بلوغ

معرف

مبحثی‌ در فقه‌
متن
بلوغ‌ ، مبحثی‌ در فقه‌. در لغت‌ به‌ معانی‌ وصول‌ به‌ چیزی‌، رسیدن‌ به‌ مراد، رسیدن‌ یا نزدیک‌ شدن‌ به‌ پایان‌ مقصد (مکان‌، زمان‌ یا امری‌ دیگر)، کامل‌ شدن‌ و پختن‌ میوه‌ و رسیدن‌ کودک‌ به‌ سنّ رشد به‌ کار رفته‌ است‌ (راغب‌ اصفهانی‌؛ ابن‌فارس‌؛ فیروزآبادی‌؛ ابن‌منظور؛ طُرَیحی‌؛ فیّومی‌، ذیل‌ «بلغ‌»). در اصطلاح‌ عام‌، بلوغ‌ آغاز مرحله‌ای‌ طبیعی‌ در زندگی‌ کودک‌ است‌ که‌ در آن‌، با پیدایی‌ و شکوفایی‌ غریزة‌ جنسی‌ و پدید آمدن‌ برخی‌ دگرگونیهای‌ جسمی‌ و روانی‌ و رشد عقلی‌ و ادراکی‌، به‌ مرتبة‌ مردان‌ و زنان‌ نایل‌ می‌شود (رجوع کنید به همانجاها؛ مهریزی‌، ص‌ 84ـ85، 129ـ130).اهمیت‌ بلوغ‌ در فقه‌ و حقوق‌ اسلامی‌ به‌ آن‌ است‌ که‌ نقطة‌ آغاز شمول‌ تکالیف‌ و بسیاری‌ از حقوق‌ و احکام‌ شرعی‌ نسبت‌ به‌ هر فرد مسلمان‌ شمرده‌ می‌شود، و ازینرو سن‌ بلوغ‌ را سن‌ تکلیف‌ نیز می‌نامند. از آنجا که‌ در منابع‌ فقهی‌ تعریفی‌ خاص‌ از بلوغ‌ ارائه‌ نشده‌ (رجوع کنید به مهریزی‌، ص‌ 140، 197)، شاید بتوان‌ گفت‌ که‌ مراد از بلوغ‌ در اصطلاح‌ فقها همان‌ بلوغ‌ طبیعی‌ است‌ (نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 236؛ مهریزی‌، ص‌ 257؛ فقیه‌، ص‌ 16). با اینهمه‌، چون‌ از میان‌ امارات‌ و نشانه‌های‌ بلوغ‌ طبیعی‌ تنها برخی‌ از آنها در فقه‌ پذیرفته‌ و سن‌ بلوغ‌ نیز در فقه‌ اسلامی‌ معین‌ شده‌ است‌، بلوغ‌ و بالغ‌ در فقه‌ اسلامی‌ به‌ اصطلاحی‌ خاص‌ تبدیل‌ شده‌ که‌ با مفهوم‌ لغوی‌ و عرفی‌ آن‌ انطباق‌ کامل‌ ندارد (رجوع کنید به مراغی‌، عنوان‌ 93)؛ هر چند امارات‌ و نشانه‌های‌ بلوغ‌ شرعی‌ همان‌ نشانه‌های‌ بلوغ‌ طبیعی‌ است‌ (نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 237).در قرآن‌ دربارة‌ بلوغ‌ سه‌ تعبیر به‌ کار رفته‌ است‌: بلوغ‌ نکاح‌ (نساء:6)، بلوغ‌ حُلُم‌ (نور:58ـ59) و بلوغ‌ اَشُدّ (یوسف‌:22؛ انعام‌:152؛ قصص‌:14؛ احقاف‌:15؛ اسراء:34 و آیات‌ دیگر). بیشتر مفسران‌، مراد از بلوغ‌ نکاح‌ را رسیدن‌ کودک‌ به‌ سنی‌ می‌دانند که‌ در آن‌ توانایی‌ ازدواج‌ پیدا می‌شود، اما برخی‌ مراد از آن‌ را احتلام‌ دانسته‌اند (رجوع کنید به طباطبائی‌؛ طبرسی‌؛ زمخشری‌، ذیل‌ نساء: 6). همچنین‌ مفهوم‌ «بلوغ‌ حُلم‌»، به‌ اتفاق‌ مفسران‌، رسیدن‌ به‌ اوان‌ بلوغ‌ جنسی‌ است‌ (همان‌ منابع‌، ذیل‌ نور: 58 ـ59). در این‌ میان‌، توضیح‌ راغب‌ (ذیل‌ «حلم‌») مبنی‌ بر اینکه‌ زمان‌ بلوغ‌ از آنرو بلوغ‌ حُلم‌ نامیده‌ شده‌ که‌ انسان‌ بالغ‌ شایستگی‌ و توانایی‌ حِلم‌، به‌ معنای‌ نگاهداری‌ نفس‌ از خشم‌، را دارد در خور ذکر است‌. بیشتر مفسران‌ مراد از بلوغ‌ اَشُدّ را رسیدن‌ به‌ سنی‌ دانسته‌اند که‌ در آن‌ قوای‌ جسمی‌ و عقلی‌ به‌ رشد و شکوفایی‌ می‌رسد، ولی‌ در این‌ باره‌ سنین‌ مختلفی‌ (از 18 تا 62 سال‌) ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به همان‌ منابع‌، ذیل‌ همان‌ آیات‌؛ نیز دربارة‌ این‌ سه‌ اصطلاح‌ رجوع کنید به سبحانی‌، ص‌7ـ14)؛ در احادیث‌، هرسه‌ تعبیر به‌ احتلام‌ معنا شده‌ است‌ (مجلسی‌، ج‌ 100، ص‌ 161ـ 165؛ حر عاملی‌، ج‌ 1، ص‌ 42، ج‌ 18، ص‌ 409، 412؛ بروجردی‌، ج‌ 1، ص‌ 350ـ 355). همچنین‌ در احادیث‌، علایم‌ بلوغ‌ از جمله‌ سن‌ بلوغ‌ و نیز آثار و احکام‌ بلوغ‌ و حقوق‌ و تکالیف‌ شخص‌ بالغ‌ بتفصیل‌ مطرح‌ شده‌ است‌.در فقه‌ پنج‌ علامت‌ اصلی‌ برای‌ بلوغ‌ ذکر شده‌ که‌ از این‌ میان‌ فقها سه‌ علامت‌ را میان‌ دختر و پسر مشترک‌ دانسته‌اند: احتلام‌، اِنبات‌ و سن‌. با توجه‌ به‌ تعابیر آیات‌ (از جمله‌ نور: 58 ـ59) و احادیث‌ (از جمله‌ حدیث‌ معروف‌ رفع‌ قلم‌: «رُفِعَ القَلَمُ عَنِ الثّلاثِ... عَنِ الصّبیِّ حتّی‌ یَحتَلِمَ رجوع کنید به زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 423؛ حر عاملی‌، ج‌ 1، ص‌ 42ـ46؛ مجلسی‌، همانجا) تمامی‌ فقها احتلام‌ (یا اِنزال‌) را، چه‌ در خواب‌ چه‌ در بیداری‌، نشانة‌ (اَمارة‌) بلوغ‌ شمرده‌اند (طوسی‌، 1387، ج‌ 2، ص‌ 282؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 240؛ بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 345؛ فقیه‌، همانجا؛ زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 422ـ424؛ ابن‌قدامه‌، ج‌ 4، ص‌ 513؛ جزیری‌، ج‌ 2، ص‌ 351)؛ هرچند دربارة‌ برخی‌ جزئیات‌ و شرایط‌ آن‌ گاه‌ اختلاف‌ نظر دارند، برای‌ مثال‌ در فقه‌ امامی‌ و شافعی‌ این‌ علامت‌ باید در سنی‌ حاصل‌ شود که‌ عادتاً ممکن‌ باشد (رجوع کنید به نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 242؛ زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 424؛ جزیری‌، ج‌ 2، ص‌ 350). همچنین‌ معدودی‌ از فقهای‌ عامه‌ و شیعه‌ دربارة‌ نشانه‌ بودنِ احتلام‌ برای‌ بلوغ‌ دختر تردید کرده‌اند (نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 243؛ سبحانی‌،ص‌ 17). در هرحال‌، احتلام‌ تنها نشانة‌ بلوغ‌ است‌ که‌ در قرآن‌ به‌ وضوح‌ ذکر شده‌ است‌ (سبحانی‌، ص‌15).نشانة‌ دیگر بلوغ‌، اِنبات‌ یعنی‌ بر آمدن‌ موی‌ خشن‌ بر شرمگاه‌ (موی‌ زهار) است‌ که‌ فقهای‌ شیعه‌ و اهل‌ سنت‌، جز حنفیان‌، به‌ استناد احادیث‌ متعدد بدان‌ قایل‌اند (ابن‌قدامه‌، ج‌ 4، ص‌ 514؛ جزیری‌، ج‌ 2، ص‌ 351؛ زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 424؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 237ـ 238؛ طوسی‌، 1387، ج‌ 2، ص‌ 282ـ 283؛ بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 346؛ شهید ثانی‌، ج‌ 2، ص‌ 144). برخی‌ فقها، از جمله‌ شافعی‌، در یکی‌ از دو نظر خود، این‌ نشانه‌ را خاصّ مشرکان‌ دانسته‌اند، ولی‌ این‌ نظر در فقه‌ شیعه‌ و نیز نزد بیشتر فقهای‌ عامه‌ پذیرفته‌ نشده‌ است‌ (نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 237؛ ابن‌قدامه‌، ج‌ 4، ص‌ 513؛ برای‌ تفصیل‌ مسائل‌ این‌ بحث‌ رجوع کنید به نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 238ـ240؛ طوسی‌، 1387، ج‌ 2، ص‌ 283؛ بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 347؛ فقیه‌، همانجا).