الذاریات سوره

الذاریات، سوره، پنجاه و یکمین سوره قرآن‌کریم در ترتیب مصحف. این سوره در ترتیب نزولِ مشهور، شصت و هفتمین سوره است که پس از سوره احقاف و پیش از سوره غاشیه جای گرفته‌است (ابن‌ندیم، ج 1، جزء1، ص 63؛ دروزه، ج 5، ص 36؛ رامیار، ص 612). همچنین در ترتیب نزولهای دیگر، رقمهای 63 تا 70 به این سوره اختصاص یافته‌است (← مقدمتان فی علوم‌القرآن، ص 9ـ15؛ رامیار، ص 676). سوره ذاریات شصت آیه دارد و در شماری از کلمات آن اختلاف قرائت به چشم می‌خورد (← ابن‌مهران، ص 415؛ دانی، ص 203؛ ابن‌جزری، ج 2، ص 377). این سوره با توجه به نخستین آیه آن نام‌گذاری شده‌است. واژه ذاریات، که فقط در این سوره به کار رفته، به معنای پراکنده‌کنندگان است و به بادها، فرشتگان، ستارگان (فخررازی، ج 28، ص 168) و زنان فرزندآور (قرطبی، ج 17، ص 30) تفسیر شده‌است. عنوان این سوره در برخی تفاسیر، با حفظ واوِ قسم به صورت «والذاریات» ثبت شده‌است (← ابن‌عاشور، ج 10، ص 335). سوره ذاریات بی‌هیچ اختلافی مکی است. اسلوب بیان و محتوای آن نیز گواه همین است (← قرطبی، ج 17، ص 29؛ آلوسی، ج 27، ص 2؛ طباطبائی، ج 18، ص 364).بسیاری از مفسران موضوع اصلی سوره را انذار کافران و ارائه ادله محکم آفاقی و انفسی در اثبات توحید، نبوت و معاد دانسته‌اند (برای نمونه ← فیروزآبادی، ج1، ص 439؛ ابن‌عاشور، ج 10، ص 335ـ336؛ طباطبائی، همانجا)، اما سیدقطب (ج 7، جزء27، ص 569) محور موضوعی این سوره را پیوند قلب انسان با عالم غیب و رسیدن به بندگی خالصانه می‌داند.سوره ذاریات با چهار سوگند، مبنی بر صادق بودن وعده الهی در برپایی قیامت، آغاز می‌شود. از صدر اسلام معنای این سوگندها محل مناقشه بوده و گاه برای آزمودن دانش برخی خلفا، از آنان درباره مُفاد این سوگندها پرسش می‌شده‌است (برای نمونه ← طبری؛ قرطبی، ذیل آیات 1ـ4). برخی از مفسران نیز، با توجه به جایز نبودن سوگند به غیر نام خدا، مقصود از این سوگندها را سوگند به پروردگار، که خالق این موجودات است، دانسته‌اند (← طوسی، ج 9، ص 379؛ قرطبی، ج 17، ص 30). آیات بعدی با انتقاد از اندیشه سست منکران معاد، آنان را از عذاب بیم می‌دهد (← آیات 7ـ14) و ویژگیهای پرهیزکاران را، که اهل احسان و شب زنده‌داری و استغفار و انفاق‌اند، بیان می‌کند (آیات 15ـ19). همچنین با اشاره به وجود آیات الهی در زمین برای اهل یقین و در خود انسان، منبع و اسباب رزق آدمیان و آنچه بدیشان از عذاب و نعمت وعده داده شده را آسمان معرفی می‌کند (آیات 20ـ23). به گفته مفسران، خداوند با فروفرستادن باران نعمتهای گوناگون را برای مردم فراهم می‌سازد، گویی باران همان رزق یا سبب رزق است (نیز ← جاثیه: 5)؛ همچنان‌که خورشید و ماه و ستارگان و حرکت آنها و پدیدآمدن تغییرات جوّی و پیدایی فصول، همه سبب روزی است و مراد از روزی، همه آن چیزهایی است که به انسان سود می‌رساند، شامل خوردنی و آشامیدنی و پوشیدنی و مسکن و استمرار نسل و علم و قدرت. همچنین آسمان محلی برای تحقق یافتن وعده‌های الهی مبنی بر عذابهای دنیایی برای مشرکان و ستم‌پیشگان است؛ و از آن مهم‌تر، آسمان ــیعنی یک جایگاه متعالی ــ محلّ بهشتِ موعد است (برای نمونه ← طوسی؛ قرطبی؛ طباطبائی، ذیل ذاریات : 22؛ نیز ← بقره: 59). بخش بعدی سوره به داستان مهمان شدن فرشتگان بر ابراهیم و بشارت تولد فرزند به وی می‌پردازد (آیات 24ـ30) و به اجمال به داستان گسیل‌کردن موسی به‌سوی فرعون و ماجرای قوم