ذکاء یحیی

ذُکاء، یحیی، ایران‌شناس، پژوهشگر تاریخ هنر ایران و از کارشناسان برجسته آثار هنری. در 1302ش در تبریز به‌دنیا آمد. نیای او، حاج‌میرزاعلی اعیان، از تجار بنام تبریز و پدرش کارمند بانک ملی بود. در 1316ش، به سبب شغل پدرش به‌همراه خانواده از تبریز به تهران آمد (بزاز دستفروش، ص 117؛ افشار، 1380ش، ص 296). در کودکی به تشویق پدرش به عکاسی علاقه‌مند شد و به گردآوری کارت‌پستال و عکسهای قدیمی پرداخت (ذکاء، 1376ش، ص سیزده). او تحصیلات ابتدایی را در مدارس رشدیه تبریز و ترغیب تهران و دوره متوسطه را در دبیرستانهای تمدن تهران، پهلوی قزوین و فیروز بهرام تهران گذراند. او از استادان بنامی چون ذبیح‌اللّه صفا*، پرویز ناتل خانلری*، محمدحسین مشایخ فریدنی* و محمدجواد تربتی دانش آموخت. ذکاء در 1335ش، از دانشگاه تهران در رشته باستان‌شناسی با رتبه نخست فارغ‌التحصیل شد. مدتی بیش از یک سال در کنار محمدتقی دانش‌پژوه* و ایرج افشار* در کتابخانه دانشگاه تجربه اندوخت. علاقه وی به تحقیق در حوزه تاریخ هنر، عتیقه‌شناسی و آثار باستانی وی را به وزارت فرهنگ و هنر کشاند (بزاز دستفروش؛ افشار، 1380ش، همانجاها) و در مدت اشتغال در این وزارتخانه مسئولیتهای متعددی برعهده گرفت، از جمله ریاست موزه مردم‌شناسی و موزه هنرهای تزیینی؛ رئیس کتابخانه ملی؛ و مشاور وزیر فرهنگ و هنر (افشار، 1380ش، ص 296ـ297؛ پوراحمد جکتاجی، ص 169). او در شکل‌گیری و طراحی بسیاری از موزه‌های ایران چون هنرهای تزیینی، نگارستان، جواهرات ملی، رضا عباسی، فرش و آبگینه در تهران و موزه‌های شهر کاشان (دبیری‌نژاد، ص 68؛ بزاز دستفروش، همانجا) مشارکت داشت. ذکاء در 28 دی 1379 در تهران درگذشت.ذکاء در زمینه‌های گوناگون پژوهشهای ارزشمندی انجام داد و در بسیاری از موضوعهای بکر و نو در حوزه فرهنگ و هنر ایران، برای نخستین‌بار به پژوهش پرداخت؛ از جمله در تاریخ، مردم‌شناسی، زبان و گویش، تاریخ پوشاک، تاریخ ارتش، نقاشی و عکاسی (دبیری‌نژاد، همانجا؛ نیز ← افشار، 1380ش، ص 294ـ300). پژوهشهای اولیه وی تا پایان تحصیلات دانشگاهی بیشتر بر ادبیات، زبان‌شناسی و تاریخ متمرکز بود. برخی از کارهای علمی او در این دوره عبارت‌اند از: گردآوری آثار احمد کسروی*، از جمله چهل‌مقاله کسروی (تهران 1333ش)، کافنامه (تهران 1331ش)، فرهنگ کسروی (تهران 1336ش)، و کاروند کسروی (تهران 1352ش)؛ نگارش مقالاتی درباره گویشهای فارسی بازمانده از زبان کهن آذری در آذربایجان، که از مهم‌ترین منابع تحقیق در این زمینه است؛ مجموعه مقالات وی درباره زبان آذری، ازجمله تحقیق درباره گویشهای گلین‌قیه (هرزندی و کرنیگان) که در 1332ش‌چاپ شد و پس از مرگش مجددآ باعنوان جستارهایی درباره زبان مردم آذربایگان به‌چاپ رسید؛ و چاپ اثر ارزشمند عباس اقبال باعنوان وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی (تهران 1338ش) با همکاری محمدتقی دانش‌پژوه. وی همچنین برپایه نقوش و سنگ‌نگاره‌ها و متون تاریخی، دو کتاب پیشینه سان و رژه در ایران (تهران 1350ش) و ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش تا پهلوی (تهران 1350ش) و مقاله «تاریخچه تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران: از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز» را برای مجله هنر و مردم (ش 31، اردیبهشت 1344، ص 13ـ24، ش 32 و 33، خرداد و تیر 1344، ص 21ـ38، ش 34، مرداد 1344، ص25ـ40، ش36،مهر 1344، ص 31ـ37، ش 38، آذر 1344، ص21ـ 29) تألیف کرد. اشتغال وی در اداره هنرهای زیبای‌کشور (وزارت فرهنگ‌وهنر) درحدود 1337ش، او را به‌علاقه اصلی‌اش یعنی هنر نزدیک کرد (← افشار، 1380ش، ص299).