نشانة‌ دیگر بلوغ‌ در فقه‌، رسیدن‌ کودک‌ به‌ سن‌ معینی‌ است‌ که‌ به‌ استناد احادیث‌ معلوم‌ شده‌ است‌. به‌ موجب‌ این‌ احادیث‌، هر گاه‌ تا رسیدن‌ کودک‌ به‌ سن‌ مزبور هیچیک‌ از دیگر امارات‌ شرعی‌ بلوغ‌ تحقّق‌ نیافته‌ باشد، سن‌ یاد شده‌ زمان‌ بلوغ‌ کودک‌ محسوب‌ خواهد شد (حر عاملی‌، ج‌ 1، ص‌ 43؛ بروجردی‌، ج‌ 1، ص‌ 350،353، 355؛ زرقاء، ص‌ 778). در مذهب‌ شافعی‌ و حنبلی‌ سن‌ بلوغ‌ در دختر و پسر اتمام‌ پانزده‌ سال‌ و در مذهب‌ مالکی‌ اتمام‌ هفده‌ یا هجده‌سالگی‌ است‌، هر چند از مالک‌ و فقهایی‌ دیگر نقل‌ شده‌ که‌ اصولاً سن‌ را نشانة‌ بلوغ‌ نمی‌دانسته‌اند (طوسی‌، 1407ـ1411، ج‌ 3، ص‌ 283؛ ابن‌قدامه‌، ج‌ 4، ص‌ 514). ابوحنیفه‌ سن‌ بلوغ‌ را در دختران‌ هفده‌ و در پسران‌ هفده‌ یا هجده‌ می‌داند، ولی‌ سایر حنفیان‌ سن‌ بلوغ‌ را در دختر و پسر اتمام‌ پانزده‌ سال‌ می‌دانند (ابن‌قدامه‌، ج‌ 4، ص‌ 514ـ515؛ جزیری‌، ج‌ 2، ص‌ 350؛ زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 423ـ424). برخی‌ منابع‌ اهل‌ سنت‌ برای‌ دورة‌ بلوغ‌ فاصلة‌ سنیِ خاصّی‌ مطرح‌ کرده‌اند، بدین‌ ترتیب‌ که‌ سنین‌ یاد شده‌ را انتهای‌ دورة‌ بلوغ‌، و دوازده‌سالگی‌ را در پسران‌ و نه‌سالگی‌ را در دختران‌ ابتدای‌ آن‌ دانسته‌ و کودک‌ را در این‌ فاصله‌ سنّی‌ «مُراهق‌» نامیده‌اند (که‌ آثاری‌ در پی‌ دارد رجوع کنید به زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 423؛ زرقاء، ص‌ 779).براساس‌ نظر مشهور فقهای‌ امامی‌، سن‌ بلوغ‌ پسر پانزده‌ سال‌ تمام‌ قمری‌ است‌ (محقق‌ حلّی‌، ج‌ 2، ص‌ 85؛ حر عاملی‌، ج‌ 1، ص‌ 42ـ46، ج‌ 18، ص‌ 410ـ411؛ بروجردی‌، ج‌ 1، ص‌ 350ـ 351؛ امام‌ خمینی‌، ج‌ 2، ص‌ 12، مسئلة‌ 3؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 243؛ بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 348؛ طوسی‌، 1387، همانجا؛ سبحانی‌، ص‌ 21ـ23؛ مهریزی‌، ص‌ 326 به‌ بعد)، اما برخی‌ سن‌ بلوغ‌ را آغاز پانزده‌سالگی‌ و برخی‌ دیگر آغاز چهارده‌سالگی‌ دانسته‌اند (بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 350؛ مقدس‌ اردبیلی‌، ج‌ 9، ص‌ 190ـ191؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 252). ریشة‌ این‌ اختلاف‌نظر، وجود احادیث‌ مختلف‌ است‌، و فقها به‌ روشهایی‌ بین‌ مضامین‌ این‌ روایات‌ جمع‌ کرده‌اند (رجوع کنید به سبحانی‌، ص‌ 33ـ36). بعلاوه‌، در معدودی‌ از