لوط، عاد، ثمود و قوم نوح و کفرورزی این اقوام و وقوع عذاب الهی بر آنان اشاره می‌کند (آیات 31ـ46). در بخش پایانی سوره (آیات 47 به بعد)، بار دیگر با اشاره به نشانه‌های قدرت خدا در جهان، بازگشت به سوی خدا و شتافتن به درگاه او (فَفِرّوا اِلی‌اللّه) و نفی شرک خواسته شده‌است. این سوره همچنین با توجه به شباهت مقابله منکران پیامبر اکرم با رفتار اقوام پیشین در مواجهه با پیامبران، به نکوهش این منکران پرداخته‌است. آیه پایانی سوره، که شامل هشدار به منکران رستاخیز است، با مضامین نخستین آیات آن تناسب فراوان دارد (فخررازی، ج 28، ص 166؛ دروزه، ج 5، ص 44). موضوع آیه 47، که از نظر مضمونی به آیات 20 تا 23 عطف شده، ساخته شدن آسمان با قدرت و برای نعمت است. بر این اساس، در تفاسیر، عبارت «وَ اِنّالَموسِعون»، هم به قدرت خدا در خلق آسمانهایی دیگر نظیر آسمان دنیا و هم به‌رزق بخشیدن به خلق و فزونی دادن آن تفسیر شده‌است. همچنین مقصود از این آیه را وسعت و گستردگی فراوان آسمان در مقایسه با زمین دانسته‌اند (← طوسی؛ فخررازی؛ قرطبی، ذیل آیه). در دوران جدید و شناخت بیشتر از مسائل کیهانی، برخی از محققان برای این تعبیر قرآنی معنایی عام در نظر گرفته و از جمله آن را بر دستاوردهای کیهان‌شناختی درباره انبساط و گسترش جهان تطبیق داده‌اند (← بوکای، ص 225ـ226؛ یوسف حاج احمد، ص 382ـ384؛ رضایی‌اصفهانی، ج 1، ص 145ـ148؛ نیز ← طباطبائی، ذیل آیه).از دیگر آیات مشهور سوره ذاریات، آیه پنجاه و ششم آن (وَ ما خَلَقتُاْلجِنَّ وَ الاِنْسَ إِلّالِیَعبُدُونِ) است. در این آیه، غایت مطلوب از خلقت جنّیان و آدمیان را ــکه ویژگی اصلی آنها قدرت و اختیار و عقل و به تبَع آن تکلیف است ــ عبادت خدا بیان می‌کند، با این ملاحظه دقیق که این آفریدگان عبادتگر او باشند (لیعبدونِ)؛ در واقع، این عبادتْ کمالی است برای آفریدگان و آنان را برخوردار از رحمت و مغفرت الهی و خلوص و معرفت می‌کند (برای تفصیل ← طباطبائی، ذیل آیه). این عبادت به بزرگ داشتن مقام الهی، شفقت به خلق او و نیز، با استناد به‌حدیثی قدسی، شناخت وی تفسیر شده‌است (فخررازی، ذیل آیه). در حدیثی از امام‌صادق علیه‌السلام در مقام جمع میان این آیه و آیه 119 سوره هود که غایت خلقت را رحمت دانسته، بیان شده‌است که خداوند مردم را به عبادت امر کرده تا با این عبادت مستوجب رحمت او گردند و خدا بر ایشان رحمت ورزد (ابن‌بابویه، 1385ـ1389، ج1، ص13؛ مجلسی، ج5، ص314). به گفته طباطبائی (ذیل آیه، بحث روایی)، طبق این حدیث، غرض اعلی از آفرینش، رحمت آوردن بر آفریدگان از راه عبادت ورزیدن است و این رحمت همان سعادتِ برآمده از دل معرفت است که خود حاصل عبادت بوده‌است. وی (همانجا) توضیح داده که تعبیر نسخ در این حدیث و بسیاری احادیث دیگر، به معنای بیان و رفع ابهام است (نیز ← همان، ذیل بقره: 106).در روایات شأن نزول چنین آمده‌است که به دنبال نزول آیه 54 ذاریات، که پیامبر را به روگردانی از کافران و رها کردن آنان فرامی‌خواند، اصحاب آن حضرت در انتظار فرود آمدن عذاب بودند که آیه بعدی نازل شد و در آن پیامبر مأمور به تذکر دادن به بندگان گردید و اصحاب آرامش یافتند (طبری، ذیل آیه). در احادیث این واقعه یکی از مصادیق بداء* دانسته شده‌است (← صفّار قمی، ص 130؛ ابن‌بابویه، 1357ش، ص 443).