ذکاء از برجسته‌ترین کارشناسان آثار هنری به‌ویژه نقاشی ایرانی بود. او در 1355ش، هنگامی که آرتور هوتن قصد داشت شاهنامه شاه‌طهماسبی* را به ایران بفروشد، مأمور شد به امریکا برود و ارزش این نسخه ارزشمند را تعیین کند. ذکاء برای تک‌تک نگاره‌های نسخه مذکور بهای حداقلی و حداکثری تعیین کرد و ارزش تقریبی این نسخه را به‌دست آورد (ذکاء، 1374ش، ص 134، 152).او در شناخت نقاشی قاجاری استادی مسلّم بود؛ هنوز به پژوهشهای وی درباره محمد زمان*، ابوالحسن صنیع‌الملک*، محمودخان صبا* و اسماعیل جلایر* استناد می‌شود (افشار، 1380ش، ص300؛ نیز ← ذکاء، 2001، ص 98ـ117). بزیل ویلیام رابینسون او را بزرگ‌ترین مرجع در هنرهای دوره قاجار دانسته‌است (ذکاء، 1382ش، مقدمه پرهام، ص 11). ابوالحسن صنیع‌الملک در مقام نقاشی برجسته، نخستین‌بار در 1342ش با مقالات ذکاء به پژوهشگران معرفی شد (← ذکاء، هنر و مردم، ش10، ص14ـ27، ش11، ص16ـ33). ذکاء نتیجه پژوهشهایش را درباره خاندان غفاری در مجامع بین‌المللی، ازجمله در نمایشگاه هنر روزگار قاجار در لندن (10 تا 13 شهریور 1378)، عرضه کرد (← افشار، 1378ش، ص 141ـ142).علاقه وی به گردآوری عکسهای قدیمی منشأ پژوهش وی در این حوزه شد (ذکاء، 1376ش، ص سیزده). او در 1369ش، با همکاری محمدحسن سمسار، تهران در تصویر را در سه مجلد به‌چاپ رساند. این اثر شامل قدیم‌ترین اسناد تصویری تهران قدیم اعم از تصاویر موجود در سفرنامه‌ها، عکسهای قدیمی موجود در بیوتات سلطنتی ازجمله عکسهای علی خادم، و قدیم‌ترین نقشه‌هاست که به سبب نبود بایگانی ملی در ایران و دشواریابی بسیاری از تصاویر، این کتاب از ویژگی منحصربه‌فردی برخوردار است (← ذکاء و سمسار، ج 1، پیشگفتار، ص 5؛ افشار، 1380ش، ص300). دومین و ماندگارترین اثر وی در عکاسی تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران است که نخستین اثر مستقل و مشروح در تاریخ عکاسی ایران به‌شمار می‌رود (تهران 1376ش؛ افشار، همانجا). چندین‌دهه تلاش ازجمله جمع‌آوری عکسهای قدیمی، جستجو در آلبوم‌خانه کاخ گلستان، گردآوری زندگی‌نامه عکاسان و آثار عکاسی قاجار از لابه‌لای متون قاجاری زمینه‌ساز تدوین این اثر شده‌است (← امامی، ص 45). ذکاء در مقدمه این اثر (ص سیزده ـ چهارده) می‌گوید با آنکه عکاسی در ایران با فاصله ده سال پس از اختراع این صنعت آغاز شده، بی‌توجهی به پیشبرد آن در ایران، سبب گمنامی بسیاری از هنرمندان عکاس شده‌است. او امیدوار بود چاپ این کتاب مقدمه‌ای برای ایجاد یک موزه مستقل عکس و عکاسی و مرکزی برای پژوهشهای عکاسی در یکی از کاخهای تهران شود. ذکاء که همواره در حال تکمیل کارهای گذشته خود بود، پس از چاپ این کتاب، در مقاله‌ای به معرفی یکی از عکاسان قدیم به نام عبدالحسین‌خان سرتیپ پرداخت، زیرا شرح حال وی در کتابش از قلم افتاده بود (← همو، 1378ش، ص 305ـ308).از جمله آثار او در زمینه تاریخ معاصر، چاپ کتاب روزنامه خاطرات شرف‌الدوله (تهران 1377ش) است که شرح وقایع از زبان شرف‌الدوله، نماینده تبریز در دوره اول مجلس شورای‌ملی و نیای همسر ذکاء، است (افشار، 1380ش، ص 296، 300ـ301).