روایات‌ و آرای‌ فقهی‌، ده‌سالگی‌ و هشت‌سالگی‌ ذکر شده‌ است‌ که‌ فقها آن‌ را بر صلاحیت‌ کودک‌ نسبت‌ به‌ برخی‌ اعمال‌ حقوقی‌، مانند وصیّت‌، حمل‌ کرده‌اند، نه‌ بر بلوغ‌ (رجوع کنید به محقق‌ حلی‌، ج‌ 2، ص‌ 155، 167؛ بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 349؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 251ـ257؛ فقیه‌، ص‌ 17؛ سبحانی‌، ص‌ 32؛ مهریزی‌، ص‌ 232ـ254، 358ـ364). بنابر فتوای‌ مشهور فقهای‌ امامی‌، سن‌ بلوغ‌ دختر پایان‌ نه‌ سالگی‌ است‌ (رجوع کنید به حر عاملی‌، همانجاها؛ بروجردی‌، ج‌ 1، ص‌ 350ـ355؛ محقق‌ حلی‌، ج‌ 2، ص‌ 85؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 258؛ بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 348؛ امام‌ خمینی‌، همانجا؛ خوئی‌، 1397، ج‌ 2، ص‌ 197؛ انصاری‌، 1413، ص‌ 212) و احادیث‌ بسیاری‌ در این‌باره‌ نقل‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به سبحانی‌، ص‌ 43ـ56). فتوای‌ به‌ ده‌سالگی‌ نیز در میان‌ معدودی‌ از فقها مطرح‌ بوده‌ است‌ (از جمله‌ طوسی‌، 1387، ج‌ 1، ص‌ 266؛ بحرانی‌، ج‌ 20، ص‌ 349؛ نجفی‌، همانجا)، همچنانکه‌ در احادیث‌ و معدودی‌ از منابع‌ فقهی‌ متقدّم‌ سنین‌ دیگری‌ جز نه‌ سالگی‌ برای‌ بلوغ‌ دختر ذکر شده‌ است‌ (رجوع کنید به سبحانی‌، ص‌ 64ـ71؛ مهریزی‌، ص‌ 165ـ173، 342ـ353؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 258ـ259؛ انصاری‌؛ بحرانی‌، همانجاها). از سوی‌ دیگر، با توجه‌ به‌ آنکه‌ مطالعات‌ تجربیِ علمی‌ احتمال‌ تحقّق‌ بلوغ‌ طبیعی‌ و عقلی‌ دختر در نه‌سالگی‌ و توانایی‌ وی‌ بر انجام‌ عبادات‌ و معاملات‌ را ضعیف‌ می‌دانند (مهریزی‌، ص‌ 100، 114ـ 118، 174ـ 175)، برخی‌ فقها و معدودی‌ از نویسندگان‌ معاصر نسبت‌ به‌ بلوغ‌ دختر در نه‌سالگی‌ مناقشه‌ کرده‌اند. فیض‌ کاشانی‌ (ج‌ 1، ص‌ 16) و برخی‌ دیگر (رجوع کنید به سبحانی‌، ص‌ 79ـ80)، به‌ منظور رفع‌ تعارض‌ روایات‌، گفته‌اند که‌ سن‌ بلوغ‌ دختر در ابواب‌ مختلف‌ فقهی‌ متفاوت‌ است‌، مثلاً سن‌ وجوب‌ روزه‌ برای‌ او سیزده‌ سال‌ است‌. کسانی‌ دیگر به‌ طور کلی‌ سیزده‌ سالگی‌ را سن‌ بلوغ‌ دختر می‌دانند (مهریزی‌، ص‌ 153ـ156، 358). گروهی‌ ـ بدین‌ استناد که‌ اساساً نشانه‌های‌ مطرح‌ شده‌ در فقه‌ باید غالبی‌ باشد، و نیز با استدلال‌ به‌ تعابیر برخی‌ احادیث‌ (مثلاً: وَ ذ'لِکَ اَنَّها تَحیضُ لِتِسْع‌ سِنین‌) ـ اصولاً سن‌ را معیار بلوغ‌ دختر ندانسته‌ و تنها اَمارات‌ طبیعی‌ از جمله‌ قاعدگی‌ را ملاک‌ آن‌ شمرده‌اند که‌ در برخی‌ جاها معمولاً در نه‌ سالگی‌ روی‌ می‌دهد (همان‌، ص‌ 91، 156، 259؛ جنّاتی‌، ص‌ 41).