درباره وجه تناسب این سوره با سوره پیشین آن (سوره ق)، از ذکر رستاخیز در پایان سوره ق و سوگند به راستین بودن آن در آغاز سوره ذاریات سخن گفته‌اند (← طبرسی، ج 9، ص 252؛ سیوطی، ص 133). مناسبت این سوره با سوره بعدی آن (سوره طور) نیز یاد کردِ متقین در بخشهای نخستین هر دو سوره (ذاریات: 15ـ19؛ طور: 17ـ20) و پرداختن به کافران در بخش پایانی هر دو سوره (ذاریات: 59ـ60؛ طور: 45ـ47) دانسته شده‌است (سیوطی، ص 124).در روایتی، قرائت سوره ذاریات برای بهبود معیشت و وسعت رزق توصیه شده‌است (← ابن‌بابویه، 1368ش، ص 115). این روایت را می‌توان با آیات 22 و 58 این سوره، که به رزاقیت خدا توجه داده‌است، مرتبط دانست (برای دیگر روایات در فضیلت قرائت سوره ذاریات ← طبرسی، همانجا).در تداول عامه فارسی‌زبانان، والذاریات (یا به اشتباه والزاریات ← جمال‌زاده، ذیل «والزاریات») به عنوان مَثَل، در اشاره به اوضاع ناخوشایند یا رسیدن مصیبت و ناگواری یا به زحمتِ بسیار افتادن، به کار می‌رود، که البته با معنای اصلی آن بی‌ارتباط‌است (درباره‌سبب‌کاربرد این‌تعبیر ← شادمان، ص146؛ پرتوی آملی، ج2، ص1053ـ1054؛ جمال‌زاده، همانجا).منابع : علاوه بر قرآن؛ محمودبن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی، ]بی‌تا.[؛ ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی‌طهرانی، قم ?]1357ش[، همو، ثواب‌الاعمال و عقاب الاعمال، قم 1368ش؛ همو، علل‌الشرایع، نجف 1385ـ1386، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر ?] 1940[؛ چاپ افست تهران ]بی‌تا.[؛ ابن‌عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس 1984؛ ابن‌مهران، المبسوط فی القراءات العشر، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق ?]1401/ 1980[؛ ابن‌ندیم؛ موریس بوکای، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌اللّه دبیر، ]تهران [1368ش؛ مهدی پرتوی آملی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، تهران 1369ش؛ محمدعلی جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ]1342ش[؛ عثمان‌بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی‌القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، استانبول 1930؛ محمدعزة دروزه، التفسیرالحدیث: ترتیب السور حسب النزول، بیروت 1421/2000؛ محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران 1362ش؛ محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت 1380ش؛ سیدقطب، فی ظلال القرآن، بیروت 1386/ 1967؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت 1408/ 1987؛ فخرالدین شادمان، «صورت و معنی»، یغما، سال 12، ش 4 (تیر 1338)؛ محمدبن حسن صفّارقمی، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمد«ص»، چاپ محسن کوچه‌باغی تبریزی، قم 1404؛ طباطبائی؛ طبرسی؛ طبری، جامع؛ طوسی؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت 1421/2000؛ محمدبن‌یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب‌العزیز، ج 1، چاپ محمدعلی نجار، قاهره 1406/1986؛ محمدبن‌احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام القرآن، بیروت 1405/1985؛ علی‌بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف 1387، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ مجلسی؛ مقدمتان فی علوم‌القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة‌الخانجی، 1392/1972؛ یوسف حاج‌احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم والسنة المطهرة، دمشق 1424/ 2003.