ذکاء در سالهای پس از بازنشستگی، کارشناس موزه هنرهای معاصر و مشاورعالی دایرة‌المعارف بزرگ‌اسلامی (← دبیری‌نژاد، ص69) و از اعضای هیئت تحریریه مجله طاووس (← طاووس، سال 1، ش 1، پاییز 1378) بود. او به تبریز بسیار علاقه‌مند بود و آرزو داشت با مرمت یکی از خانه‌های قدیمی تبریز و اهدای کتابخانه شخصی خود (شامل 000،24 جلد)، مرکزی برای پژوهشگران فراهم آورد. سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در 1378ش «خانه لاله‌ایها»، از خانه‌های قدیمی تبریز، را به این منظور خریداری کرد. در 1380ش و پس از مرگ ذکاء، آن خانه در تبریز رسمآ با نام «دفتر پژوهشهای تاریخی و فرهنگی یحیی ذکاء» افتتاح شد (بزاز دستفروش، ص 118).از ذکاء بیش از چهل عنوان کتاب و حدود 140 مقاله، در کتابها و نشریات مختلف و دایرة‌المعارفها ازجمله دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و ایرانیکا، به‌چاپ رسیده‌است (همان، ص 117). برخی از کتابهای ذکاء عبارت‌اند از: لباس زنان ایران از سده سیزدهم هجری تا امروز (تهران 1336ش) که متعلق به دوره کاری وی در موزه مردم‌شناسی است؛ موزه‌های ایران، با همکاری محمدحسن سمسار (تهران 1345ش)؛ ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش تا پهلوی (تهران 1350ش)، که به انگلیسی و فرانسوی نیز ترجمه شده‌است؛ زمین‌لرزه‌های تبریز (تهران 1368ش)؛ هنر کاغذبری (قطاعی؛ تهران 1379ش)؛ زندگی و آثار استاد صنیع‌الملک، که حاصل بیش از چهل سال تحقیق وی در آثار صنیع‌الملک است و پس از درگذشتش به کوشش سیروس پرهام در 1382ش به‌چاپ رسید؛ آثار هنری ایران (تهران 1383ش)؛ جواهرات سلطنتی، که به سفارش بانک مرکزی ایران تألیف شد (برای شرح مبسوط آثار ← افشار، 1380ش، ص 294ـ301؛ برای فهرست مختصر مقالات وی در حوزه هنر ← ثابت‌زاده، ص 24ـ25).منابع : ایرج افشار، «تازه‌ها و پاره‌های ایرانشناسی (5): هنر قاجار»، بخارا، سال 2، ش 8 (مهر و آبان 1378)؛ همو، «یاد یحیی ذکاء»، همان، سال 3، ش 4 (فروردین ـ اردیبهشت 1380)؛ کریم امامی، «ای عکس من تو بمان یادگار من: در رثای یحیی ذکاء»، همان، سال 3، ش 5 (خرداد ـ تیر 1380)؛ مهدی بزاز دستفروش، «یادآر... چهارمین سال خاموشی یحیی ذکاء»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 86 و 87 (آذر و دی 1383)؛ اسماعیل پوراحمد جکتاجی، تاریخچه کتابخانه ملی، تهران 1357ش؛ منصوره ثابت‌زاده، «رقصی‌چنین میانه میدان:در فقدان استادیحیی‌ذکاء»، هنر موسیقی، ش26 (اسفند 1379)؛ رضا دبیری‌نژاد، «یادآر... یادی‌از استادیحیی ذکاء»، موزه‌ها، دوره جدید، ش 4 (پاییز 1379ش)؛ یحیی ذکاء، تاریخ عکاسی‌و عکاسان پیشگام‌درایران، تهران1376ش؛همو، زندگی‌وآثار استادصنیع‌الملک: ابوالحسن غفاری ( 83 ـ1229ق)، ویرایش و تدوین سیروس پرهام، تهران 1382ش؛ همو، «عبدالحسین‌خان سرتیپ: عکاس گمنام»، بخارا، سال 2، ش 8 (مهر و آبان 1378)؛ همو، «ماجرای خرید شاهنامه شاهی: شاهنامه هوتن»، کلک، ش 68ـ70 (آبان ـ دی 1374)؛ همو، «میرزاابوالحسن‌خان صنیع‌الملک غفاری»، هنر و مردم، دوره جدید، ش10 (مرداد 1342)، ش 11 (شهریور 1342)؛ یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، عکاسی علی خادم، تهران 1369ـ1376ش؛Yahya Zoka, "Painting: to the end of the Qajar period", in The splendour of Iran, ed. N. Pourjavady, vol.3, London: Boofh-Chibborn Editions, 2001.