در برابر، برخی‌ فقها (نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 260) معتقدند که‌ با وجود اختلاف‌ نظر نسبت‌ به‌ سن‌ بلوغ‌، همة‌ فقها در اینکه‌ سن‌ بلوغ‌ در ابواب‌ مختلفِ عبادات‌ و معاملات‌ یگانه‌ است‌ و در فقه‌ چندین‌ سن‌ بلوغ‌ برای‌ دختر مقرّر نشده‌ است‌، اتفاق‌ نظر دارند (مهریزی‌، ص‌ 396). برخی‌ محققّان‌ ضمن‌ قبول‌ این‌ نکته‌ که‌ بلوغ‌ در اصل‌ امری‌ طبیعی‌ و غریزی‌ است‌، گفته‌اند که‌ چون‌ راه‌ اثبات‌ امارات‌ طبیعی‌ بلوغ‌ منضبط‌ و قانونمند نیست‌، برای‌ احراز بلوغ‌ کودک‌ واهلیت‌ وی‌ از نگاه‌ شرعی‌ ناچار باید به‌ معیار مشخص‌ و قابل‌ اثبات‌ سن‌ توجه‌ کرد. از آن‌ گذشته‌، ناتوانی‌ احتمالی‌ دختر در نه‌سالگی‌ نسبت‌ به‌ انجام‌ دادن‌ برخی‌ عبادات‌ یا معاملات‌، با وجود قواعد فقهی‌ مانند لاحرج‌ و لاضرر و همچنین‌ نیاز به‌ احراز رشد * برای‌ انجام‌ معاملات‌، قابل‌ حل‌ است‌ (رجوع کنید به گرامی‌، ص‌ 3،7؛ مهریزی‌، ص‌ 388، 414). همچنین‌ گفته‌اند که‌ مراد از تعبیر مذکور در حدیث‌ یادشده‌، آمادگیِ دختر در این‌ سن‌ برای‌ قاعدگی‌ است‌ نه‌ قاعدگیِ بالفعل‌ (رجوع کنید به سبحانی‌، ص‌72ـ73) و بالاخره‌، با توجه‌ به‌ احادیث‌ متواتر و شهرت‌ فتوایی‌ و ضعیف‌ بودن‌ روایات‌ معارض‌، نمی‌توان‌ فتوای‌ بلوغ‌ دختر در نه‌ سالگی‌ را نادیده‌ گرفت‌ (سبحانی‌، ص‌66ـ71، 73ـ 78، 80 ـ81).از نشانه‌های‌ اختصاصی‌ بلوغ‌ دختران‌، که‌ در فقه‌ اسلامی‌ پذیرفته‌ شده‌، نخستین‌ عادت‌ ماهانه‌ (حیض‌) و بارداری‌ * (حمل‌) است‌. به‌ نظر مشهور فقهای‌ امامی‌ و نیز برخی‌ مذاهب‌ عامه‌ از جمله‌ حنبلی‌، قاعدگی‌ و بارداری‌ در واقع‌ نشان‌ می‌دهند که‌ بلوغ‌ پیشتر تحقّق‌ یافته‌ است‌ (سبق‌ بلوغ‌). ظاهراً به‌ همین‌ سبب‌، برخی‌ فقها حمل‌ را در شمار امارات‌ بلوغ‌ نیاورده‌اند (محقق‌ حلی‌، ج‌ 2، ص‌ 85؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 261ـ263؛ طوسی‌، 1387، ج‌ 2، ص‌ 283؛ امام‌ خمینی‌، همانجا؛ خوئی‌، 1397، همانجا؛ زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 423ـ424؛ ابن‌قدامه‌، ج‌ 4، ص‌ 515؛ جزیری‌، ج‌ 2، ص‌ 351).مالکیان‌ علاوه‌ بر امارات‌ یاد شده‌، نشانه‌های‌ دیگری‌ چون‌ بم‌ شدن‌ صدا را نیز برای‌ بلوغ‌ ذکر کرده‌اند (زحیلی‌، ج‌ 5، ص‌ 424؛ جزیری‌، همانجا). برخی‌ از این‌ نشانه‌ها و نیز علاماتی‌ دیگر، از جمله‌ رسیدن‌ قد کودک‌ به‌ حدّی‌ معین‌، در احادیث‌ شیعه‌ به‌ عنوان‌ امارات‌ بلوغ‌ آمده‌، ولی‌ فقها بر پایة‌ آن‌ فتوا نداده‌اند (مهریزی‌، ص‌150، 178ـ180؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 257ـ 258).راههای‌ اثباتِ حقوقی‌ تحقق‌ بلوغ‌ نیز از مباحث‌ فقهی‌ است‌. به‌ نظر مشهور فقهای‌ شیعه‌ تنها در احتلام‌ می‌توان‌ به‌ گفتة‌ کودک‌، بدون‌ نیاز به‌ بیّنه‌ و سوگند، اعتماد کرد و به‌ عقیدة‌ مالکیان‌ ادعای‌ کودک‌ را دربارة‌ تحقق‌ بلوغ‌، هر گاه‌ گفتة‌ او قابل‌ تردید نباشد، به‌ طور کلی‌ می‌توان‌ پذیرفت‌ (شهید ثانی‌، ج‌ 2، ص‌ 145؛ انصاری‌، 1413، ص‌ 216؛ جزیری‌، همانجا).