دینشاه ایرانی

دینشاه ایرانی، ادیب معاصر زردشتی و بنیان‌گذار انجمن ایرانیان زردشتی هند که خدمات شایسته‌ای به فرهنگ ایران و ادبیات فارسی کرد. او در 19 آبان 1250 یزدگردی/ 11 ذیحجه 1298، در شهر بمبئی هند به‌دنیا آمد. پدرش، جی‌جی‌باهای آقا، مهندس کارخانه نساجی بود و پدربزرگش در اواسط سده سیزدهم از یزد به بمبئی مهاجرت کرده بود. مادرش نیز ایرانی‌تبار و از اعقاب کیخسرو ایزدیار کرمانی، از زردشتیان ایرانی، بود که در اواخر سده دوازدهم از ایران به هند مهاجرت کرده بود. دینشاه به سبب همین نسب ایرانی، نام‌خانوادگی خود را از آقا به ایرانی تغییر داد (← شهمردان، ص490، 495، 497ـ498).دینشاه در کودکی پدرش را از دست داد. در بمبئی پرورش یافت. در 1319 در همانجا دوره کارشناسی علوم انسانی را به‌پایان رساند و در مدرسه‌ای زردشتی زبان، اوستایی و پهلوی آموخت (کویاجی ، ص‌II).وی در1322 دانشنامه حقوق مشاوره را دریافت کرد و به همین سبب در هند به سلیسیتر (مشاور) مشهور شد. اندکیبعد در زمره وکیلان پایه یک هند درآمد و مشاور مالی مؤسسات بازرگانی بزرگ هند، به‌ویژه در زمینه مالیات بر درآمد، دینشاه‌ایرانیشد (← شهمردان، ص‌ 490؛ کویاجی، همانجا).هنگامی که گروهی از زردشتیان ایرانی ساکن بمبئی، به انگیزه بهبود بخشیدن به اوضاع زردشتیان ایران، درصدد ایجاد انجمن برآمدند، دینشاه ایرانی از آن استقبال کرد. با پیگیریهای او انجمن زردشتیان ایرانی بمبئی در 4 ربیع‌الاول 1336 تأسیس شد و دینشاه ریاست آن را تا پایان عمر برعهده گرفت. این انجمن با تأمین منابع مالی، مؤسسه‌های خیریه بسیاری، از جمله چند مدرسه و مطب، در تهران و یزد برای زردشتیان بنیاد نهاد (شهمردان، ص‌492؛ اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، ص‌295 و پانویس 1، ص‌296، 598؛ نیز ← شاهرخ، ص‌94).در 1301ش، دینشاه برای ایجاد مناسبات بین ایران و پارسیان هند، با همکاری تعدادی از پارسیان، انجمن ایران‌لیگ را در بمبئی تأسیس کرد (شهمردان، همانجا؛ کویاجی، ص‌III). او همچنین در نظر داشت گروهی از پارسیان ثروتمند را به ایران بازگرداند و با اسکان دادن آنان و کشاورزان زردشتی یزد در زمینهای بایر خوزستان، این استان را به یک مهاجرنشین پارسی تبدیل کند (شهمردان، ص‌498ـ499؛ اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، ص330ـ333؛ شاهرخ، ص‌113، پانویس 1). او در 1311ش به دعوت دولت ایران و به‌همراه رابیندرانات تاگور ، شاعر هندی، به ایران سفر کرد و به پیگیری این طرح پرداخت. بااین‌همه، تلاش وی به سبب مرگ ناگهانی‌اش، در نیمه آبان 1317 نافرجام ماند (← شهمردان، ص‌495؛ قزوینی، ج‌8، ص‌183). در سفر به ایران، رضاشاه پهلوی (حک : 1304ـ 1320ش) به پاس خدمات فرهنگی و اجتماعی دینشاه به وی نشان درجه یک علمی اعطا کرد (شهمردان، همانجا).دینشاه ایرانی در کنار فعالیتهای قضائی و اداره انجمن زردشتیان، برای شناساندن فرهنگ ایران چندین کتاب و مقاله نوشت و منتشر ساخت و برای چاپ آثار دیگران در زمینه ایران‌شناسی نیز مساعدت کرد. از جمله هزینه مجلد اول بیست مقاله قزوینی را ــکه به‌کوشش پورداود در 1307ش در بمبئی به‌چاپ رسیدــ پرداخت (قزوینی، ج‌8، ص‌182). نخستین اثری که از او منتشر شد، برگردان انگلیسی اشعاری از سعدی و حافظ، به‌همراه شرح آنها با همکاری خدابخش ایرانی در بمبئی بود. ترجمه انگلیسی انوار سهیلی، کتاب واعظ کاشفی، و کلیله و دمنه بهرامشاهی در 1920 (1299ش) از دیگر فعالیتهای ادبی اوست (کویاجی، همانجا).