقشة 90، 91، 108، 109).موقعیت دلوک در تقسیمبندی نواحی به صورتهای مختلف آمدهاست (← ادامة مقاله). در سدة سوم، آنجا را جزو ثغور شام دانسته‌اند (← ابن‌رسته، ص‌107؛ قدامة‌بن جعفر، ص‌254). در همین سده، دلوک یکی از کوره‌های شهر قدیم قِنَّسرین* واقع در جاده رَقّه ـ جزیره ذکر شده‌است (← ابن‌خرداذبه، ص‌75، 97). در سدة چهارم، دلوک شهری در جانب راست رود فرات* و میان شهر شِمشاط و جبل لُکام بوده‌است (← ابن‌حوقل، ص‌166، 168). در سدة پنجم، دلوک در ثغور شام و زیرمجموعة عَواصم قنّسرین ذکر شده‌است (← بکری، 1992، ج‌1، ص‌459، 498). یاقوت حموی (متوفی 626؛ ذیل «عین‌تاب») دلوک را شهری از نواحی حلب دانسته‌است.در جریان فتوحات مسلمانان در سرزمینهای امپراتوری روم‌شرقی، شهر دلوک را عِیاض‌بن غَنْم* (متوفی 20)، از صحابة پیامبر و سردارِ ابوعُبیده جَراح (متوفی 18)، محاصره کرد و در سال 16 به شرط پرداخت جزیه و رساندن اخبار تحرکات رومیان به مسلمانان بین آنها صلح برقرار شد (← بلاذری، ص‌204؛ یاقوت حموی، ذیل «رعبان»). در اواخر سدة اول و در دورة ولیدبن عبدالملک (حک‌: 86-96) به توصیفی از دلوک برمی‌خوریم که در آن عَدی‌بن رقاع (ص‌197ـ198) در قالب نظم از کثرت رومیان و حملات مسلمانان سخن رانده‌است.پس از درگذشت ابوالعباس سفاح (حک‌: 132-136)، نخستین خلیفة عباسی، عبداللّه‌بن علی (متوفی 147؛ عموی وی از سرداران برجسته عباسیان) در 137 در دلوک دعوی خلافت کرد (طبری، ج‌7، ص‌473-474؛ ابن‌عساکر، ج‌31، ص‌61). در سال 170، هارون‌الرشید (حک‌: 170ـ193)، ضمن تفکیک ثغور، دلوک را جزو ولایت عواصم* قرار داد (← ابن‌اثیر، ج‌6، ص‌108؛ ابن‌عدیم، ج‌1، ص‌261).در دورة حمدانیان*، سیف‌الدوله حمدانی (حک‌: 333ـ356) در 342 با رومیان جنگید و آنان را در دلوک به‌سختی شکست داد. رومیان دلوک را در اواسط سدة چهارم تصرف کردند و در دوران جنگهای صلیبی (سدة پنجم - هفتم/ یازدهم - سیزدهم)، دلوک کرسی اسقف رُها* (ادسا) به نام تولوپ بود. در اواسط سدة ششم، نورالدین محمود زنگی*، از امرای آل‌زنگی، در جنگی با مسیحیان آنان را درهم شکست و دلوک بار دیگر جزو سرزمینهای مسلمانان شد (← ابن‌عبری، ص‌208؛ نیز ← عسلی، ج‌3، ص‌313، ج‌4، ص‌78). در زمانی که نورالدین محمود در دلوک به‌سر می‌برد، مسیحیان برای جلوگیری از بازگشت وی به او حمله کردند، اما بار دیگر شکست خوردند (← ابن‌اثیر، ج‌11، ص‌163؛ ابوشامه، ج‌1، ص‌351؛ ابن‌واصل، ج‌1، ص‌125). در این درگیری نورالدین محمود شهر دلوک را ویران کرد (ابن‌عدیم، همانجا).به‌سبب آنچه در دلوک روی داد، این شهر به ویرانه‌ای بدل شد و در سدة هشتم از آنجا جز قلعه‌ای ویران به‌جا نمانده بود (← ابوالفداء، ص‌269). این قلعه از بناهای سنگی دورة امپراتوری روم‌شرقی بود که در 340 براثر زمین‌لرزه ویران شده بود (ذهبی، حوادث و وفیات 331ـ350ه .، ص‌48؛ ابن‌عدیم، همانجا) و در 551 مسیحیان آن را به شکل مستحکم‌تری بازسازی کرده بودند (غَزّی، ج1، ص‌349).به نوشتة غزّی (همانجا) در پی ویرانیهای پی‌درپی دلوک، اهالی آن در 800 به غازی‌ عینتاب مهاجرت کردند. امروزه دلوک، روستایی نزدیک شهر غازی‌عینتاب، در استانی به همین نام در جنوب‌شرقی ترکیه است (قانسو، ص‌227).منابع‌: ابن‌اثیر؛ ابن‌حوقل؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌رسته؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی، بیروت 1958؛ ابن‌عدیم، بغیة‌الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت ?] 1408/ 1988[؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415-1421/ 1995-2001؛ ابن‌واصل، مُفَرِّج‌الکروب فی اخبار بنی‌ایوب، ج‌1، چاپ جمال‌الدین شیال، قاهره 1953؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و سلان، پاریس 1840؛ عبدالرحمان‌بن اسماعیل ابوشامه، کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین النوریة و الصلاحیة، چاپ ابراهیم شمس‌الدین، بیروت 1422/2002؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، کتاب المسالک و الممالک، چاپ ادریان فان‌لیوفن و اندری فری، تونس 1992؛ همو، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت 1403/1983؛ بلاذری (بیروت)؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 331ـ350ه .، بیروت 1415/1995؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ عدی‌بن رقاع، دیوان شعر عدی‌بن الرقاع العاملی، عن ابی‌عباس احمدبن یحیی ثعلب شیبانی، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بغداد 1407/1987؛ بسام عسلی، فن‌الحرب الاسلامی، بیروت 1408/1988؛ کامل غَزّی، کتاب نهر الذهب فی تاریخ حلب، چاپ شوقی‌شعث و محمود فاخوری، حلب 1412ـ1413/ 1991ـ1993؛ قدامة‌بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن 1889، چاپ افست 1967؛ یاقوت حموی؛Şevket Aziz Kansu, "Stone age cultures in Turkey", American journal of archaeology, vol.51, no.3 (Jul.-Sep. 1947); W.M. Ramsay, The historical geography of Asia Minor, Amsterdam 1962; Türkiye coğrafya atlas, İstanbul: Doğan Burda Rizzoli, 2004.