با تحقّق‌ بلوغ‌، کودک‌ به‌ پایه‌ای‌ از رشد جسمی‌ و عقلانی‌ می‌رسد که‌ می‌تواند به‌ طور مستقل‌ و کامل‌ مشمول‌ تکالیف‌، مسئولیتها و حقوق‌ بشود و مخاطبِ احکام‌ و مقرّرات‌ تکلیفی‌ قرار گیرد. در واقع‌، حصول‌ به‌ این‌ درجه‌ از رشد و توانایی‌، مناط‌ و سبب‌ اصلی‌ وجود تکالیف‌ برای‌ فرد بالغ‌ است‌ (زرقاء، ص‌ 777، 780؛ زحیلی‌، ج‌ 4، ص‌ 123)، زیرا رشد عقلانی‌ است‌ که‌ پیوند مستقیم‌ با تکلیف‌ و مسئولیت‌ دارد. بر این‌ اساس‌، همچنانکه‌ در احادیث‌ آمده‌، فرد بالغ‌ از یک‌ سو مکلف‌ به‌ رعایت‌ برنامه‌های‌ اعتقادی‌ و عملی‌ دین‌ و مشمول‌ تمام‌ مقرّرات‌ شرعی‌ مانند احکام‌ حقوقی‌، کیفری‌، مالی‌ و اقتصادی‌، اجتماعی‌ و سیاسی‌ می‌گردد؛ و از سوی‌ دیگر اهلیت‌ و شایستگی‌ انجام‌ معاملات‌، قراردادها و پذیرش‌ مسئولیتهای‌ مختلف‌ را می‌یابد و بالاخره‌ با توجه‌ به‌ این‌ رشد عقلانی‌ و داشتن‌ مسئولیت‌، در روز قیامت‌ مورد پرسش‌ و مؤاخذه‌ قرار می‌گیرد (رجوع کنید به حرعاملی‌، ج‌ 1، ص‌42؛ بروجردی‌، ج‌ 1، ص‌ 351ـ352؛ زحیلی‌، ج‌ 4، ص‌125؛ زرقاء، ص‌ 778).بر اساس‌ نظر مشهور فقهای‌ امامی‌ و نیز برخی‌ مذاهب‌ عامه‌، در بیشتر عبادات‌، بلوغ‌ شرط‌ صحّت‌ نیست‌. بنابراین‌، به‌ استناد احادیث‌ متعدّد دربارة‌ ترغیب‌ کودکان‌ به‌ عباداتی‌ مانند نماز، روزه‌ و حج‌، عبادات‌ کودکِ ممیّز، شرعی‌ و موجب‌ استحقاق‌ ثواب‌ برای‌ او یا ولیّ او خواهد بود و برخی‌ دیگر عبادات‌ کودک‌ را تمرینی‌ می‌دانند نه‌ شرعی‌ (انصاری‌، 1416، ص‌ 114ـ115؛ خوئی‌، 1371 ش‌، ج‌ 3، ص‌ 241ـ244؛ مراغی‌، عنوان‌ 84، ج‌ 2، ص‌664ـ672؛ نجفی‌، ج‌ 6، ص‌ 122؛ بحرانی‌، ج‌ 13، ص‌ 53؛ زحیلی‌، ج‌ 1، ص‌ 565، ج‌ 2، ص‌ 612، ج‌ 3، ص‌ 20، 23، ج‌ 4، ص‌ 122؛ نیز برای‌ احادیث‌ رجوع کنید به حرعاملی‌، ج‌ 4، ص‌ 18ـ22، ج‌ 10، ص‌ 233ـ237).برای‌ اجازه‌ یافتن‌ فرد تازه‌ بالغ‌ به‌ انجام‌ معاملات‌، به‌ استناد آیة‌ 6 نساء و احادیث‌، باید علاوه‌ بر بلوغ‌، توانایی‌ کامل‌ وی‌ نسبت‌ به‌ انجام‌ معاملات‌ (رشد) احراز شود (زحیلی‌، ج‌ 4، ص‌ 125؛ جزیری‌، ج‌ 2، ص‌ 353؛ نجفی‌، ج‌ 9، ص‌ 267؛ حرعاملی‌، ج‌ 18، ص‌ 409ـ412، ج‌ 19، ص‌ 370ـ371؛ امام‌ خمینی‌، ج‌2، ص‌12، مسئلة‌ 4؛ خوئی‌، 1397، همانجا؛ طبرسی‌، ذیل‌ نساء: 6). البته‌ این‌ نکته‌ درخور اشاره‌ است‌ که‌ برای‌ انجام‌ برخی‌ عقود و ایقاعات‌ بلوغ‌ شرط‌ نشده‌ و در برخی‌ عقود، از جمله‌ در بیع‌ و اجاره‌ بنابر مذهب‌ حنفی‌ و مالکی‌، بلوغ‌ شرط‌ نفوذ معامله‌ است‌ نه‌ شرط‌ صحّت‌ (رجوع کنید به خوئی‌، 1371 ش‌، ج‌3، ص‌ 235ـ241، 263ـ266، 271ـ275؛ زحیلی‌، ج‌ 4، ص‌ 384ـ 393، 734، 735).