پس از آن دینشاه توجهش را بیشتر به فرهنگ ایران باستان معطوف ساخت. او برگردانی منظوم از گاهان زردشت را به زبان انگلیسی فراهم آورد که در 1306ش در بمبئی به‌همراه مقدمه‌ای از تاگور، با عنوان )نغمه‌های ایزدی زردشت(منتشر شد (قس د. ایرانیکا، ذیل «ایرانی، دینشاه»، که چاپ این کتاب را در 1342 در نیویورک ذکر کرده‌است). در همان سال مجموعه اشعار پورداود را با عنوان پوراندخت‌نامه، به‌همراه برگردان انگلیسی اشعار به قلم خود در بمبئی به‌چاپ رساند (کویاجی، ص‌IV-III).ایرانی هرچند به نگارش و سخن گفتن به زبان فارسی چندان مسلط نبود (← سالور، ج10، ص‌7731)، اما به کمک دوستانش آثاری به فارسی نوشت. او در 1309ش نخستین کتاب فارسی خود را با عنوان اخلاق ایران باستان، در سلسله انتشارات انجمن زردشتیان ایرانی بمبئی، به‌چاپ رساند. این کتاب عمدتآ قطعاتی گزیده از اوستا و متون پهلوی است. از دیگر آثار فارسی او پرتوی از فلسفه ایران باستان (بمبئی 1933) است.او گزیده‌ای از اشعار شاعر معاصر، عارف قزوینی، را به انگلیسی برگرداند و منتشر کرد (بمبئی 1312ش/1933)؛ همچنین کتابی هم با عنوان سخنوران دوران پهلوی (بمبئی 1933) به‌چاپ رساند که دربردارنده شرح‌حال و نمونه اشعار حدود یک صد تن از شاعران دوره یادشده به‌همراه برگردان انگلیسی برخی از اشعار آنان بود (کویاجی، ص‌IV؛ نیز ← بهار، ص‌343ـ345، که به شرح‌حال خود در این کتاب با نامه‌ای به دینشاه اعتراض کرده‌است).دینشاه ایرانی از 1305 تا 1306ش، هشت شماره از نشریه فارسی‌زبان کوچکی به نام پیک مزدیَسنان را در بمبئی منتشر کرد.ایرانی رساله کوچکی هم به انگلیسی با عنوان )راه شادمانی یا آموزه‌های اخلاقی زردشت( نوشت که یک سال پس از درگذشت وی (1317ش)، در بمبئی منتشر شد. او در حال به‌پایان‌رساندن پژوهش دیگری، شامل برگردان انگلیسی دیوان حافظ به‌همراه مقدمه مفصّل و واژه‌نامه و شرح ابیات، بود که با مرگش متوقف ماند (شهمردان، ص‌493). ابراهیم پورداود* در زمان حیات دینشاه یادنامه‌ای برای او فراهم کرد که پس از درگذشت وی، در 1323ش منتشر شد. این یادنامه مقالاتی از تاگور، هرمان لومل ، گیکیو ایتو ، بهرام گور انکلساریا ، محمد قزوینی، سعید نفیسی، مجتبی مینوی، رضازاده شفق و محمدعلی جمالزاده دربرداشت.منابع : اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران: 1258ـ1338ش، به‌کوشش تورج‌امینی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1380ش؛ محمدتقی بهار، «بهار، عارف قزوینی: نامه بهار به دینشاه ایرانی مقیم هند»، یغما، سال 23، ش 6 (شهریور 1349)؛ قهرمان‌میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، ج10، چاپ مسعود سالور و ایرج‌افشار، تهران 1380ش؛ کیخسرو شاهرخ، یادداشتهای کیخسرو شاهرخ، نماینده پیشین مجلس شورای ملی: از دوره دوم تا یازدهم، دوم ذیقعده 1327 هجری تا 11 تیرماه 1319 خورشیدی، چاپ جهانگیر اشیدری، تهران 1355ش؛ رشید شهمردان، فرزانگان زرتشتی، تهران ]1340ش[؛ محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج‌افشار، تهران 1363ش؛Jehangir C. Coyajee, "A brief life - sketch of the late Mr. Dinshah Jeejeebhoy Irani", in Dinshah Irani memorial volume: papers on Zoroastrian and Iranian subjects, contributed by Various Scholars, Bombay: The Dinshah J. Irani Memorial Fund Committee, 1948; EIr., s.v. "Irani, Dinshah Jijibhoy" (by Kaikhusroo M. Jamasp Asa).