علاوه‌ بر عبادات‌ و معاملات‌، شمول‌ بسیاری‌ از حقوق‌ و احکام‌ حقوقی‌، اجتماعی‌، سیاسی‌ و جزایی‌ نیز مشروط‌ به‌ بلوغ‌ است‌، از جمله‌ برای‌ قاضی‌، مدّعی‌، شهود دعوا (جز در برخی‌ موارد)، اقرار کننده‌ دربارة‌ جرایم‌ مشمول‌ حد، امام‌ جماعت‌ و در منصب‌ حکومت‌ بودن‌ بلوغ‌ ضروری‌ شمرده‌ شده‌ است‌ (محقق‌ حلی‌، ج‌4، ص‌ 59، 91، 97، 114، 138، 146، 148، 151ـ 152، 163، 201، 203؛ نجفی‌، ج‌ 14، ص‌ 308ـ310؛ زحیلی‌، ج‌ 6، ص‌ 88، 481، 562، 693، 743، 773، 779، ج‌ 7، ص‌ 74). برای‌ حضانت‌ و ولایت‌ نسبت‌ به‌ صغار و محجورین‌ نیز شرط‌ بلوغ‌ لازم‌ است‌ (زحیلی‌، ج‌ 7، ص‌ 726، 747، 751؛ شهید ثانی‌، ج‌ 5، ص‌ 458ـ463؛ نجفی‌، ج‌ 10، ص‌ 442). بعلاوه‌، بلوغ‌ شرط‌ اجرای‌ انواع‌ حدود و قصاص‌ است‌، ولی‌ عدم‌ بلوغ‌ مانع‌ اجرای‌ تعزیر نیست‌ (زحیلی‌، ج‌ 6، ص‌ 23ـ24، 185، 265؛ محقق‌ حلی‌، ج‌ 4، ص‌ 137، 159، 170، 180، 200). اما، بنابر نظر مشهور فقهای‌ امامی‌ و اهل‌ سنت‌، بسیاری‌ از احکام‌ وضعی‌ به‌ اشخاص‌ بالغ‌ اختصاص‌ ندارد و بنابراین‌ برای‌ شمول‌ احکامی‌ مانند مقرّرات‌ باب‌ ارث‌، دیات‌، ضَمان‌ اتلاف‌، ضَمان‌ غصب‌، خیانت‌، شفعه‌ و ولایت‌ بر قصاص‌ حصول‌ بلوغ‌ ضروری‌ نیست‌ (رجوع کنید به مراغی‌، عنوان‌ 83، ج‌ 2، ص‌ 660؛ انصاری‌، 1416، ص‌ 114). این‌ بدان‌ معناست‌ که‌ کودک‌ از ابتدای‌ تولد اهلیت‌ تمتّع‌ از حقوق‌ یا اشتغال‌ ذمّه‌ به‌ این‌ تعهدات‌ را دارد، هر چند که‌ اهلیت‌ استیفای‌ آن‌ حقوق‌ و وظیفه‌ ایفای‌ تعهدات‌ تا زمان‌ بلوغ‌ بر عهدة‌ ولی‌ است‌. بر این‌ اساس‌، هرگاه‌ به‌ علتی‌ حقوق‌ کودک‌ در زمان‌ حَجر (ممنوعیت‌ تصرف‌ در مال‌) استیفا نشود، یا مسئولیتهای‌ وی‌ انجام‌ نیابد، وی‌ می‌تواند پس‌ از بلوغ‌ حق‌ خود را کسب‌ یا دین‌ خویش‌ را ادا کند (برای‌ مستندات‌ فقهی‌ این‌ نکته‌ رجوع کنید به نجفی‌، ج‌ 10، ص‌ 467ـ468، ج‌ 13، ص‌ 166ـ167، ج‌ 15، ص‌ 181؛ محقق‌ حلّی‌، ج‌ 3، ص‌ 201، ج‌ 4، ص‌ 214ـ215؛ طباطبایی‌ یزدی‌، ج‌ 2، ص‌ 866، مسئلة‌ 6؛ خوئی‌، 1371 ش‌، ج‌ 3، ص‌ 262؛ زحیلی‌، ج‌ 4، ص‌ 378ـ379، ج‌ 7، ص‌ 350).منابع‌: علاوه‌ بر قرآن‌؛ ابن‌فارس‌، معجم‌ مقاییس‌ اللغة‌ ، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قم‌ 1404؛ ابن‌قدامه‌، المغنی‌ ، بیروت‌ 1403/1983؛ ابن‌منظور، لسان‌العرب‌ ، چاپ‌ علی‌شیری‌، بیروت‌ 1412/1992؛ مرتضی‌بن‌ محمد امین‌ انصاری‌، کتاب‌ الصّوم‌ ، قم‌ 1413؛ همو، کتاب‌ المکاسب‌ ، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1416؛ یوسف‌بن‌ احمد بحرانی‌، الحدائق‌ الناضرة‌ فی‌ احکام‌ العترة‌ الطاهرة‌ ، قم‌ 1363ـ1367 ش‌؛ حسین‌ بروجردی‌، جامع‌ احادیث‌ الشیعه‌ ، قم‌ 1399؛ عبدالرحمان‌ جزیری‌، کتاب‌ الفقه‌ علی‌ المذاهب‌ الاربعة‌ ، استانبول‌ 1404/1984؛ محمد ابراهیم‌ جنّاتی‌، «بلوغ‌ از دیدگاه‌ فقه‌ اجتهادی‌»، کیهان‌ اندیشه‌ ، ش‌ 61 (مرداد و شهریور 1374)؛ محمدبن‌ حسن‌ حر عاملی‌، وسائل‌الشیعة‌ الی‌ تحصیل‌ مسائل‌ الشریعة‌ ، قم‌ 1409ـ1412؛ روح‌الله‌ خمینی‌، رهبر انقلاب‌ و بنیانگذار جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، تحریرالوسیلة‌ ، قم‌ 1363 ش‌؛ ابوالقاسم‌ خوئی‌، مصباح‌الفقاهة‌ ، قم‌ 1371 ش‌؛ همو، منهاج‌ الصالحین‌ ، نجف‌ 1397؛ حسین‌بن‌ محمد راغب‌ اصفهانی‌، المفردات‌ فی‌ غریب‌ القرآن‌ ، چاپ‌ محمد سیدکیلانی‌، بیروت‌ [بی‌تا. ] ؛ وهبه‌ مصطفی‌ زحیلی‌، الفقه‌ الاسلامی‌ و ادلّته‌ ، دمشق‌ 1409/1989؛ مصطفی‌ احمد زرقاء، المدخل‌ الفقهی‌ العام‌ ، دمشق‌ 1387/1968؛ محمودبن‌ عمر زمخشری‌، الکشاف‌ عن‌ حقائق‌ غوامض‌ التنزیل‌ ، بیروت‌ [بی‌تا. ] ؛ جعفر سبحانی‌، البلوغ‌ والتلیه‌ رسالة‌ فی‌ تأثیرالزمان‌ و المکان‌ الی‌ استنباط‌ الاحکام‌ ، قم‌ 1418؛ زین‌الدین‌بن‌ علی‌ شهید ثانی‌، الروضة‌ البهیة‌ فی‌ شرح‌ اللمعة‌ الدمشقیة‌ ، چاپ‌ محمد کلانتر، بیروت‌ 1403/1983؛ محمد حسین‌ طباطبائی‌، المیزان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌ ، بیروت‌ 1390ـ1394/ 1971ـ1974؛ محمد کاظم‌بن‌ عبدالعظیم‌ طباطبایی‌ یزدی‌، العروة‌ الوثقی‌ ، بیروت‌ 1404/1984؛ فضل‌بن‌ حسن‌ طبرسی‌، مجمع‌ البیان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌ ، چاپ‌ هاشم‌ رسول‌ محلاتی‌ و فضل‌الله‌ یزدی‌ طباطبائی‌، بیروت‌ 1408/1988؛ فخرالدین‌بن‌ محمد طریحی‌، مجمع‌ البحرین‌ ، چاپ‌ احمد حسینی‌، تهران‌ 1362 ش‌؛ محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، کتاب‌ الخلاف‌ ، قم‌ 1407ـ1411؛ همو، المبسوط‌ فی‌ فقه‌ الامامیة‌ ، ج‌ 2، چاپ‌ محمد تقی‌ کشفی‌، تهران‌ 1387؛ یوسف‌ فقیه‌، الاحوال‌ الشخصیة‌ فی‌ فقه‌ اهل‌البیت‌ (ع‌) ، بیروت‌ 1409/1989؛ محمدبن‌ یعقوب‌ فیروزآبادی‌، القاموس‌ المحیط‌ ، بیروت‌ 1407/1987؛ محمدبن‌ شاه‌ مرتضی‌ فیض‌ کاشانی‌، مفاتیح‌ الشرائع‌ ، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ 1401؛ احمدبن‌ محمد فیومی‌، المصباح‌ المنیر فی‌ غریب‌ الشرح‌ الکبیر ، بیروت‌ [بی‌تا. ] ؛ محمدعلی‌ گرامی‌، «پژوهش‌ در بلوغ‌ دختران‌»، کیهان‌ اندیشه‌ ، ش‌ 66 (خرداد و تیر 1375)؛ محمد باقربن‌ محمدتقی‌ مجلسی‌، بحارالانوار ، بیروت‌ 1403/1983؛ جعفربن‌ حسن‌ محقق‌ حلّی‌، شرایع‌ الاسلام‌ فی‌ مسائل‌ الحلال‌ و الحرام‌ ، قم‌ 1408؛ عبدالفتاح‌بن‌ علی‌ مراغی‌، العناوین‌ (عناوین‌ الاصول‌) ، قم‌ 1418؛ احمدبن‌ محمد مقدس‌ اردبیلی‌، مجمع‌الفائدة‌ و البرهان‌ فی‌ شرح‌ ارشاد الاذهان‌ ، ج‌ 9، چاپ‌ مجتبی‌ عراقی‌، علی‌ پناه‌ اشتهاردی‌، و حسین‌ یزدی‌، قم‌ 1414؛ مهدی‌ مهریزی‌، بلوغ‌ دختران‌: مجموعه‌ مقالات‌ ، قم‌ 1376 ش‌؛ محمد حسن‌بن‌ باقر نجفی‌، جواهرالکلام‌ فی‌ شرح‌ شرائع‌ الاسلام‌ ، بیروت‌ 1412/1992.
نظر شما
مولفان
گروه
فقه وحقوق ,
رده موضوعی
جلد 4
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده